“بارەگای بارزانی”: ده‌‌سه‌‌ڵاتێكی بان-یاسایی بۆ سیسته‌مێكی سوڵتانیی؟
2019-04-06 15:13:41
مەریوان وریا قانع و ئاراس فەتاح
لە بەشی یەکەمی ئەم نووسینەدا باسمان لەوە کرد کە بارزانی وەک سەرۆکی ھەرێم لە ساتێک لە ساتەکانی توڕەبوونیدا دەرگاکانی پەرلەمانی هه‌رێمی کوردستانی داخست و بوون و وه‌زیفه‌ی ئه‌م ده‌زگایه‌ی بە تەواوی بێنرخ و بێماناکرد. لەدوای داخستنی ئەم دەزگا ”شەرعییەوە“، کە گوایە باڵاترین دەزگای سیاسیی هه‌رێمی کوردستانە، ھەروەھا دوای كۆتاییھاتنی ماوه‌ی یاسایی و نایاسایی سەرۆكایه‌تییه‌كه‌ی، بارزانی به سه‌ركردایه‌تیی خۆی دەزگایەکی ناڕەسمیی و ناشەرعی تری دروستکرد بە ناوی ”ئەنجومەنی باڵای ڕیفراندۆم“ بۆ سهربهخۆیی. بە بیانوی ئەوەی گوایە ئه‌ركی ئه‌م ده‌زگایه ڕێكخستن و ئەنجامدانی بڕیاری ڕیفراندۆمە، لە غیابی په‌رله‌مان و لە بێنرخکردنێکی تەواوی حكومه‌تدا. هه‌ر ئه‌م ئه‌نجومه‌نه‌ش بڕیاری كاراكردنه‌وه‌ی په‌رله‌مانی پەكخراوی هه‌رێمی ده‌ركرد، بۆ ئه‌وه‌ی شه‌رعییه‌تێكی یاسایی شكڵیی به‌‌ریفراندۆم ببەخشێت. پاش ماوه‌یه‌كی كه‌م بارزانی بهناوی ئەنجومەنەکە ڕازی نه‌بوو، چونکە خۆی له‌ئاستی ئه‌م پێگه تازە و ناشەرعییەدا نەدەبینییه‌وه. بۆیه له كۆبوونه‌وه‌یه‌كدا ناوی ئەنجومەنەكه‌یان گۆڕی بۆ ده‌زگایه‌كی نوێی زه‌به‌لاحتر و وه‌زیفه‌یه‌كی سیاسیی گه‌وره‌تریان پێبه‌‌خشیی، ناویشیان نا "ئەنجومەنی باڵای سیاسی"ی كوردستان. ئەرکەکانی ئه‌م ئه‌نجومه‌نه تازه‌یه‌ش بریتیی بوو لە زه‌مینه‌سازیی بۆ ”سهربهخۆیی كوردستان“ و ”سڕینەوەی سنوورەکانی سایکس-پێکۆ“ و تەرجەمەکردنی دەرەنجامی ریفراندۆمەکە بۆ واقیعێکی سیاسیی تازە، کە گوایە واقیعی ”دروستکردنی دەوڵەتی کوردیی“ە. بڕیاری دروستکردنی ھەموو ئه‌م ناو و ده‌زگایانه لە دەرەوەی سنوورەکانی حکومەت و ئەو دەزگا رەسمیی و ”شەرعیی“انەدا بوو کە لە ھەرێمدا هه‌ن، لەوانەش پەرلەمان و دەسەڵاتی جێبەجێکەر و دەسەڵاتی داوەریی. ئه‌م ده‌زگایانەش لە کاتێکدا دروستكران کە بارزانی ھیچ بنەمایەکی شەرعیی و یاسایی بۆ مانه‌وه‌ی له ده‌سه‌ڵاتدا نەمابوو بۆ کار و بڕیارە سیاسییەکانی. چونکە ھەموو ئەمانە دوای تەواوبوونی دوو خولی یاسایی سەرۆکایەتییەکەی و دوای درێژکردنەوەی تەمەنی سیاسییه‌كه‌ی بۆ ماوەی دووساڵ و، دوای مانەوەی بەشێوەیەکی نایاسایی لەشوێنەکەی خۆیدا ئەنجامدران. ھەمووشیان بەنیازی وه‌رگرتنی نازناوی ”سه‌رۆكی كوردستان“ له‌دوای ریفراندۆمەوە، دروستكران. بارزانی نەیدەویست دەستبەرداری پۆستە سیاسییەکەی ببێت، هه‌ر ئەمه‌ش بوو وایده‌كرد ھەرجارەو لە دەرەوەی دەزگا رەسمییەکانی ھەرێم خۆیدا، دەزگای تر دروستبكات و لە هه‌مووشیاندا نازناوی سه‌رۆک و سەرکردە بهخۆی ببه‌خشێت؛ جارێک بهناوی ”سه‌رۆكی ئەنجومەنی باڵای ڕیفراندۆم“ و جارێکی تر بهناوی سه‌رۆكی "ئەنجومەنی باڵای سیاسیی" كوردستانەوە.
