د. دیاری ئەحمەد مەجید

سەرۆك وەزیرانی پێشوی سوید كارل بیلدت لە ووتارێكیدا بەناوی (بڕیاری تەنهای ئەوروپا)، كە دەربارەی دواڕۆژی ئەوروپا لەژێر سایەی پێشبینیەكانی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی ئەوروپا نووسیوێتی دەڵێت; لەسەروبەری ئەم هەڵبژاردنەدا چەندین پرسیار و پێشبینی و بۆچوون لە سوید و سەرجەم ووڵاتەكانی یەكێتی ئەوروپا دروستبوە، كە ئاخۆ كێن ئەوانەی سەرۆكایەتی دامەزراوە سەرەكیە گرنگەكانی یەكێتی ئەوروپا پڕدەكەنەوە و بەدەستدەگرن لە ماوەی پێنج ساڵی داهاتوودا؟ لەوانە سەرۆكایەتی كۆمیسیۆن كە ئێستا جان كلۆد یونكەرە، سەرۆكایەتی ئەنجومەنی ئەوروپی كە ئێستا سەرۆكەكەی دۆنالد تاسكە، نوێنەرایەتی باڵای یەكێتی ئەوروپا بۆ سیاسەتی دەرەوە و ئاسایش كە تا ئێستا فیدەریكا موگرینی بەڕێوەی دەبات، سەرۆكایەتی بانكی ناوەندی ئەوروپی كە ماریۆ دراژی لێپرسراوێتی؟

لە ڕاستیدا ئەو بابەتانەی كە تایبەتن بە لێپرسراوانی گەورە، بچوك و بێبایەخ نین، لە سیاسەتدا ڕۆڵی كەسایەتیەكان گرنگیەكی گەورەو بڕیاردەری هەیە. 

كاتێك كۆمەڵی ئابوری ئەوروپی دروست بوو ساڵی ١٩٥٧، كە وەك یەكەیەكی پێشینەی یەكێتی ئەوروپا هەژماردەكرێت، ئامانجە سەرەكیەكانی دابینكردنی ئاشتی بوو لە نێوان فەرەنساو ئەڵمانیادا. كۆمەڵە بە یەكێتی گومرگی لەسەر كاڵا پیشەسازیەكان (ئەڵمانیا) و سیاسەتی كشتوكاڵی هاوبەشی (فەرەنسی) دەستیپێكرد و چەندین دەیە بەردەوام بوو لەسەركاركردن بەو شێوازە بۆ خەمڵاندن و پێگەیاندنی ئەجیندا ئەوروپیەكان. پاش ڕووخانی یەكێتی سۆڤیەت و ئیمپراتۆرێتەكەی، ئەو دەوڵەتانەی لە پشتی ”پشتێنەی ئاسنینەوە” گەمارۆ درابوون هەر زوو حەزی خۆیان بۆ ”گەڕانەوە باوەشی” ئەوروپا دەربڕی. بەوجۆرە ساڵانی دوای ئەوە یەكێتی ئەوروپا ڕوبەڕووی فراوانبوونێكی گەورە بوەوە تا بتوانێت جێگەی ئەو ووڵاتانە لە ڕیزەكانیدا بكاتەوە، ئامانجی یەكێتیش دوو ئاڕاستەی هەبوو; یەكەم یارمەتی ئەو ئەندامە نوێیانە بوو لە گەشەی ئابوری و سیاسیاندا، دوای نەمانی سیستەمی كۆمۆنیستی. دووەم پارێزگاری ئاشتی و سەقامگیری بوو لەسەر ئاستی هەموو كیشوەری ئەوروپا لە ڕێگەی پەیوەستكردنی ووڵاتەكانی ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا بە دامەزراوەكانی یەكێتی ئەوروپاوە. 

دیارە لێرەدا بیلدت نایەوێت بڵێت، كە ئەو فراوانبوونەی (یەكێتی ئەوروپا و ناتۆ) بە ئاڕاستەی ڕۆژهەڵات یەكێك لە ئەجیندا هەرە ستراتیژیەكانی بەرتەسك كردنەوەی مەیدانی جوڵەی ”وورچی ڕوسی” بوو، بەڵام وەختێك گەیشتە ئۆكرانیای ”باخەكەی بەردمی ماڵەكەی” ڕوسیا، ”وورچەكە” دەمێكبوو تێربووبوو وە حەسابوەوە، نەهێڵێت بە ئاسانی باخەكەی لێداگیربكەن. 

