■ کەمال چۆمانی   وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: رابەر دەرگەڵەیی    
 نزیكەی ١٠٠ هەزار شەهیدی تۆماركراو هەن لە هەرێمی كوردستان كە كەس و كاریان موچەی مانگانە وەرئەگرن لە وەزارەتی شەهیدان و ئەنفالكراوان. ئەو ١٠٠ هەزارە پێك دێن لەو پێشمەرگانەی كە دژی ڕژێمی پێشوو جەنگاون لە ١٩٦٠ەوە، قوربانیانی جینۆساید كە لە كۆتایی ٧٠-كان دەستی پێكرد، قوربانیانی جەنگ، ئەو زیندانیانەی لە سێدارە دران یان لەژێر ئەشكەنجە شەهید كران، قوربانیانی كۆڕەوە مەزنەكەی ١٩٩١ و ئەوانەشی كە لە شەڕی دژی داعش شەهید بوون. هەموو ئەوانە بونە قوربانی دروشمەكانی شۆرش كە خۆی لە ئازادی، دادگەری كۆمەڵایەتی و ئابووری و دیموكراسی ئەبینیەوە بۆ هاوڵاتیانی كورد، تا كورد بەڕێوەبەرایەتی خۆسەری پارێزگاكانی باكوری عێراق بكەن. پرسیارەكە ئەوەیە، ئایا ئازادی شایەنی خۆ بەخت كردنە؟ بە دڵنیاییەوە بەڵێ، بەڵام، ئایا ئەو ئازادییەی خەڵكی كورد خۆی لەپێناو بەخت كرد، بەدەستهاتووە؟ ئەوەیان زۆر پرسیار هەڵدەگرێ.

زۆرێك لە دەزگا میدیاییە جیهانیی و ئەكادیمیاكان، دەسەڵاتی هەرێمی كوردستانیان دوور لە واقیع باس كردووە، تەنها یەك دیوی چیرۆكەكە دەگێڕنەوە. ئەوەش بۆ كۆمەڵێك هۆكاری جیاواز دەگەڕێتەوە. كاتێك عێراق بە قۆناغێكی زۆر سەخت تێئەپەڕی لەدوای ٢٠٠٣، هەرێمی كوردستان ناوچەیەكی سەقامگیر بوو و لە بوژانەوەدا بوو لە ڕووی ئابورییەوە. میدیا ئەمریكی و ئەوروپییەكان سەرقاڵ بوون بە شەرعیەتدان بە داگیركردنی عێراق لەڕێی باسکردنی سەقامگیری هەرێم و بوژانەوەی ئابووری لە هەرێمی کوردستان. لەهەمان كاتدا حكومەتی هەرێم ملیۆنان دۆلاری سەرف كرد بە مەبەستی لۆبی كردن لەسەر ئاستی نێودەولەتی. پارەیەكی زۆریش خرایە بەردەم لێكۆڵەرە بیانیەكان لە لایەن حكومەتی هەرێم، تا چیرۆكی سەركەوتنەكانی ئەو هەرێمە باس بكەن. هەموو ئەوە لە كاتێكدا بوو كە میدیای سەربەخۆی كوردی پلاتفۆرمێكی ئینگلیزی نەبوو بۆ ئەوەی دیوەکەی تری چیرۆكەكە باس بكات، كە لایەنی واقعی چیرۆكەكەیە. لەم نوسینە من هەوڵ ئەدەم باسی لایەنەكەی تری چیرۆكەكە بكەم.

سەرەڕای بە فانتازی كردنی هەرێمی كوردستان لە ناو هەرێمێكی تا ڕادەیەك ئاڵۆز و پڕ كێشە، ڕاستیەكەی ئەوەی كە خڵكی هەرێم لەنێوان دوو بژاردە دان، كە ئەوانیش خراپ و خراپترن، یان دەبێ ڕازی بن بە گەندەڵی، خزم خزمێنە و سەركوتكاری یانیش شەڕی ناوخۆ. ئەو بژاردانەش خراپن نەك تەنها لەبەر خەڵك، بەڵكو لەبەر سەقامگیری ناوچەكە بەگشتی لە ڕووی سیاسیەوە چونكە ئەوە جۆرێك لە دابەشكردنی دەسەڵات بەرهەم دێنێ، كە دەبنە دوو دەسەڵاتی خێڵەكی بێهێز و هێزە ئیقلیمیەكانی ئەو ناوچەیە زۆر بە ئاسانی دەتوانن دەست تێوەردان بكەن. هەر كاتێك خەڵك هاتبێتە سەر شەقام و داوای ئازادی و دادگەری ئابووری و كۆمەڵایەتیان كردبێت، ئەو دوو پارتە دەسەڵاتدارە سڵیان لە كوشتن نەكردۆتەوە.

