جەلال جەوهەر   
1- شەراكەتی سیاسی لە جوڵانەوەی چەكداریدا
لەناو شۆڕشی چەكداریدا لە كوردستان شتێك نەبوە بەناوی شەراكەتی سیاسی راستەقینە، لەبەر هۆكاری خۆیی و ناوخۆی جوڵانەكەوە، و جیاوازی زۆر و بێ بڕوایی لایەنەكان بەكاری پێكەوەیی و هاوبەشی سیاسی و لە بەر كاریگەری فاكتەری دەرەكی و بابەتی بەسەر كورد و جوڵانەوەكە.

 راستە جوڵانەوەی چەكداری لە كوردستاندا داواكانیان، داوای دیموكراسی بوون، بەڵام لەنێوخۆیاندا هەرگیز بڕوایان بەكاری پێكەوەیی و هاوبەشی و دیموكراسی نەبوو، هەر لەبەر ئەم هۆكارانە بوو جوڵانەوەی چەكداری لە كوردستان و بەهۆیەوە میللەتی كوردیش تووشی دو شكستی مێژوویی بوون لە ساڵی (1975و 1988).

دوای شكستەكان و لە كاتی بەسەرچودا، بیرۆكەی هاوبەشی هاتە پێشەوە، لایەنەكان بە ناچاری پەسەندیانكرد و بەرەی كوردستانی پێكهات.
ئەزمونی پێكەوەیی و هاوبەشی لەو قۆناغەدا، راپەرین و هەڵبژاردنەكان (بە كەم و كوڕی زۆرەوە) و دروستكردنی دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستانی لێكەوتەوە. بەڵام تەمەنی ئەم پێكەویی و هاوبەشیە زۆر كورت بوو. لەبەر دەمارگری حیزبی و دەرهاویشتە و لێكەوتەكانی ئەم دەمارگیریە.

هەر بۆیە شەڕ و ململانێی توندی حیزبایەتی لە كوردستان رێگەی نەدا شەراكەتی سیاسی بە شێوازێكی تەندروست لەدایك بێت و دەرگای هاوبەشی سیاسی بەڕوی هاوڵاتیان و لایەنە سیاسییەكاندا بكرێتەوە.

2-شەراكەتی سیاسی لە سەردەمی حوكمرانیدا
شەراكەتی سیاسی بەشێوەیەكی گشتی شێوازێكە لە كاری پێكەوەیی و هاوپەیمانی لە نێوان چەند لایەنێك بۆ ماوەیەكی دیاریكراو، لەپێناو بەجێ گەیاندنی ئامانج و بەرژەوەندی (نیشتیمانی، سیاسی، رۆشنبیری و كۆمەڵایەتی، مرۆیی، خزمەت گوزاری، چاكسازی و گۆڕانكاری) ئەو چەند لایەنە، بەجۆرێك هەر لایەك بە ئەندازەی سەنگی خۆی شوێنی دیاریكراو خۆی هەبێ لەو هاوپەیمانیە و ئەو لایەنانە پاندبن بە ناوەڕۆكی ئەو هاوپەیمانیەوە و هەمو لایەنەكان بەیەكەوە بڕیار لە پرسی سیاسی و ئابوری و دارایی و كارگێریەكان بدەن و بەیەكەوە روبەڕوی ئاڵنگاریەكان ببنەوە و تەحەمولی مەسئولیەت بكەن.

دیارە لێرەدا باسی ئەو شێوازە لە شەراكەت دەكەین كە پێكدێت و دروستكردنی بۆ پێكهێنانی حكومەت و دەسەڵاتەكانی تر، بە مەبەستی بەڕێوەبردنی دەوڵەت و هەرێم و ئیدارات.

شەراكەتی یەكەمی سیاسی لەسەردەمی خەباتی مەدەنیدا
شەراكەتی یەكەمی سیاسی لەنێوان هاوڵاتیان (دەنگدەران) و لایەنە سیاسیەكانەوە دەست پێ دەكات بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان بە پێی ئەو گرێبەستەی هەیە )دەستور) بۆ پێكهێنانی دەسەڵاتەكان.