بیلدت دەڵێت سەردەمی دوای جەنگی سارد و پێداویستیەكانی فراوانبوونی یەكێتی ئەوروپا، متمانەو بڕوابەخۆبونێكی گەشبینانەی لای یەكێتی ئەوروپا دروستكردبوو، كە ووردەووردە ئەركە ستراتیژیكانی برەو پێبدات تا ئەوپەڕی توانایی و چیتر تەنها لە بابەتی پارێزگاری كردن لە ئاشتیدا قەتیس نەخوات، بەڵكو بەرەو دانانی هێڵە نمونەییە ئەوروپاییەكانی دەسەڵاتدارێتی هاوبەش و یەكبوون و تەواوبوون بە هەموو ئاڕاستەكاندا هەنگاوی گەورە بنێت ، تاوەكو نمونەی یەكێتی ئەوروپا ببێتە سەرمەشقی حوكمڕانیە هەرە جێگیر و سەركەوتوەكان لە جیهاندا. 

بەداخەوە وەكدەڵێن هەموو جارێك ”با بە دڵی كەشتیوان هەڵناكات”. یەكێتی ئەوروپا لەم دەیەی دواییدا ڕووبەڕووی گەلێك كێشەی خۆیی و بابەتی بوەوە، كە زۆربەی ئەو هەوڵ و كۆششانەی بۆ جێبەجێكردنی ئامانجەكانیدا و لەپێناوی ”نمونەیی بووندا” دەیدات شكستی هێنا، داڕوخانی دارایی ساڵی ٢٠٠٨، كێشەی یۆرۆ، كێشەی تیرۆریزم و توندڕەوی، كێشەی كۆچ و ئەو لێكەوتە و تەنگەژە سەختانەی لێیكەوتەوەو بەردەوام ئاڵۆزتردەبێت لەلایەكەوە و بەرزبوونەو و بەهێزبوونی دەنگە ناڕازیە ”پۆپۆلیستەكانی” هەندێك لە حكومەتەكانی دەوڵەتانی ئەندام وەك هەنگاریا و پۆڵۆنیا، كە ناڕازین لەم فۆڕمەی ئێستای یەكێتی ئەوروپا وهەندێك لە سیاسەتەكانی لە لایەكی ترەوە، وایانكرد یەكێتی ئەوروپا لە بری كرانەوەی زیاتر بەرەو دەرەوە، بەپێچەوانەوە بەرەو ناوخۆی دابخرێت. لەسەروئەوەوە سەرجەم دراوسێكانی یەكێتی ئەوروپا كە لەناو بازنەی هاوڕێیەتی و ئەگەری هاوكاری یەكێتی ئەوروپا بوون ، ئێستا بوون بە ”بازنەیەك لە ئاگر”. 

لە ئێستادا یەكێتی ئەوروپا خۆی لە جیهانێكدا دەبینێتەوە، كە دووبارە پێشبڕكێی زلهێزەكان، هەڵوێستی دوژمنكارانەی چین و دڕندایەتی ڕوسیا بەسەریدا زاڵە، بەڵام لەوانە خراپتر یەكێتی ئەوروپا لە وەستانیدا بەرامبەر بەم ئاڵنگاری و مەترسیانە، چیتر ناتوانێت و ناگونجێت بۆی، پشت بە ولایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا ببەستێت، وەك هاوڕێیەك و هاوپەیمانێك بەبێ مەرج. 

لەم سەردەمەدا و زیاتر لە هەموو كاتێك یەكێتی ئەوروپا پێویستی بەوەیە جێگەی خۆی لەسەر شانۆی جیهان دیاری بكات و یەكێك لە ئەگەرەكانی بەردەمی هەڵبژێرێت، یان دابینكردنی ڕۆڵی بەهێزی خۆی لەسەر ئەو شانۆیە، یان بوون بە مەیدانی ”گەمە” ی هێزەكانی تر. ئەوە بڕیارێكی ستراتیژی پلە یەكە و سەرجەم لێكەوتەو و هەڵبژاردە سیاسیەكانی تری لەسەر دەوەستێت، ئەگەر ئەوروپا ئەم تراژیدیایەی ئیستا بەسەر جیهاندا دێت پشتگوێ بخات، ئەوا شكست لە دابینكردنی ئاشتیدا دێنێت لە چواردەوریدا و خیانەت لە بەڵێنی هەرە گرنگی خۆی دەكات، كە بە هاووڵاتیانی خۆی داوە بۆ پارێزگاری كردنیان لە مەترسی دەرەكی. بەڵام گەر بیەوێت پابەند بێت بە پەیامە سەرەكیەكەیەوە، كە بەرقەراركردنی ئاشتی و ئاسایش و جێگیریە لەناوخۆدا، ئەوا دەبێت ببێت بە ”یاریزانێكی جیهانی”. 

بیلدت یەكێتی ئەوروپا دەخاتە بەردەم دوو بژاردەوە، یان دەبێت بە ئەركی ڕاستەقینەی خۆی هەستێت و ببێتە هێزێكی جیهانی، یان دووچاری لێكترازان و لاوازبوونی زیاتر ببێت. 

