لاوک سەلاح
لە پەنجاکان و شەستەکان و حەفتاکاندا عێراق و بەتایبەتی کوردستان ببونە گۆرەپانی ململانێ فیکرییەکان و ئایدیۆلۆژییەکان. ململانێکان بوارەکانی سیاسەت و ئەدەب و رۆشنبیری گرتبۆوە و سەرتاپا هەموو وڵاتەکە بە کوردستانیشەوە لە پرۆسەیەکی  گەران بە دوای شوناسی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی و کەلتووریدا بوو. 

لەبەر نەبوونی دادپەروەری کۆمەڵایەتی و نایەکسانی دابەشکردنی سەرچاوە دارایی و ئابورییەکان بیروراکانی چەپ زیاتر لە برەودا بوون و فۆرمی کارکردنی پارتە سیاسییەکان، تەنانەت ناسیۆنالیزمەکان لە ژێر کاریگەری بونیاد و هەیکەل و میکانیزمی پارتەکانی ئەوروپای رۆژهەڵاتدا بوون. ئەو ململانێ سیاسییانە باڵی بۆ ناو کایەی ئەدەب و رۆشنبیریش کێشابوو بەشێوەیەک پانتایی ئەدەبی و رۆشنبری ببوە مەیانی شەڕی بەوەکالەتی ململانێ سیاسییەکان. 

لە پەراوێزدا، هەندێک لە تەوژمە ئەدەبییەکان بۆ هەناسەدان لە ڕای "فەردانیەتی" خۆیان قەسیدە و رۆمان و ژەندەرەکانی دیکەیان بەکار دەهێنا بۆ ئەوەی بڵێن ئێمە هەیین و بوونمان هەیە، ئەوان بە پەنابردنە بەر رەمزیەتێکی زۆرچر بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەو ململانێیانە خۆیان بە نهێنی نمایشت دەکرد، وەک ئەوەی لە ناو ئەشکەوتێکی تاریک و قووڵ دا بیت دەتەوێت هاوار بکەیت بەڵام بە مەرجێ گوێیان لێ نەبێت بۆ ئەوەی رۆحت هەڵنەکێشن. ئەو سەردەمە خەڵک وێڵی وەهمی ئایدیۆلۆجیایەک بوو بۆ ئەوەی پەیرەوی بکەن تاوەکو ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووریان رێکبخاتەوە، بەتایبەتی لە پاش رووخاندنی سیستمی مەلەکی. 

ململانێکان لە نێوان تەوژمە بە ناو سیاسییەکان و بەناو فیکرییەکان تا دەهات سەخت و خوێناوی دەبوون، بگەرێوە سەر ئەدەبیاتی پارتە سیاسییەکان، دونیایەک خەڵک شەهید بوون کە رەنگە ئەگەر ململانێکان بە جۆرێکی دیکە ئیدارە بدرابان، ئاراستەیەکی جیاوازیان دەبوو و ئەنجامەکەش جیاواز دەبوو و خۆێنیشیان کاڵ نەدەبۆوە، ئەگەر رەفتارێکی سیاسی جیاواز هەبووایە، لانی کەم، رۆژانی دوای ئەو سەردەمە ئەوەندە قەترانی رەش نەدەبوون. ئاوردانەوەیەکی خێرا لەو مێژووە، دەستبەجێ ئەو پرسیارەت لەلا دروست دەکات بۆ ئەوە روویدا؟ چی لەسەر بیناکرا؟ بۆ ئێمە وامان بەسەر هات؟ ئەوە هەر ئێمە بووین کە چارەنووسمان بەو جۆرە بوو؟ ئایا بنەمای ململانێکان تەنیا تەماعی سیاسی و پارە و پۆست و کورسی بوو یان هەر ئەوەندە لە دونیا تێگەیشتبووین کە پێمان وابوو "من لەهەر بەرەیەک بم راستم". 