مرۆڤ نە ئەوکات و نە ئێستاش پێویستی بەوە نەبوو پڕۆفیسۆری بواری زانستە سیاسییەکان و پەیوەندییە ئیقلیمیی و نێودەوڵەتییەکان بێت، بۆئەوەی بزانێت پلانی پشتی جوڵەکانی بارزانی دامەزراندنی دەوڵەت و سڕینەوەی سنوورەکانی سایکس پیکۆ نەبوو. هه‌موو عه‌قلێكی سه‌لیم ئه‌و پێدراوه ساده‌یه‌ی ده‌زانی كه جگه له‌وه‌ی هێزه گه‌وره‌كانی دونیا و هێزه ئیقلیمییه‌كان ڕێگا به‌‌ده‌ستكارییكردنی سیسته‌می هه‌رێمیی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ناده‌ن، له هه‌رێمی كوردستان خۆشییدا جگه له دابه‌‌شبوونی ناوەکیی قوڵی سیاسیی و جوگرافیی، هێزە سەرەکییەکانی ناو ھەرێم خۆشیان ھێزی نیمچە پرۆکسیی وڵاتە ئیقلیمییە ناکۆکەکان بوون لەگەڵیەکدا. ئەمە جگە لەوەی ئەنجامدانی پرۆژەیەکی وا و دروستکردنی دەوڵەت لە دەرەوەی توانای ھێزە سیاسییەکانی کوردستان و تواناکانی کورد خۆشیدایه.
ئەوەی بارزانیی دەجوڵاند سایكۆلۆژیای شەخسی خۆی و حەزی پاراستنی پێگەکەی بوو وەک کەسی ژمارە یەکی ناو کایەی سیاسی لە کوردستاندا، بەتایبەتی لەدوای كۆچکردنی جه‌لال تاڵەبانیی و نه‌وشیروان مسته‌فاوە. بارزانی به‌هه‌ر نرخێك بووه نه‌یده‌ویست ده‌ستبه‌رداری دەسەڵات و پێگە سیاسییەکەی خۆی بێت، بۆیه ئاماده‌بوو نه‌ك چه‌ندین ئۆرگانی ناشه‌رعیی دروستبكات، به‌ڵكو مەترسیی گەورەش لەسەر ھەرێم و دانیشتوانەکەی دروستبكات و به‌رپرسیارێتی سیاسیی و ئه‌خلاقیی هیچ یه‌كێك له‌دەرئەنجامه‌كانیشی هه‌ڵنه‌گرێت.
چەند ڕۆژێکی کەم دوای ڕیفراندۆمەکە دەرئه‌نجامە نێگەتیڤ و پڕمەترسییەکانی سایکۆلۆژیا و خواستە شەخسییەکانی بارزانی بۆ ھەرێمی كوردستان دەرکەوت. پارتی بەر لە ھەموو ھێزەکانی تر لە پرسی ڕیفراندۆم بۆ سهربهخۆیی پەشیمانبوونەوە و سه‌ركرده‌كانیشی به‌‌‌نۆبه‌‌‌ت و بە زیاد لە زمانێک لە بەغدا دەپاڕانەوە، بۆئەوەی مه‌وعدێكیان پێبدرێت و لەگەڵیاندا کۆبوونەوەیەک ئەنجامبدرێت. یەکێک لە دەرھاویشتەکانی ئەو دۆخەش ته‌نها سڕكردنی ده‌رئه‌نجامه‌كانی ڕیفراندۆمەکە نه‌بوو، به‌ڵكو سڕكردنی سەرۆکایەتیی هه‌رێمیش بوو. بارزانی لەلایەن ھێزە ئیقلیمیی و نێودەوڵەتییەکانەوە کەنارگیرکرا و بەڕەسمی ناچارکرا واز لە پۆستی سەرۆکی ھەرێم بھێنێت و ده‌سه‌ڵاته‌كانیشی دابه‌شبكرێت، بەڵام بارزانی وەک شەخس بە ھەمان عەقڵییەت و خواست و سایکۆلۆژیاوە ھەر مایه‌وه.