وەك زۆرێك لە شۆرشەكانی دوونیا، یەكەم شت كە هێزە شۆرشگێڕەكان كردیان لە دوای ڕاپەڕینی ١٩٩١، خیانەت كردن بوو لە پڕەنسیپ و بناغەكانی شۆرش. ڕێك دوای ڕاپەڕین و لەكاتی گەیشتنی یەكێتی و پارتی بە شارەكان، یەكسەر دەستیان بە تاڵانكردنی دامو دەزگاكانی حكومەتی پێشوو كرد. یەكێك لە گەورەترین بەنداوەكانی عێراق كە ئەوكات حكومەتی عێراق دەستی بە بنیات نانی كردبوو و لە %٣٠ كارەكانی تەواو بو بو، تاڵان كرا لە لایەن یەكێتی و پارتیەوە. دوای دابەش كردنی دەسەڵاتیش، ئەو دوو حزبە داهات و سەروەت و سامانیان دابەش كرد لە نێوان خۆیان. بەڵام كاتێك ڕێكەوتنەكەیان نەچووە سەر، شەرێكی خوێناویان لە ساڵی ١٩٩٤ دەست پێ كرد، ئەنجامی ئەوەش لە ساڵی ١٩٩٦ هەرێمیان بەسەر دوو حكومەت دابەش كرد، حكومەتی سلێمانی بە ڕابەرایەتی یەكێتی، حكومەتی هەولێر بە ڕابەرایەتی پارتی. سەرەڕای هەوڵەكانی حكومەتی ئەوكاتی ئەمریكا بە سەرۆكایەتی كلینتۆن لە ساڵی ١٩٩٨، بۆ ڕێكەوتنی ئەو دو لایەنە، كە دواتریش ڕێكەوتنی واشنتۆنی لێ كەوتەوە، بەڵام ئەو ڕێكەوتنە بە تەواوی نەچووە بواری جێبەجێ كردن.

لە دوای ساڵی ٢٠٠٣ و داگیركردنی عێراق لە لایەن ئەمریكاوە، پارتی و یەكێتی ڕێكەوتن تا حكومەتی یەكگرتووی هەرێم دروست بكەن، بەڵام داهات و سامانەكەیان نیوە بە نیوە دابەش كرد. لە ئیستادا لە ڕووی تیۆریەوە حكومەتی یەكگرتوو بوونی هەیە، بەڵام لە ڕاستیدا ئەو حكومەتە تا ئێستاش دابەشە لە نێوان یەكێتی و پارتی. ئەو دوو پارتە تا ئێستاش بە مەبەست كۆتاییان بە جیاوازیەكانیان نەهێناوە، ئەوەش بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە ئەو دو لایەنە ناتوانن زاڵ بن بەسەر ئەو ڕق لێبوونەوە لە یەكتری و خوێن ڕشتنەی كەوتە نێوانیان. بەشێكی زۆریشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە مەبەستیانە بەردەوامی بدەن بەو جیاوازیانە، چونكە لەو ڕێگەیەوە دەتوانن بەردەوامی بدەن بە دەسەڵاتی خۆیان و ئەمری واقیع بەردەوامیی پێ بدەن، ئەوەش ڕوونە كە كۆتایی هێنان بە جیاوازیەكانیان دەیانخاتە مەوقیفێكەوە كە دەبێت دەست بە ڕیفۆرم و دەستاو دەستكردنی دەسەڵات بكەن; خەڵك بەناچاری ئەمری واقیعەكەی قبوڵە بۆ ئەوەی ئەو دوو لایەنە جیاوازیەكانیان نەبێتە هۆی سەرهەڵدانەوەی شەڕی خوێناوی ناوخۆ.