خەسڵەتی سەرەکی لە بیرکردنەوە و رافتاری سیاسی و کۆمەڵایەتی و سیاسی ئەوە بوو کە کەسەکە یان لایەنەکە بە تەواوی مافێکی رەهای لە هەموو شتێکدا هەبوو و هەیە، هەمیشە و تەنانەت پاش مەرگیش حەقیقەتە رەهاکە لای ئەوە، وا تێدەگەیشتین کە ئەوەی ئەو دەیڵێت تەنیا چارەسەرە بۆ گۆرینی کۆمەڵگە، بەداخەوە لە هەر قۆناغیکدا کە تەوژمێک زاڵ دەبوو ئەوەی دیکەی دەسڕییەوە. تەوژمە فیکرییە سیاسییەکان لەو سەردەمەدا ئەوانە بوون کە لە رێگای وەرگێرانەوە بۆ زمانی عەرەبی بە ئێمە دەگەیشت، هەر لە ئەدەبیاتی چەپەوە تا دەگەیشتە تەوژمە ئەدەبییەکانی دیکەی وەک وجودییەت "بوونگەرایی" وفۆرمەکانی دیکەی ئەدەب و فیکر. بەداخەوە ئەو کات گومانمان لە توانای کەسەکان بۆ پیادەکردنی فیکرەکان نەدەکرد، پیرۆزییەکی ئاوریشمی ناوی نووسەر و سیاسەتمەدارەکانی داپۆشیبوو،  تەنانەت لە وەرگێرانەکەش گومانمان نەدەکرد کە ئایا تێگەیشتنەکان تا چەند راستن، هیچ پێوەرێک بۆ دڵنیا بوون یان راستکردنەوەی زانیارییە چەوتەکان نەبوو. مەعریفە و زانست تا دەگەیشتە لای ئێمە بە کۆمەڵێک فلتەردا تێپەردەبوون، سەرباری تێپەربوونی بە چەندا کیشۆردا، گومانمان نەدەکرد لەوەی بە ئێمە دەگەیشت، بەڵام ئەوەی دەگەیشت زۆر جیاواز بوو لەوەی کە لە بنەچەدا هەبوو، لانی کەم، ئەو مەعریفەیە لە سەرەتادا بۆ دۆخێک و کۆمەڵگەیەکی دیکە نووسرا بوو.

لە کاریگەری ئەو مامەڵە چەوتە لەگەڵ چەمک و تەوژمە فیکری و سیاسییەکان نەوەک تەنیا کەسەکانی گۆشەگیر کرد و دواتر لە دونیا دابڕان و شوناسیان سڕایەوە، بەڵکۆ سەرتاپا کۆمەڵگەیەکی گۆشەگیرو چەواشە و نقوومی غوربەتیان کرد، لە بری ئەوەی سەرقاڵی هێنانەکایەی پرۆسەیەکی پەرەسەندنی دەزگا سیاسی و حکومییەکانبین، میراتێکیان بۆ ئێمە بەجێ هێشت کە دەبێت چەندان ساڵ هەر خەریکی راستکردنەوەی هەڵەکان بین. ئەم کارەش لەگەڵ گەڵاڵەبوونی کارەساتەکانی دیکە بە کارێکی زۆر سەخت دەژمێردرێت لەبەرئەوەی ئەو دەزگا پسپۆر و دەستەڵاتە یاسای و دەوڵەتیانەمان نییە ئەو کارە رێکبخات. چاوێک بخشێنە بە کاری دامەزراوەکانی دەوڵەت و زانکۆکان و رێکخراوەکاندا تا وەکو بزانیت تا چەند کاریگەرن.

لەو سەردەمەدا، زۆر کەمتر گرنگی بە مێژووی سیاسی رۆژهەڵات دەدرا، هەر بۆیە یەکێک لە خەسڵەتەکانی دیکە نەبوونی پارسەنگی مەعریفە بوو بەو مانایەی کە تۆ لە کۆمەڵگەیەک گەورە دەبیت شارەزای کۆڵەکەکانی نەبیت و خەون بە بیانکردنی  کۆمەڵگەیەکەوە ببینیت کە پێیەکانت لەسەر عەرد نین، بەڵام دەتەوێت لە کۆمەڵگەیەکی دیکەوە ئامرازێک بخوازیت بۆ ئەوەی بەکاری بهێنیت بەڵام موتربە نییە بە کۆمەڵگەکەت، پێتوایە ئەمە راستە و دەتوانیت ئەو کارە بکەیت بەڵام لە راستیدا دڵنیانیت تا چەند ئەو کەرەستانەی لەبەر دەستدان یارمەتیت دەدات. کەواتە خەون دەبینیت و سبەی کە بەئاگادێیتەوە نە یادەوری و نە میراتێک هەیە پشتی پێببەستیت. سادەترە قسە بکەین، ئەزموون سەلماندی کە ناکرێت تۆ لە کۆمەڵگەیەکی کوردی یان عێراقی گەورە ببیت و شارەزای مێژووی کێشەکانی نەبیت بەڵام چارەسەر لە مەعریفەیەکی ئەوروپییەوە وەربگرێت بەبێ خوڵقاندنی پرۆسەیەکی مەعریفەی نوێ کە گونجاو بێت بۆ کۆمەڵگەکەی خۆت.

