د. نیاز نەجمەدین 

بەشی یەكەم

رۆژانی بەر لە دەنگدان، تەرزەی خەونی گەورە و زەبەلاح بەسەر خەڵکدا دەبارێت، وەک بڵێی چارەنوسی تاکەکان لەسەر پەنجەمۆرێک وەستابێت. باسی لاوازییەکانی میکانیزمی هەڵبژاردن لە گۆڕینی چارەنوسماندا جێدەهێڵێم بۆ رۆژانی داهاتو، ئەم ماوەیە دوو شت بە گرنگ دەزانم. یەکەم سود لە دەرفەتەکە ببینین بۆ گفتوگۆی جدیی لەسەر حاڵی خۆمان، لەناویشیدا دەوڵەمەندکردنی هۆشیاریی ئابوریی. دووەم، گفتوگۆی دیکە بخەمە بەرچاو بە ئومێدی ئەوەی بەشداربێت لە دروستکردنی سپەیسی بیرکردنەوە لە دەرەوەی دونیابینیی و هەژمونی سیاسییەکان، سەرۆکی لیستەکان و کاندیدەکانیان. 
لە چیرۆکە سواوەکەوە دەستپێدەکەمەوە: ئابوریی نەوتیی. سەیری خشتەکە بکە، دەبینیت بەرهەمی نەوت لە عێراقدا لە نێوان 2003-2011 گەشەکردنێکی ئەوتۆی بەخۆوە نەبینیوە. بەو هەمو هەوڵەوە، تازە بە تازە لە 2009 و 2010 توانیویەتی بگەڕێتەوە بۆ ئاستی بەر لە جەنگ. بەڵام لە نێوان 2006 بۆ 2011، داهاتی نەوت لە 40 ملیارد بۆ 86 ملیارد بەرزبۆتەوە. هۆی ئەم زیادبونە نرخ بوو. نرخی نەوتی بەسرە لە 23 دۆلار لە 2000 بەرزبوەوە بۆ 106 دۆلار لە 2011. ئەم بەرزبونەوەیە هیچ ئازایەتییەکی بڕیاربەدەستان و کاندیدەکانی کورد و عەرەبی لە عێراقدا تێدانەبوە. 
لەمەش گرنگتر، ئابوریناسان تەنیا گەشەیەک بە گەشەی راستەقینە دەزانن کە بەرهەمهێنان زیادبکات(نەک بەهۆی نرخەوە بێت)، بەڵام لە یەک سێکتەر(کەرتی ئابوریی) نا، بەڵکو لەسەر ئاستی کۆی ئابورییەکە. ئەگەر ئەمە رویدا، ئەوا ئابوریناسان دەڵێن: کۆی بەرهەمی ناوخۆ (لە کورتکردنەوەدا: جی دی پی) راستەقینە گەشەی کردووە، کە هەم رێژەی بەرزبونەوەی نرخی لێدەردەکرێت و هەم پێویستیشە رێژەی گەشەی دانیشتوانی لێدەربکرێت. ئەو گەشەیەی لە خشتەکەدا دەیبینیت سەرسوڕهێنەر نییە، بەتایبەت ئەگەر رێژەی گەشەی دانیشتوانی لێدەربکەیت، کە لە نێوان 2-3% بووە لە هەمان ماوەدا. 
وروژمی داهاتی نەوت دەرفەتێکی زێڕینی لەکیسچوو بوو، لەولاشەوە لاسەنگیی ئابوریی بۆ ماوەیەک پەردەپۆش کرد. لەگەڵ هەرەسی نرخی نەوتدا، سەرلەنوێ بەشدارییە لاوازەکەی کشتوکاڵ و پیشەسازیی لە دروستکردنی دەرفەتی کار و داهات دەرکەوتەوە. لەبەر دوو هۆکاری سەرەکیی، نەوت وەک دورگەیەکی دابڕاو لە ئابوریی مایەوە. 
یەکەم، گەشەی کەرتی نەوت خۆی پشت بە جیهانی دەرەکیی دەبەستێت، چونکە نە تەکنۆلۆجیاکەی و نە بەهرەمەندییەکانی لەناوخۆدا دەستناکەون. 