لە دوای ڕیفراندۆم سوڕێکی کورتی بێدەنگبوون و کەنارگیربوونی بارزانی دەستیپێکرد، بەڵام ھاوکات دەنگێک لەناو حیزبەکەیدا دروستکرا کە داوایده‌كرد بکرێت بە ”مەرجەع“ و وەک ”ئایەتوڵایەکی سیاسیی“ لەسەر مۆدێلی ئایەتوڵای شیعەکان، سیستانیی و خومەینی، مامەڵەبکرێت. میدیای پارتی بەگشتیی و به‌‌تایبه‌‌‌تییش کۆمەڵێک لەو کادیر و ئەندام پەرلەمانانەی ڕیزەکانی یەکێتی نیشتیمانیی و بزوتنەوەی گۆڕانیان بەجێبھێشتبوو، کەوتنە پڕوپاگەندەکردن بۆ ئەم بە”مەرجەع“کردنەی بارزانی. بەڵام پێدەچێت بارزانی لە ھەموو ئەو میدیاکار و سەنگەرگۆڕانە عاقڵتر و تێگەیشتوتر بێت، بۆیە چاوەڕوانی بە”مەرجەع“بوونێکی بێبناغەی نه‌كرد و خۆی وه‌كو سه‌رۆكی پارتی شتێکی تازەی دروستكرد بەناوی ”بارەگای بارزانی“یەوە، كه له ڕێگایه‌وه جارێکی تر نازناوی سه‌رۆكی كوردستان بهخۆی ده‌به‌‌‌خشێته‌وه.
”بارەگای بارزانی“ سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی دەزگایەکی تری ناشەرعیی دەرەوەی دەزگاکانی حوكمڕانییه له ھەرێمدا، بەڵام لە ھەموو دەزگاکانی ناو ئەو حوکمڕانییە بەھێزتر و به‌هه‌یبه‌تتره. واقیعی هه‌نووكه‌یی ناو کایەی سیاسیی له‌هه‌رێمدا پێماندەڵێت بارزانی سیاسەتی پارتی دەستنیشاندەکات و پارتیش سیاسەتی ھەرێم. ئەم پێدراوه‌ش یەک مانای ھەیە: له‌داهاتوودا ”بارەگای بارزانی“ وەک دەزگایەکی supranational یان بان-نه‌ته‌وه‌یی و بان-یاسایی و بان-سیاسیی، بەبێ ھیچ شەرعیەتێک، دەزگای ژمارە یەک و بڕیاردەری ھەرێمی كوردستان ده‌بێت. لە زانستە سیاسییەکاندا بەمجۆرە دەزگا و بکەرانەی دەرەوەی دەزگا شەرعییەکانی دەوڵەت دەگوترێت ”دەزگا“ یان ”ئەکتەرە نا-دەوڵەتییەکان“ non-state actors. ئەمانە ئەو دەزگا و ئەکتەرانەن کە لە دەرەوەی دەوڵەت و دەزگا رەسمییەکاندا دروستدەبن، بەڵام زۆرجار ئه‌وه‌نده بەھێز و کاریگەرن كه توانای دەستكاریكردنی هاوكێشه سیاسییه ناوخۆییه‌كانیان هه‌یه. لەزۆر دۆخدا ئیشی ئەم ئەکتەر و دەزگا نا-دەوڵەتییانە پەکخستنی کارەکانی دەوڵەت و دروستکردنی سێنتەری تری دەسەڵاتە، لە دەرەوەی سێنتەرە رەسمییەکانی دەسەڵاتدا. خه‌سڵه‌تی سه‌ره‌كیی ئەم دەزگایانەش جێگرتنه‌وه‌ی وه‌زیفه‌ی ده‌زگا ڕه‌سمیی و شه‌رعییه‌كان و بڕیاردانه له ده‌ره‌وه‌ی ئه‌واندا و لەباتی ئەوان. ئەمەش تەنھا یەک مانای ھەیە: شکاندنی سەروەریی دەزگا رەسمییەکان و پێشێلكردنی سەروەریی یاسا و بێنرخكردنی پێگه‌ی سیاسیی و یاسایی ئەو دەزگایانە و دژایەتیكردنێکی ڕووت و ڕاسته‌وخۆی هه‌موو ئه‌و پرنسیپانه‌ی كه حوکمڕانییەکی یاسایی و بەرپرسیار پێویستیان پێیەتی.
