چۆن ده‌ستگای قه‌زایی ئۆتۆنۆم ده‌بێت؟
.gif "چۆن ده‌ستگای قه‌زایی ئۆتۆنۆم ده‌بێت؟")
2019-01-16 10:15:08
د. هەردی مێد
ئۆتۆنۆمی ده‌ستگای قه‌زایی له خۆرئاوا، ئه‌مریكا لاتین و ئه‌فریقا یه‌كێكه له‌و بابه‌تانه‌ی زۆرجار ده‌بێته رۆژه‌ڤ له به‌ر گرنگی و په‌یوه‌ندی به كۆمه‌ڵگا و دادپه‌روه‌ری كۆمه‌ڵایه‌تیه‌وه. ده‌ستگای قه‌زایی زیاد له هه‌ر كایه‌یه‌كی دی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی هه‌وڵی ده‌سته‌مۆكردنی ده‌دات له پێناو به كارهێنانی هه‌م وه‌ك ئامرازی فشار بۆ به‌رته‌سككردنه‌وه‌ی كایه‌ی ئیمكانی نه‌یاره‌كانی، هه‌م بۆ خۆپاراستن و په‌رده‌پۆشكردنی ئه‌و میكانیزمه دزێوانه‌ی خۆی لێوه به‌رهه‌مده‌هێنێته‌وه.
له هه‌رێمی كوردستان ده‌ستگای قه‌زایی له‌م دۆخه به دوور نییه، باوه‌ڕ ناكه‌م كه‌س گومانی له بێده‌سه‌ڵاتی و ده‌سته‌مۆیی ده‌ستگای قه‌زایی هه‌بێت. به‌ڵام چۆن كار بۆ سه‌ربه‌خۆبونی ئه‌م ده‌ستگایه بكرێت؟ به پێچه‌وانه‌ی ئه دیدانه‌ی پێیانوایه بۆ چاكسازی ده‌ستگایی له كوردستان ده‌بێت پشت به توانای خۆماڵی و واقعی لۆكاڵی خۆمان ببه‌ستین، من پێموایه ده‌بێت گرنگی به ئه‌زمون و ره‌وتی دونیای ده‌روه‌مان بده‌ین و سود له‌و ڕێگه‌چاره و ئامرازانه ببینین كه گیراونه‌ته‌به‌ر به مه‌به‌ستی چاكسازی ده‌ستگایی. ئه‌زمونی فه‌ره‌نسا له‌م رووه به رای من زۆر گرنگه. ده‌ستگای قه‌زایی له فه‌ره‌نسا تا ساڵانی ١٩٨٠كان به وابه‌سته‌ووبن و ده‌سته‌مۆبوونی له لایه‌ن ده‌سه‌ڵات و پیاوانی سیاسیه‌وه تاوانبار ده‌كرا. وه‌لێ، له‌م به‌رواره‌وه هێدی هێدی ده‌ستگاكه سه‌ربه‌خۆیی خۆی به ده‌ستده‌هێنێت. سێ فاكته‌ری گرنگ زه‌مینه‌سازی ئه‌م سه‌ربه‌خۆبوونه خۆش ده‌كه‌ن. یه‌كه‌م، فاكته‌ری به ده‌ستگاییكردن، وه‌ك دامه‌زراندنی <په‌یمانگای نشتیمانی دادوه‌ری> له ١٩٥٨ كه رۆڵێكی جه‌وهه‌ری له پێگه‌یاندن و پیشه‌مه‌ندبوونیی دادوه‌ركان ده‌بینیت، هاوتا له‌گه‌ڵ داهێنانی <پێشبڕكێی> بۆ ته‌عینكردنی دادوه‌ركان. پێشبڕكێ بۆ دامه‌زراندن یه‌كێكه له‌و ئامرازانه‌ی رۆڵێكی گرنگ له دوورخستنه‌وه‌ی واسته و ته‌داخولی پیاوانی سیاسی ده‌گرێت و جۆرێك له سه‌ربه‌خۆیی و بێلایه‌نی له دانانی دادوه‌ره‌كان مه‌یسه‌ر ده‌كات. فاكته‌ری دووه‌م، رۆڵی خودی دادوه‌ره‌كان خۆیانن كه له ساڵی ١٩٨٠ كۆمه‌ڵێك كرده‌ی ده‌سته‌جه‌معی، خۆپشاندان و مانگرتن ساز ده‌كه‌ن به مه‌به‌ستی سه‌ركۆنه‌كردنی فشاری پیاوانی سیاسی و ته‌داخولی ده‌سه‌ڵات له كاروباری ده‌ستگاكه. واته هه‌لگه‌ڕانه‌وه‌ی دادوه‌ره‌كان و خه‌باتیان بۆ ئازادبوونیان به ناوی دادپه‌روه‌ری كۆمه‌ڵایه‌تیه‌وه، كه هه‌م سۆزی گشتی و پاڵپشتی میدیاكانی پێ مسۆگه‌ر ده‌كه‌ن، رۆڵێكی گرنگ له ڕه‌وینه‌وه‌ی چه‌پۆكی سیاسی له سه‌ر ده‌ستگاكه ده‌بینێت. فاكته‌ری سێیه‌مش، رۆڵی رۆژنامه‌نوس و میدیاكانه كه ده‌بنه پاڵپشت و ئامرازی به‌رگریكاری ده‌ستگای قه‌زایی. زۆرێك له دادوه‌ره‌كان له‌گه‌ڵ ته‌داخول و بنبه‌ستوونی هه‌ر دۆسیه و كه‌یسێكدا په‌نا بۆ میدیاكان ده‌بن بۆ جوڵاندی رای گشتی له به‌رژه‌وه‌ندی ده‌ستگاكه و سه‌ركۆنه‌كردنی ئه‌و پیاوه سیاسیانه‌ی بونه‌ته مایه‌ی ئه‌م بنبه‌ستوبن و ته‌داخولانه.
به رای من، له كوردستان سه‌ربه‌خۆیی ده‌ستگای قه‌زایی به بێ خه‌باتی خودی دادوه‌ره‌كان و له دایكبوونی <هه‌ستێكی هاوبه‌ش> له نێوانیاندا به ئه‌سته‌م ده‌زانم. هه‌ستێكی هاوبه‌ش كه ببێته بنه‌مای سه‌رهه‌ڵدانی <هۆشیاری جه‌سته> واتا هه‌ستكردن به‌وه‌ی ئه‌وان سه‌ر به جه‌سته‌یه‌كی پیشه‌یین و خودان شوناسی خۆیانن. تا شوناسی دادوه‌ری به سه‌ر شوناسی سیاسی و حزبیدا زاڵ نه‌بێت، هاوتا تا خودی دادوه‌ره‌كان ده‌نگ بۆ سه‌ركۆنه‌كردن و دێواندنی ته‌داخولی سیاسی و ده‌سته‌مۆبوونیان هه‌ڵنه‌بڕن، ده‌ستگاكه ناتوانێت له‌م دۆخه‌ی ئێستای بێته ده‌ره‌وه. بێگومان، خه‌باتی دادوه‌ره‌كانش به بێ هاوكاری و پاڵپشتی میدیاكان ئاسان نییه.
ئه‌م بابه‌ته درێژه‌ی ده‌بێت. له داهاتوودا باسی رۆڵی دادوه‌ر ده‌كه‌م له قه‌ڵاچۆكردنی گه‌نده‌ڵی تا ئاوه‌ژووكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات، ئیتاڵیا بۆ نمونه.
.gif)
.gif)
.png)
.jpg)
.jpg)