دووەم، داهاتی نەوت بە جومگە و دەمارەکانی ئابوریی ناوخۆدا تێنەپەڕی. سروشتی نەوت وایە کە زۆر بە کەمیی ئیشی بە دەستی کارە و دەیخاتەگەڕ، ناچێتەوە ناو پرۆسەی بەرهەمهێنان لە بواری کشتوکاڵ و پیشەسازییدا (لەبەرئەوەی بەرهەمهێنان لەم بوارانەدا کاتی دەوێت)، بەڵکو وەک لە ئەزمونی عێراق و هەرێمدا چەشتمان، بە ئاشکرا و نائاشکرا خۆی دەکاتەوە بە ئابوریی دەوڵەتانی چواردەور و جیهاندا پاش ئەوەی بەشێوەیەکی کاتیی لای فەرمانبەران و هەندێک لە کارمەندانی کەرتی تایبەت دەمێنێتەوە. لە عێراق و هەرێمدا، لە سەردەمی بەرزبونەوەی نرخی نەوتدا، داهات لە حکومەتەوە پەڕییەوە بۆ خێزانەکان. پاشەکەوت لای حکومەت لاوازبوو، لای تاک و خێزانەکان زیادی کرد، بەڵام تەنیا بەشێوەیەکی کاتیی. سەقامگیرییەکی ریژەیی هەبوو، لاوازیی پاشەکەوت بە هێنانی وەبەرهێنانی بیانیی پڕکرایەوە. ئەمیش تەنیا میوانێک بوو و بەس. 
لە هەرێمی کوردستاندا، نەوت و گاز زۆر کەتنی تریشیان نایەوە، وەک ئەوەی کابینەکەی نێچیرڤان و قوباد کردیان بە ستراتیجی خۆیان و بەشێک لە داهاتی نەوتیان خستەوە ناو ئەم سێکتەرە و وڵاتەکەیان خستە ژێر شاخێک قەرزەوە گوایە سەربەخۆییمان بە دیاریی بۆ دەهێنن. 
ئیدی هەموو شت لە وڵاتدا کاتیی بوو، تا لەناکاودا پەردەی سەر پەیکەرە ساختەکە لاچو، حکومەت و سەرکردەی کاریزمی و هەمو شتی دیکە پێکەوە هاڕڕەیان کرد. لە قۆناغی داهاتودا کە گەشەی ئابوریی رودەداتەوە، بەهیچ شێوەیەک مەرج نییە بەهۆی پلانی لیستێکی هەڵبژاردنەوە بێت، بەڵکو سیستمەکە دەستدەکاتەوە بە دەرکردنی هێزی کار لە ئابورییەکە و وێرانکردنی سەرمایەی کەڵەکەکراو تا خودی سەرمایە بخاتەوە گەڕ. یان رەنگیشە گەشە لە دەرەوەی جیهانەوە بێت. 
دەچمەوە خاڵی سەرەتا: 
کێشەی ئابوریی لە عێراق و هەریَمدا زۆر قوڵبوەتەوە. ئەگەر لە قوڵایی کێشەی ئابوریی لە عێراق و هەرێم تێگەیشتیت، لەوەش تێدەگەیت "دەنگمپێبدە، لە قەیران رزگارت دەکەم" درۆیەکی گەورەی تێدایە.

................................................................

بەشی دووەم

خەونەکانی دوای قەیران: سوپا و ئابوریی (2)

کێشەی سەرەکیی نەوت هەر ئەوە نەبوو ناهاوسەنگیی دەرەکیی (هاوردەی زۆر و هەناردەی کەم) و ناهاوسەنگیی ناوخۆیی (حکومەتی زەبەلاح و کەرتی تایبەتی بچوک، سێکتەری نەوت لەلایەک و هەمو سێکتەرەکانی تر لەلایەک، هتد) خستەوە، داهاتەکەش چوەتەوە دەرەوە، بەڵکو دوو شتی تریشە (بۆ سەرچاوەی باسەکە بڕوانە خشتەکە).
یەکەم، داهاتی دابەشکراو رویکردوەتە کوێ؟ بەتایبەت لە دوای 1970کانەوە، کاتێک نرخی نەوت هەڵکشا، دیاردەی بەرچاو لە زۆرینەی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەوەیە لەگەڵ زیادبونی داهاتدا بواری سەربازیی پتر لە سەرمایەی مرۆیی لە کۆی داهاتی نەتەوەیی یان نیشتمانیی(GDP) پشکی بەرکەوتووە(بڕوانە خشتەکە)، ئیدی ئەو دەوڵەتانە کۆمۆنیست، شیعەمەزهەب، سوننەمەزهەب، جولەکە، کۆماریی، پادشانشین بووبن، تەنانەت ئەگەر دەوڵەمەندیش نەبوبن بە نەوت (تونس ئەزمونێکی جیاوازترە). 
