فەرید ئەسەسەرد
 

پاش هەشت ساڵ لە سەرهەڵدان ‌و پوكانەوەی بەهاری عەرەب، گەڕێكی تری بەهارەكە دەستی پێ كرد ‌و دوو وڵاتی گەورەی گرتەوە، یەكێكیان لە باكوری ئەفریقیایە و ئەوی تر لە باشووری میسرە. ساڵی 2011 هەردوو وڵات بە سەلامەتی لە بەهارەكە دەرچوون ‌و قەیرانەكەیان تێپەڕاند، لە كاتێكدا كە تونس، میسر، لیبیا ‌و سوریا لە پاشاگەردانی ‌و ئاژاوە نغرۆ بوون. ئەم مانگە، لە ماوەی یەك هەفتەدا، دوو سەرۆك لەسەر كار لابران. یەكێكیان بوتەفلیقەیە كە پاش وروژانی شەقام لە دژی، دەستی لە كار كێشایەوە ‌و ئەوی تر عومەر بەشیرە كە كودەتای لەسەر كرا. بەمجۆرە، گەڕی دووەمی بەهار، جەزایر ‌و سودانی گرتەوە.

ناوچەكەمان هێشتا بەرەو دیموكراسی نەچووە ‌و هێشتا ژیانی دەستووریی راستەقینەی بە خۆیەوە نەدیوەو هێشتا دیكتاتۆر لە دوای دیكتاتۆر بەرهەم دێنێ‌. هۆیەكی سەرەكیی ئەم دیاردەیە، پەیوەندیی بە كەلتوری سیاسییەوە هەیە كە زۆرتر بەلای دیكتاتۆریی تاك یان دیكتاتۆریی حزب دادەشكێنێ‌ زۆرتر لەوەی كە بەلای دیموكراسیی لیبراڵ دابشكێنێ‌. ئەم كەلتوورە زۆرتر لەگەڵ سیستمی سەرۆكایەتی یان نیمچە سەرۆكایەتیدا دەگونجێ‌ ‌و لەم سۆنگەیەوە لە سایەی ئەم سیستمەدا هەمیشە تاكی دیكتاتۆر جێی تاكی دیكتاتۆرێكی تر و حزبێكی دیكتاتۆر جێی حزبێكی دیكتاتۆری تر دەگرێتەوە، تا وای لێ‌ دێت كە رەوتە مێژووییەكە دیكتاتۆر لە دوای دیكتاتۆر بەرهەم دێنێ‌. لە راستیشدا بەهاری عەرەب لە گەڕی یەكەم ‌و دووەمیدا هەر دژی سیستمە سەرۆكایەتی ‌و نیمچە سەرۆكایەتییەكانە.

سۆسیۆلۆژیای سیاسیی ئەم ناوچەیە نیشانی دەدا كە تاكە فریادڕەس سیستمی پەرلەمانییە كە میكانیزمی گونجاوتر بۆ گەشەی سیاسیی وڵاتە بێ‌ ئەزمونە دیموكراتییەكان دەڕەخسێنێ‌. هەر لەم سۆنگەیەوە لە دەریایەكی پڕ سیستمی سەرۆكایەتی ‌و نیمچە سەرۆكایەتیی ناوچەكەدا، تەنها ئیسرائیلی خاوەن سیستمی پەرلەمانی بە سەقامگیری ‌و ئارامی ماوەتەوە و تا دێ‌ زیاتر هەژموونی خۆی بەسەر دەوروبەرەكەیدا دەسەپێنێ‌.

كێشەی سیستمی سەرۆكایەتی ‌و نیمچە سەرۆكایەتی لەو وڵاتانەی كە ریشەیەكی قوڵیان لە بواری دیموكراسیدا نییە، ئەوەیە كە میكانیزمی تۆكمە بۆ دەستاودەست كردنی دەسەڵات ناڕەخسێنێ‌ ‌و بە هۆی ئەمەوە هەر ئەوەندە سەركردەیەك بگا بە دەسەڵات، واز لە كورسییەكە ناهێنێ‌ ‌و لەگەڵ نزیكبوونەوەی لە تەواوكردنی ماوەی یاسایی خۆی، یەكسەر ماوەكە درێژ دەكاتەوە یاخود دەستكاریی دەستوور دەكات بۆ ئەوەی چەند خولێكی تر لە دەسەڵات بمێنێتەوە.