لەم ئاستەدا دروستکردنی ئەم ”بارەگا“یە بۆ بارزانی مانای ڕووتکردنەوەی په‌رله‌مان و حکومەته لە دەسەڵاتەکانی و گواستنەوەی ئەم دەسەڵاتانەیه بۆ ناو بارەگاکەی خۆی. ئەوەی لێرەدا ھەم کۆمیدیی و ھەم تراژیدییە ئەوەیە بارزانی له وەهمی دروستكردنی ده‌وڵه‌ته‌وه هه‌نگاو ده‌نێت بۆ قوتکردنەوەی دەزگایه‌كی نادەوڵەتیی و ناڕەسمیی، لە بەرامبەر حکومەت و پەرلەمان و ئه‌و دەزگا رەسمییانەی لە ھەرێمدا ھەن. ئەمەش بەکردەوە بێمانا و بێنرخکردنێکی تەواو و ھەمەلایەنی حکومەت و دەزگاکانیەتی. ساڵانێكی زۆر سه‌رۆكی پارتی بانگه‌شه‌ی سهربهخۆیی و دروستكردنی ده‌وڵه‌تی دەكرد، كه‌چی ئێستا بە کردەوە خەریکی شێواندنی ئەو حکومەت و دەزگایانەیە، کە بە دەیان نیوە و ناچڵیی و نووقسانیی گەورە و ترسناکەوە، لە ھەرێمدا بوونیان ھەیە.
به‌بۆچوونی ئێمه جگه له خواستی شەخسی بارزانی خۆی و عەقڵیەتی وازنەھێنان و خانەنشین نەبوون تا مردن، ھیچ پێداویستیی و ھۆکارێکی سیاسیی و یاسایی و کۆمەڵایەتیی بۆ دروستکردنی ئەم بارەگایە، بەو ھەموو دەسەڵاتەوە لەئارادا نییە. مانا ڕه‌مزیی و حه‌قیقییه‌كانی ئه‌م ده‌زگایه درێژەدانە بەو پراکتیک و کولتووری حوکمڕانییە سەقەتە کە سەرکردە لە بێشکەوە تا قەبر بە سەرکردەیی دەھێڵێتەوە، واشدەکات کەسانێک وەک سەرۆک لە دایکببن و پێویستە وەک سەرۆکیش بمرن.
بێده‌نگیی هه‌موو حیزبه سیاسییه‌كان به‌رامبه‌ر به‌‌‌دروستكردنی باره‌گایه‌كی له‌و شێوه‌یه، کۆمەڵێک پرسیار ئاراسته‌ی هه‌موو هێزه سیاسیی و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی كۆمه‌ڵگای ئێمه‌ده‌كات: ئەگەر حکومەت و سەرۆکایەتی ھەرێم و پەرلەمان و دەزگاکانی تری حوکمڕانیی بوونێکی ڕاستەقینەیان ھەبێت، ئیتر سیسته‌مه سیاسییه‌كه چ پێویستییەکی بە ”بارەگای بارزانی“ ھەیە؟ بارەگایەکی لەوبابەتە بە ناوی كێ و چییەوە قسەدەکات؟ تەعبیر لە چی دەکات؟ شەرعییەت و ڕەوایەتییەکەی لە کوێوە دەھێنێت؟ بڕیاره‌كانیشی چ هێزێكی یاسایی و سیاسیی هه‌یه و كێ جێبه‌‌جێیان ده‌كات؟
دروستکردنی ئەم بارەگایە هه‌ڵتۆقینی سێنتەرێکی تری دەسەڵاتە لە ھەرێمدا، لە دەرەوەی هه‌موو میکانیزمێک بۆ لێپرسینەوە و بەرپرسیارکردن.
.gif)
.gif)
.jpg)
.png)
.jpg)