لەناو ئەم دەوڵەتانەدا، سعودیە و ئیسرائیل پێشەنگن: نزیکەی 7%-9%ی لە جی دی پی لە 2000 بۆ 2012. بەدوایاندا، تورکیا هاوردەکارێکی چڵێسی چەکە. ئێرانیش یەکێک بوو لە داخوازیکارە زەبەلاحەکان لە 1970کاندا، بەڵام عێراق لە 1980کاندا جێی گرتەوە و گەمارۆی ئابورییش تواناکانی سنوردارکردوە. 
لەئاکامدا، دەوڵەتانی ئەم ناوچەیە توانیان هەندێک جۆری چەک خۆیان دروستی بکەن و بەشێکیشی هەناردەبکەن. سیستمی بەرگریی ئاسمانیی قەڵغانی ئاشتیی سعودیە ملیاردەها دۆلاری تێچوە. هەناردەی سەربازیی میسر لە 1989 و لە سایەی بەعسی سەددامدا گەیشتە 4 ملیار. ئیسرائیل پسپۆڕی پێویستیان هەیە بۆ دروستکردنی فڕۆکەی جەنگیی (jet fighter)، کە بە لاڤی (Lavi) ناسراوە و تواناکانی لە ئاست (F16)ی ئەمریکییدایە. لە 2004دا بایی 2 تا 3 ملیار دۆلار هەناردەی چەکی هەبوە. بنچینەی سەربازیی زۆرجار بۆ چاوترساندن و بازاڕکردنەوە بە زۆرداریی بەکاردەهێنرێت. هێرشی تورکیا بۆ عەفرین لەرویەکەوە ساغکردنەوەی کاڵای سەربازیی و تاقیکردنەوەی چەکەکانیانی لە پشتە. لات سەیرنەبێت کاتێک سەرۆکی ئیسرائیل ناتانیاهۆ دەڵێت پشتیوانی سەربەخۆیی کورد دەکەین، بۆ ئەوە بێت خواست لەسەر بەرهەمی سەربازیی زیادبکات. 
خەرجیی لەسەر سوپا بووە بەهۆی پاراستنی دیکتاتۆرەکان. لە زۆربەی دەولەتانی رۆژهەڵاتدا، سوپا و فەرمانڕەوایان هاوپەیمانی مانەوەی یەکتر بون. لە شوێنێکیشدا سوپا پشتی کردبێتە سەرۆکی وڵات (وەک میسری موبارەک)، ئەوا لەبەرئەوەبووە پشکی خۆیان لە قازانجی بواری سەربازیی و ئابوریی زیادبکەن. لەزۆربەیاندا سوپا پرۆفیشناڵ نییە، لە هەندێکیاندا چواردەوریشی بە میلیشیا گیراوە (وەک عێراق). لە هەرێمی کوردستاندا پەیوەندیی ئاسایش و سوپا و حوکمڕانان فۆرمێکی تریشی وەرگرتوە. هەمان گروپی فەرمانڕەوا دوو ئەرکی تەواوکاری یەکتریان پێدەسپێردرێت. بەشێکیان قات و بۆینباخ دەبەستن و نەرمونیان و مەدەنیی دەردەکەون، بەشێکی تریان دەزگاکانی سوپا و ئاسایش دەگرنەدەست، لە پرۆسەی کەڵەکەکردنی ساماندا پشتیوانی یەکتردەبن. لە کۆنتڕۆڵکردنی بزنسەکانی دەرەوەی حکومەتیش، هاوکاری یەکتر دەبن. 
دووەم، سوپا و دەزگاکانی زانیاریی خۆیان دەبن بە بار بەسەر ئابورییەکەوە. سەرەتا سوپا و دەزگاکانی زانیاریی دەبن بە خاوەنکار. لە دە وڵاتدا کە هێزی کاریان گەورەترین پشکی هەیە لە بواری سەربازیی و ئاسایشدا، نیوەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدایە. لە تورکیا، دەزگای (TSKGV) لە 1987وە سەرپەرشتیی کۆمپانیاکانی سوپا دەکات و 20 هەزار کەس کاری تیادا دەکات. پاسداران لە ئێران نزیکەی 125 هەزار سەربازیان هەیە. 
