لاوک سەلاح

سادەترین پێناسە بۆ چەمکی بەدامەزراوەیکردن خوڵقاندنی پرۆسەیەکی پیشەیی پێداچوونەوەیە بە کۆی کاری دامەزراوەیەکدا بە مەبەستی بەدیهێنانی ئەو بەها و ئامانجە ستراتیژیانەی کە، لە بنەچەدا، لە پێناویدا دامەزراوە، وردتر قسە بکەین باشترکردنی سیاسەترێژی و پەیامی ستراتیژی و رەفتاری پیشەییە و کارکردنی بەردەوامە لە سەر ئاستی  جیاواز و بە قۆناغی جیاواز بۆ ئەوەی بکرێنە چالاکی رۆژانە. کاری لەم جۆرە دەبێتە هێنانەکایەی کەلتوورێکی سیاسی و ئیداری و حکومڕانی جیاواز بە پەیرەوکردنی هەیکەلیەتێکی نوێی کارکردن.

یەکەم هەنگاو بەرەو بە دامەزراوەیکردنی پیشەیی لە خوڵقاندنی پرۆسەیەکەوە دەستپێدەکات بۆ گۆرین و باشترکردنی یاساکان لەگەڵ هێنانەکایەی جۆرێک لە گەرەنتی بۆ پیادەکردنیان. دیسانەوە، کۆی ئامانجی سەرەکی لەم پرۆسەیە گۆرینی رەفتاری سیاسی و ئیداری و کەسایەتییە کە دواجار یارمەتی پیادەکردنی پرۆگرام و پرۆژە دەدات و ئاستی خزمەتگوزارییەکان باشتر دەکات و بواری گەندەڵی بە مانا گشتییەکەی کەم دەکاتەوە. رەنگە ئەم جۆرە تێروانینە، لای هەندێک کەس، بۆ دۆخی ئێستای کۆمەڵگەی کوردی بە مەحاڵ لە قەڵەم بدەن، هۆکاری ئەو بێ ئومێدییە ئەوەیە ئێمە هێشتا لە دۆخ وئاساورەکانی جەنگدا دەژین، بەڵام ،لانی کەم، هەر دەبێت تروسکاییەک لە هیوا مابێت بۆ کارکردن و بەخشینی بەردەوامی بە ژیان.

لە پرۆسەی بەدامەزراوەیکردندا، دەستەڵات و هێز دابەش دەکرێنەوە بە شێوەیەک کە، دواجار، کۆمەڵگە خۆی بەرپرسیارە لە بەرێوەبردنی خۆی، دەستکەوتەکان بۆ هەمووانە و سەرنەکەوتنەکانیش نابنە تۆمەت و گوناه لە ملی یەک کەسدا یان یەک ئەکتەری سیاسی دیاریکراودا. لە "پرۆسەی بەدامەزراوەیکرندا" حکومەت و کۆمەڵگە دەستەجمعیانە لە رێگای میکانیزمی دیار و راشکاوانەوە بڕیار دەدەن و رۆڵی ئەکتەری سیاسی و حکومی دەستنیشان دەکرێن. ئەمە زەمینە خۆش دەکات بۆ ئەوەی پەیوەندی نێوان دەوڵەت وهاوڵاتی بە یاسا رێکبخرێت بۆ پاراستنی شەرعیەتی دامەزراوەکان.

رەنگە ئەوەی زیاتر بۆ کۆمەڵگەی کوردی شیاو بێت یاخود ئەولەویەتی کار بێت لە ئێستادا ئەوەندەی پەیوەستە بە خوڵقاندنی پرۆسەی بەدامەزراوەیکردنی کۆمەڵگە رەفتار و کەلتووری سیاسی بێت کە پێویست دەکات چوارچێوەیەک بۆ کاری سیاسی هەر لە ناو پارتە سیاسییەکانەوە تا دامەزراوە حکومییەکان دابرێژرێت بۆ رێگرتن لە سەرکێشی رەفتاری سیاسی دیاریکراو و پاراستنی ئەو بەها سیاسی و کەلتووری و کۆمەڵایەتییە باو و ستاندەردانەی کە هەموومان کۆ دەکاتەوە. لە پرۆسەی بە دیموکراسیکردنی هەر کۆمەڵگەیەکدا دەبێت وریای ئەو رەوتە کەلتوورییە بین کە کاریگەری هەیە و دەبێت هەندێ رێکاری یاسای راشکاو هەبن بۆ پاراستنی دامەزراوە لە هەر پێشێلکردنێکی سیاسی یان ئیداری یان حکومی بە شێوەیەکی دادپەروەرانە.

هەمیشە گرفت و ئاڵەنگەری سەرەکی بە تایبەتی بۆ ئەو کۆمەڵگەیانەی کە بە چەندان جەنگدا تێپەربوون وەک کۆمەڵگەی کوردی نەبوونی ئیرادە و ئامادەکارییە بۆ خوڵقاندنی ئەو پرۆسەیە کە رەنگە لاواز بێت یا هەر نەبێت چ لە ناو پارتی سیاسیدا یان دامەزراوەی حکومەتدا. هەمیشە پرۆسەی بەدامەزراوەیکردن لە بەرئەوەی قۆناغی گواستنەوەیە بۆ ژینگەیەکی سیاسی نوێ، پرۆسەکە وەک هەرەشە لە بوونی پارت سیاسییەکە یان هەیکلە حکومییەکە یان لەبەر بەرژەوەندییەکی سیاسی و ئابووری تایبەت تەماشا دەکرێت. هەر لەبەر ئەوە پرۆسەی بەدامەزراوەیکردنی پارتی سیاسی و پتەوکردنی هەیکەل و دارشتنەوەی سیاسەتی حکومەت پرۆسەیەکی ماراسۆنییە بە یەک پارتی سیاسی و بە تەمەنی حکومەتێکی چوارساڵەش نایەتە دی، بەڵام دەکرێت کۆڵەکە سەرەتاکانی بۆ پاراستی سەرتاپا کۆمەڵگە بینا بکرێت. 