ئەو تەفسیرە رەهایانە مێژوویەکی لە وەهم دروست کرد بەوەی خۆی بە تەفسیرێکی نەمر دادەنا. زۆربەی تەفسیرەکان ئەوەندەی "ئەحکام"ی خێرا و دەستبەچێ بوون، راڤەکردن و شیکردنەوە نەبوون. بەکار‌هێنانی چەمکەکان و زاراوەکان بۆ دەوڵەمەندکردنی بابەتەکە نەبوو، بەڵکو بۆ سەلماندنی ئایدیۆلۆجییەکی تایبەت بوو، لەگەڵ هەر بەرەیەکدا بوویتایە، بەرەکەی دیکە بە خائین لە قەڵەمی دەدایت تا رادەی فەتوای خوێن رشتن. بەداخەوە ئەوەی مایەوە لەو ململانێیانە وئایدۆلۆجیانە میراتێک بوو، لانی کەم دەتوانی بە "میراتی وەهم" وەسفی بکەیت. 

ئەوەی لە ئیستادا روودەدات چییە؟ لە پاش ئەو هەموو رووداو و کارەساتانە و سەرباری هەموو ئەو گۆرانکاریانەی بواری تەکنەلۆجیا کە دەبوایە یارمەتی لێک نزیکبوونە و و تێگەیشتنی هاوبەشی باشتری بدایە و کاریگەری باشی لەسەر راماڵینی ئەو میراتە هەبوایە، بەڵام بەداخەوە زۆر جار هەست دەکەیت هەر هەمان دۆخ بەردەوامە بە جۆرێکی دیکە و فراوانتر لە جاران، دۆخێکی دیکە لە سڕینەوەیە بەردەوامە. لە پاڵ ئەمەشدا،  بەتاڵی و بێ ئەزموونی و بێ پیشەیی خەسڵەتی دیکەی سەرەکی دۆخەکەن و سەرکێشییەک خەریکە سەرهەڵدەدا کە بێباکانە تۆقین دەکاتە ناسنامەی. 

ئێمە چاوەڕوانی ئەو دابرانە بووین کە دەبوایە لە شوێن شیاوی فیکری خۆیدا بوایە، واتە دابران لە وەهم و گەرانەوە بۆ دەوڵەمەندکردنی کۆڵەگە سەرەکییەکانی ژیانی رۆژهەڵاتی نەوەک قەرزکردنی چەمکەکان و سەقەتکردنیان، دەبێت نەکەوینە بۆسەی تۆمەتبارکردنی یەکتر بێ پێوەری جەوهەری، بە تایبەتی ئەگەر لە پێگەی بەرپرسیاریەتیدا بیت. ئەگەر چەمکە رۆژئاواییەکان فریاد نەکەون لە فێربوونی لێبوردەیی لە رەفتار نواندا، ئەوە گرفت لە چەمکەکاندان نییە، گرفت لە توانا و تێگەیشتن و پیادەکردن و تەفسیرکردنی ئەو چەمکانەیە. 

ئێمە چاوەڕوان بووین دونیایەک دەزگای ئەمنی زانستی و سیاسی و کۆمەڵایەتی دامەزێنین بۆ ئەوەی رێ لە دووبارەبوونەوەی بە"وەهم"کردنی چەمکەکان بگرین، چاوەڕوان بووین پەیوەندی نێوان فیکر و ئەدەب و رۆشنبیری هاوسەنگ بکەین و دواتر کاربکاتە سەر کایە و بڕیاری سیاسی، چاوەڕوان بووین تووڕەیی راپەرین بگوێزینەوە بۆ بە دامەزراوەکردنی هەموو بونیادەکانی کۆمەڵگە، دوور لەوەی خۆت بە پاڵەوان بزانیت. 

با نەبینەوە بە سێبەری هەمان وەهم، با چەمکە فراوانەکانی دونیای دیموکراسی نەشێوێنین کە جارێ ئەو زمانە نازانین کە پێی نووسراوە. ئەوەی دەزرینگێتەوە لە ئێستادا لە دونیای دیموکراسی سەردەم لە چەمکە سیاسییەکانەوە تا چەمکەکانی بواری کەلتوور و جەندەر و حکومڕانی هێدی هێدی وەربگرین، با بە گیانێکی بەرپرسانەوە دوور لە غەریزە و کەلتووری خۆرسکەوە مامەڵەیان لەگەڵ بکەین. بەداخەوە سێبەری هەمان تەفسیر و رەفتار و تێگەیشتن هەر بەردەوام دەبێت ئەگەر بە وریاییەوە مامەڵە نەکەین و زۆر بەئاسانی میراتی "وەهم" ‌هەڵدەچنینەوە.

لە نووسینی داهاتوودا دەستنیشانی ئەوە دەکەین کە چۆن دەتوانین مامەڵە لەگەڵ زاراوە فیکری و پیشەیەکاندا بکەین، ئەوەش بە هێنانەوەی نموونەیەک بۆ پیادەکردنی حکومڕانی هاوچەرخ بەڵام پڕ بە پێستی خۆمان گونجاوە؛  لەنێو حکومرانیدا، لامەرکەزیت چۆن پیادە بکەین؟