بەپێی ئەزمونی (27) ساڵی رابردوو، لە پرۆسەی سیاسی و هەڵبژاردنەكانی هەرێم و عێراق، هێز و لایەن دەسەڵاتداراەكانی هەرێم نەك هەر پابەندنەبوون بە جێبەجێكردنی ئەو گرێبەستە و شەراكەتەوە بەڵكو وێنەیەكی زۆر ناشیرین و خراپیان نمایشكرد لە شەڕ و تەزویر و ساختە و پێشێل كردنی شەراكەت لە هەڵبژاردنەكان و پڕۆسەی سیاسی لە هەرێمی كوردستان.

دۆخی شەراكەتی سیاسی یەكەم لە عێراقیش هەر جێگەی شەرمەزاریە، بەهۆی نەبونی سەربەخۆیی لە هەڵبژاردنەكان و بەهۆی ئەو هەموو ساختە و تەزویرە بێ سنورە و دەستكاری كردنی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان لە لایەن دەسەڵاتداران لە عێراق.

پێشێلكردن و ئەتكردنی ئەو گرێبەستە(دەستور) لە نێوان هاوڵاتیان و دەسەڵاتداران بوو بە دایك و سەرجەم گەندەڵیەكان لە عێراق و هەرێمی كوردستان، سەرئەنجام بەهۆی ساختە و تەزویر و دەستكاریكردنی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان زۆربەی هەرە زۆری هاوڵاتیان و دەنگدەرانی عێراق و هەرێمی كوردستان نائومێد و بێ بڕوا كرد بە پڕۆسەی سیاسی و هەڵبژاردنەكان و بەهێز و لایەنە سیاسیەكان و سەركردەكانیان، چاكتر و نزیكترین بەڵگەش بەشداری نەكردنی (75%)ی دەنگدەرانە، لە دوای هەڵبژاردنەكانی عێراق(12/5/2018) و هەرێمی كوردستان (30/9/2018).

هەڵبەت شەراكەتی سیاسی لە سایەی سیستمی دیموكراسی لە دایك دەبێ، نەبونی شەراكەتی راستەقینەی سیاسی لە هەرێمی كوردستان و عێراق، ئەویش بۆ خۆی دەلیلێكی ترە كە لە هەرێمی كوردستان و عێراق شتێك نیە بە ناوی پڕۆسەی سیاسی تەندروست و دیموكراسیەت، ئەوەی لە هەرێم و عێراق هەیە تەنیا پیادەكردنی بەشێكی زۆر كەمە لە بنەماكانی دیموكراسیەت بە عەیب و عار و كەمو كوڕیەكی زۆرەوە، ئەمیش تاقیكردنەوەیەكی تری هێز و لایەنە سەرەكیەكانە لە پرسی بڕوابون بە كاری هاوبەش و پێكەویی و دیموكراسیەت.

لە دوای (58)ساڵ لە جوڵانەوەی چەكداری و (27)ساڵ لە حكومڕانی، پرسی شەراكەتی سیاسی نەك هەر نەچەسپاوە لە كوردستانی عێراق، بەڵكو بێ بڕوایی و بێ ئومێدی بە پرسی كورد و جوڵانەوەی كورد جێگای گرتەوە.

دوای ئەو هەمو كارەسات و ماڵوێرانیە، لە قوربانی گیانی و لەدەستدانی نیوەی خاكی كوردستان، ئێستا پرسیارەكە ئەوەیە، پارتی و یەكێتی كامیان هەڵدەبژێرن؟ پڕۆسەیەكی سیاسی و تەندروست و بێ غەل و غەش و شەراكەتێكی راستەقینەی سیاسی، یان كارەسات و ماڵوێرانی و هەرەسێكی تر.