بیلدت ووتارەكەی بە میتۆدی شیكاری بەراوردكارانە نووسیوە، دەیەوێت پێمان بڵێت كە یەكێتی ئەوروپا هەروەك سەردەمی جەنگی سارد، چۆن ووڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاوا كەوتبوونە نێوان ”بەردئاشی” منەتی ئەمریكا، كە پارێزگاریان لێدەكات بەرامبەر بلۆكی ڕۆژهەڵات و ترسی هەژمون و هەناردەكردنی شۆڕشی كۆمۆنیستی لە لایەن یەكێتی سۆڤێتەوە، بەو شێوەیەش لە ئێستادا كەوتۆتە نێوان سیاسەتی پاوانخوازانەی ئەمریكاو بەهێزبوونەوەو بوونەوەی ڕوسیا بە هێزێكی گەورە و بەهەژمون، لایەنی كەم ئێستا لە ناوچەی ”ئەورۆئاسیا” داو بەڵام وەك هێزێكی ئەتۆمی لە هەموو جیهاندا. ئەوە جگە لە درەوشانەوەی ئەستێرەی چین و هیند و ”پاڵێوراو” بوونیان بۆ بوون بەهێزی كاریگەری سیاسی و ئابوری جیهانی. 

ووتارەكەی بیڵدت ئاماژەیەكی ناڕاستەوخۆشە بۆ ناڕەزایەتی لە سیاسەتەكانی ئێستای سەرۆكی ئەمریكا دۆناڵد ترامپ، كە لە لایەكەوە كاریگەری نێگەتیڤانەی بۆ سەر ئاشتی نێودەوڵەتی درووستكردوە، بە بڕیارە تاكڕەوەكانی وەك دەرچوون لە پەیمانی ئەتۆمی لەگەڵ ئێران و ڕاكێتی ئەتۆمی مەودا ناوەڕاست لەگەڵ ڕوسیاو دەرچوون لە پەیماننامەی پاریسی كەشوهەوا و لە ڕێكخراوی یۆنسكۆ و چەندین سیاسەت و هەنگاوی دیكەی ”كتوپڕ”. لەلایەكی ترەوە لە سیاسەتەكانی ترامپدا پاشگەزبوونەوەی گەورە و مەترسیدار دەبینرێت لە بەها دیموكراتی و مرۆڤایەتیەكان، كە ئەویش پێچەوانەی بەهاو ئامانجەكانی یەكێتی ئەوروپایە. بیڵدت دەیەوێت بڵێت كە یەكێتی ئەوروپا بە پشت بەخۆ بەستن و پتەوكردنی یەكێتی ناو یەكێتی ئەوروپا و هەماهەنگی پتەوتری نێو ئەندامەكانی دەتوانێت ببێت بە ژمارەیەكی گەورەی سەر شانۆی سیاسەتی نێودەوڵەتی و گەر چەند هەنگاوێكیش بنێت وەك ئەوەی سەرۆكی فەرەنسی ماكرۆن پێشنیاری كرد سەبارەت بە بنیاتنانی سوپایەكی ئەوروپی، واتە یەكێتی ئەوروپا تەنها یەكەیەكی ئابوری بەهێز نەبێت، بەڵكو هێزێكی هەژمونداری تەواو بێت لە هەموو ڕوویەكەوە، ئەوا دەتوانێت و لە توانایدا دەبێت ڕۆڵی كاریگەر و بەرچاو بگێڕێت لەسەر شانۆی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی، و دەنگ و سەنگی تایبەتیشی هەبێت لە یەكلاكردنەوەی تەنگەژە جیهانیەكاندا. 

كۆتا پرسیار، كە ئەم باسە لە خاڵێكدا بە عێراقیشەو ببەستێتەوە ئەوەیە; یەكێتی ئەوروپا زۆربەی ئەو ڕەگەز و مەرجە سیاسی و ئابوریانەی كە پێویستن بۆ ئەوەی بە ڕۆڵی نێودەوڵەتی سروشتی خۆی هەستێت تێدایە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا زۆر هۆكار بەربەستن لەبەردەمیدا و ڕێگرن لە هەستان بەو ئەركە، ئایا عێراقێكی لاواز دەتوانێت ڕۆڵی نێوەندگیری ببینێت یان بێلایەنی دابین بكات لەو تەنگەژە گەورەیەی لە نێوان ئەمریكاو ئێراندا درووستبوە، كاتێك عێراق هیچ كۆمپۆنێنتێكی (عونسورێكی) سیاسی و ئابوری و سیاسی بەهێزی نیە ئەو ڕۆڵ و ڕێسپێكتەی (قبوڵكردنەی) پێ ببەخشێت؟، ئەوە هەرێمی كوردوستان ”لەنێوان بەرداشی ڕۆم و عەجەمدا” بۆ ئێوە جێدێڵم.

سەرچاوە:  https://www.project-syndicate.org/commentary/european-union-strategic-agenda-2019-to-2024-by-carl-bildt-2019-05