ئەمەش ئەوەیە كە لە جەزایر ‌و سودان روویدا. لە جەزایر بوتەفلیقە پاش 20 ساڵ حوكمڕانی ‌و چوار خولی دەسەڵات، چاوی لەسەر خولی پێنجەم بوو. عومەر بەشیریش پاش 30 ساڵ حوكمڕانی، چاوی لەوە بوو كە لە هەڵبژاردنی ساڵی 2020 دا خۆی كاندید بكاتەوە.

ئەزموونەكانی جەزایرو سودان نیشانی دەدەن كە هەڵبژاردن پێوەرێكی راستەقینەی نیشاندانی راستی نییە. لە جەزایر بوتەفلیقە لە هەڵبژاردنی ساڵی 1999، پاش ساختەكارییەكی زۆر، هەڵبژاردنی بردەوەو چووە سەر تەختی سەرۆكایەتی. یەك رۆژ پێش دەنگدان، هەر پێنج كاندید كە ركابەرییان دەكرد، كشانەوە، چونكە دڵنیا بوون لە دەرچوونی لە رێی ساختەكارییەوە. لە سودانیش، جەنرال عومەر بەشیر لە ساڵی 1989، بە كودەتا گەیشت بە دەسەڵات ‌و پاش 21 ساڵ یەكەم هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی رێكخست كە ئۆپۆزسیۆن بەشداریی تێدا نەكرد، چونكە ئەنجامی هەڵبژاردن هەر لە سەرەتاوە دیار بوو. لە ساڵی 2014 دا بەڵێنی دا كە لە هەڵبژاردنی 2015 دا خۆی كاندید ناكاتەوە، بەڵام دواتر پەشیمان بۆوە و بەڵێنەكەی بەسەر نەبرد.

لە مێژووی جەزایر و سوداندا هەردوو سەرۆكی لێخراو زۆرترین ماوە لە دەسەڵات ماونەتەوەو پاش خۆیان وڵاتێكی قەرزارو وێران ‌و پڕ كێشەیان بەجێهێشتووە.

ئەگەر ئەم ناوچەیە هەر بەردەوام بێ‌ لەسەر سیستمە دڵخوازەكەی خۆی كە سیستمی سەرۆكایەتی ‌و نیمچە سەرۆكایەتییە، دەبێ‌ لەوە دڵنیا بین كە ئەنجامی بەدەستهاتوو هیچ گۆڕانی بەسەر نایەت ‌و گەلانی ناوچەكە لە بازنەیەكی بۆشدا دەخولێنەوە كە تێیدا هەر چەند ساڵ جارێك رادەپەڕن ‌و سەرۆكەكانیان لێ‌ دەخەن ‌و پشوو دەدەن، تا ناچار دەبن راپەڕینێكی تر بەرپا بكەن، كۆنەكان لابەرن ‌و تازەكان سەرخەن، یاخود دەبێ‌ گۆڕانكاری لە رێی فاكتەری دەرەكییەوە روو بدا، وەك ئەوەی لە عیراقدا هاتە دی. لە پەنجاكاندا پێشكەوتووترین دوو سیستمی پەرلەمانی لە ناوچەكەدا بە كودەتا هەرەسیان هێنا. لە میسر سوپا لە ساڵی 1952 سیستمی پەرلەمانیی لەناو بردو لە عیراقدا كودەتایەكی خوێناوی لە ساڵی 1958 دا رژێمەكەی روخاند، بەڵام هیچ كامیان، سەرەڕای ئەنگێزە نیشتمانییەكەیان، دیموكراسییەكی سەقامگیری پێ‌ دانەمەزرا و لە سۆنگەی داشكاندنیان بەلای تاكڕەویی سیستمی سەرۆكایەتیدا هەردوكیان چانسی دیموكراتیزەكردنی وڵاتیان لە دەستدا.

لە عیراق سەركردەی دیاری شیعەكان موقتەدا سەدر پیرۆزبایی لە گەلانی جەزایرو سودان كرد كە بە كۆششی خۆیان دیكتاتۆرەكانیان لێ‌ خستووە ‌و هانایان بۆ هێزی دەرەكی نەبردووە. بە دڵنیاییەوە گەلانی جەزایر و سودان شایستەی پیرۆزبایی لێ‌ كردنن. بەڵام روخاندنی دیكتاتۆرەكان نیوەی مەسەلەكەیە، نیوەكەی تر ئەوەیە كە پاش لێخستنی دیكتاتۆرەكان چی دەكەن. ئەگەر بە نەزانینی خۆیان، دیكتاتۆرێك بە دیكتاتۆرێكی تر بگۆڕنەوە. دەبێ‌ لە ئێستاوە خۆیان بۆ راپەڕینێكی تر ئامادە بكەن.