جگە لەمەش، هێزەکانی ئاسایش و زانیاریی و سوپا پشکی خۆیان لە ئابوریی مەدەنیی پێدەدرێت و ئاسانیش نییە ملکەچی لێپرسینەوە بکرێن. لە تورکیا، ئویاک(OYAK)، واتە The Armed Forces Mutual Assistance Fund، باج نایگرێتەوە، پشکی هەیە لە 60 کۆمپانیادا – کە بە تەواوی خاوەنی بەشی زۆری 29 کۆمپانیایانە- لە بواری پیشەسازیی، کشتوکاڵ، بانک، خزمەتگوزاریی هەناردە-هاوردە، تەکنۆلۆجیا و گەشتوگوزار. لە ئێران، پاسداران لە بواری نەوت، بینا، خستنەگەڕی میناکان و سێکتەری تێلیکۆمیونیکەیشن و میدیا زاڵن. لە سوریاش، بۆ چەندین ساڵ، ئۆرگەنایزەیشنی خانوبەرەی سەربازیی (MHO) لە بازاڕی خانوبەرەدا رکابەری یەکەم بوو. دەوترێت رامی مەخلوفی پورزای ئەسەد نزیکەی 60%ی ئابوریی سوریای بەدەستەوە بووە. لێرەوە، کەرتی تایبەت مانایەکی ئەوتۆی نامێنێت مادام دەکەوێتەوە بندەستی دەزگاکانی سوپا و ئاسایش و هەواڵگریی. 
نەوەی یەکەمی ناسیۆنالیزم لە هەرێمدا، بەتایبەت سەرکردایەتیی یەکێتیی و پارتیی، لەم ژینگە ئابڵۆقەدراوە بە دەزگای هەواڵگریی و زانیاریی و سوپا چاوی کردوەتەوە، پێی گرتوە و ماوەتەوە. لەلایەک، جێی بەزەیین کە هیچ شوێنپێیەکی تریان بۆ نەدۆزراوەتەوە پیایدا بڕۆن. رەنگە ئەوانیش حەزیان کردبێت خۆیان و منداڵیان ئارامتر بژین و هێندە سوک و رسوا نەبن لەلای خەڵکەکەیان. لەلایەکەی ترەوە ئەوان شایەنی سزان، بەتایبەت لەبەرئەوەی هەمان مۆدێلی سیاسییان دوبارەکردەوە، بە پلەیەکی زۆر نزمتر و زڕ لە هەمو بەرهەمێکدا. لە کۆتاییدا، لەبەردەم دەوڵەتانی ناوچەکەدا جاش-جەنگاوەرێکی بەزیوی راکردو بون و بەدەستی بەتاڵ هاتنەوە ناو میللەتەکەیان و خۆیان کرد بە جەنەڕاڵ و پاڵەوان لێیان. 
بگەڕێمەوە بۆ هەڵبژاردنەکانی 2018ی عێراق، جێی داخە ئێمە دوو گەنجمان نییە بە کێشەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە سەرقاڵبن، بەلاَم پێم ناڵێیت کاندیدێک (تەنانەت ئەگەر پسپۆڕیش بێت چجای ئەوەی قورئانخوێن بێت) لەناو ئەم هەمو گەمە سیحریانەی دەزگا هەواڵگریی و سەربازییەکاندا چی بۆ کورد پێدەکرێت؟ چۆن دەگونجێت ئەم یان ئەو لیست هەروا بەئاسانیی مژدەی رۆژگارێکی قەشەنگ ببەخشنەوە وەک ئەوەی تەنیا ئەوان لە گۆڕەپانەکەدا هەبن و دابڕاوبن لە دونیا؟ لای کەم، تۆزێک واقعیی بن، هەڵبژاردن ئەو عەسا سیحرییە نییە ئێوە باسی دەکەن، لە پێناوی وەرگرتنی دەستەڵاتدا گەشبینیی گەمژانە دروستمەکەنەوە، وردبن لە دیاریکردنی کێشەکانی ناوچەکە و بیخەنەپێشچاو، هتد. هاوکات، پلانتان چییە بۆ تێکشکانی هاوپەیمانیی سوپا و ئاسایش و زانیاریی لەگەڵ حوکمڕانان؟