دیسانەوە ئەو پرۆسە ماراسۆنییە پێویستی بە پێشین و زەمینە خۆشکردن هەیە بە پەیرەوەکردنی پلانی قەیران بە تایبەتی لە سەرەتادا بۆ دابەشکردنی دەستەڵاتەکان، نموونەیەکی دیار؛ هەڵبژاردنی ساڵی پار، سەرباری هەموو کەڵێن و کورتی و نشوستییەکانی، نەخشەی هێزەکانی بە جۆرێکی دیکە رێکخستەوە و ئەنجامەکانی کە بە ناچاری لە لایەن هەموو پارتەکانەوە قبووڵکران کاریگەری لە سەر بنکە و دەستەڵاتی هێزەکان و پرۆگرامیان کرد وناچاریکردن دەست بە پێداچوونەوە بە خۆیاندا بکەن. ئەو هاوپەیمانێتە سیاسیانەی کە ئێستا لە گۆرەپانی عێراق و کوردستاندا روودەدەن ئەنجامی هەستکردنە بە هەرەشەی دەرەکی و ناوخۆ و درککردن بەوەی کە دەبێت لە ئاستی تەحەداکاندابن. ئەوەی لە ئێستادا روودەدات بە کەمترین و کورترین پێناسە دابەشکردنەوەی سەرچاوەکانی هێز و دەستەڵاتە، هەموو لایەک نیگەرانن لەو بنکە و سەنگەی کە درزی تێکەتووە و کاریگەری لەسەر مانەوەیان لە ئاییندەدا دەکات.

بۆ هێنانەدی رەفتاری دامەزراوانە، کە بەشێکە لە پرۆسەی پەرەسەندی کەلتووری سیاسی، زۆر جار پێویستت بەو کەسانەیە کە لە بنەجەدا کەسایەتییان ئامادەییان تێدایە دامەزراوەیبن، زۆر جار هەست دەکەیت ئەوە توانا و بەهرەی کەسەکەیە بەر لەوەی کارامەیی بێت کە لە رێگای خوێندن و راهێنانەوە بەدەست هاتبێت، بەداخەوە سیستمی خوێندن لەلای ئێمە بەهۆی جەنگی بەردەوامەوە تا هاتوە لاواز بووە. 

لە ساڵانی رابردوودا دونیایەک رێکخراوی نێودەوڵەتی و نیشتمانی کاریان لە سەر مەسەلەی بەدامەزراوەکردنی حکومەت و بەرجەستەکردنی حکومرانی شەفاف و دادپەروەرانە کردووە، پرۆسەکە نە ئامانجەکەی بە نیشتمانیکردن تەواو بووە، نە حکومەتی دامەزراندۆتەوە، زۆر جار، رەنگە، ئەوە ئامانجە سەرەکییەکە نەبوو بێت یان بە هەر پاساوێک و بەهانەیک بوو بێت ئەنجام نەدراوە، بۆ نموونە، رێکخراوێکی وەک نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ گەشەپێدان کاری لەسەر ئەم پرسە کردووە بەڵام نەتوانراوە پرۆگرامەکە بکرێتە پرۆگرامێکی نیشتمانی لە بەرئەوەی حکومەتێکی نیشتمانی لاوازمان هەبووە لە سەر ئاستی دارایی و لەسەر ئاستی توانای کادرەکانی.

 پرۆسەی بە نیشتمانکیردن بە کارمەندێکی نێودەوڵەتی نایەتە دی کە شەش بۆ دوو ساڵ لە کوردستاندا بمێنێتەوە لەهەمان کاتدا حکومەتێكی نیشتمانیت نەبێت موحاسەبەی پرۆگرامەکەی بکات و دێر بە دێری پرۆگرامەکەی لەگەڵدا تاوتوێ بکات، ئەمە سەرباری زیانەکانی جەنگ و نەبوونی بودجە و فشاری ئاوارە و پەنابەر و فشار لەسەر دامودەزگاکانی دەوڵەت و گەندەڵی ئیداری کە کاریگەری کوشندەیان هەبووە، هەروەها رێگربوون لە بوونی "پرۆسەی بەدامەزراوەیکردن"  

ئەم پرۆسەیە دەبێت لە هەناوی کۆمەڵگە خۆیەوە دەستپێبکات، هیوادارم ئێستا ئەو ساتە بێت کە هەست بکەین ئێمە لەبەردەم دووریانێکی سەختی سیاسیداین لە جۆرێکی دیکە، ئێمە لەبەردەم ئاوێنەیەکداین دەبێت دان بە رەفتارە ناشرین و قێزەوەنەکانی خۆمان بنێین بۆ ئەوەی بەهای نیشتمانی بە جوانی دامەزرێنینەوە