شێركۆ بێكەسی شاعیر، كە بە یەكێك لە بەناوبانگترین و ڕەخنەگرەكانی مێژووی نوێی كوردستان هەژمار دەكرێ و بەشداریش بووە لە شۆرش و پێش ١٩٩١ شعری بۆ شۆڕش نوسیوە، یەكێك لە جوانترین تێكستەكانی لە میانی خۆپیشاندانەكانی شوباتی ٢٠١١ نوسی، كە لە دژی حكومەتی تەمەن ١٩ ساڵەی ئەوكات رێكخرابوو. ئەوەشمان بیر نەچێت كە شێركۆ بێكەس ڕێگەی پێ نە ئەدرا ئەو كارانەی بە ئاشكرا بەگەیەنێتە خەڵك، ئەو ناچار بوو كە ژێر زەمینەكان بەكار بێنێت، كە هاوشێوەی سەردەمی بەعس بوو. هیچ شاعیرێكی تر هاوشێوەی بێكەش شعرەكانی تەرخان نەكردووە بۆ شۆرش، لە هەمان كاتیشدا، `ئێستا كچێك نیشتمانمە` ی دەكرێ وەك گەورەترین شاكاری ڕەخنەگری لە دەسەڵاتدارانی هەرێم ئەژمار بكرێ. لە بەشێكی نوسینەكەی ئەڵێ رو لە نیشتیمان دەکات و دەڵێت:
“تۆ ئێستا منداڵەکان لێت ئەترسن. ژنەکان کە ئەتبینن دەرگای ماڵەکانیان دائەخەن. ئەگەر وا بڕوا تۆ رۆژێک بە تەنیا ئەمریت و لەگەڵ دارە مەیەتەکەتدا هەر ئەو قاچاخچی و دزانە ئەڕۆن کە خۆت کردنت بە میر و سەردار.”

خەونی كورد بۆ ئازادی لە دوای ٢٠٠٣ەوە چی تر لە لایەن ڕژێمە سەركوتكارەكانی عێراق لەبار نابرێت، بەڵكو ئەوە ئەو دوو حزبەن كە خەونی دیموكراسی، ئازادی، دادپەروەری كۆمەڵایەتی و ئابووریان كوشتووە، ئەوەش بە تەواوی ڕوون بۆوە كاتێك یەكێتی و پارتی تەقەیان لە خۆپیشاندەرانی ١٧ی شوبات كرد، كە خۆپیشاندانێكی دژی گەندەڵی بوو، دوای ئەو ڕووداوانەش، ساڵ دوای ساڵ خەونەكانی خەڵك بێ ئەنجام بوون.

لە مانگی ٩ی ٢٠١٧ سەرۆكی پارتی (مەسعود بارزانی) ڕابەرایەتی ڕیفراندۆمی كرد، بۆ سەربەخۆیی هەرێم، بەوەش دوا بزمار لە تابوتی دیموكراسی درا لە هەرێمی كوردستان، هەرچەندە ڕیفراندۆم شكستی هێنا، بەڵام خەونی بارزانی بۆ گۆرینی حكومەت بە بزنسێکی بنەماڵەیی هەر مایەوە. لەگەڵ هەوڵەكانی بارزانی بۆ گۆڕینی هەرێم بە بزنسێکی خێزانیی و بنەماڵەیی، دوو بنەماڵەی تریش لەناو یەكێتی هەمان كار دەكەن، ئەوانیش بنەماڵەی تاڵەبانی و كۆسرەت ڕەسوڵ-ی جێگری سكرتێری گشتی یەكێتی-ن. تا ڕادەیەكیش، كوڕانی دامەزرێنەری بزووتنەوەی گۆڕان چیاو نما نەوشیروان مستەفا بە هەمان ڕێچكە دا دەڕۆن و دەسەڵاتی خۆیان فراوان كردووە تا ڕادەی بڕیاردان لە جیاتی بزووتنەوەكە.

لە سەرەتای مانگی ١٢ی ئەوساڵ، سەرۆكی پێشووتری هەرێم و سەرۆكی ئێستای پارتی، مەسعود بارزانی، كوڕە گەورەی خۆی، مەسرور بارزانی كاندید كرد بۆ سەرۆكایەتی كابینەی نوێی حكومەت، كە لە ئێستادا سەرۆكی دەزگای پاراستنە. لە هەمان كاتیشدا نێچیرڤان بارزانی، كە ئێستا سەرۆكی حكومەتە، كاندید كرا بۆ سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان. هەروەك میدیاكانیش ئاماژە بەوە دەكەن كە وەیسی بارزانی، برا بچوكی مەسڕوڕ بارزانی، كە لە ئێستادا سەرۆكی دەزگای دژە تیرۆری پارتیە، كاندیدە بۆ سەرۆكی دەزگای پاراستن. لە كۆتاییدا، ٣ بارزانی لە هەمان بنەماڵە جێگای ٣ بارزانی تر دەگرنەوە.

بە هەمان شێوە، یەكێتیش تاڵەبانیەكانی ئامادەكردووە تا پۆستە باڵاكانی حكومەت و پەرلەمان وەرگرن. كوڕە كچكەی تاڵەبانی لە ئێستادا ئامادەکراوە بۆ جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم و، بێگەرد تاڵەبانیش بۆ سەرۆکایەتیی پەرلەمانی كوردستان. كوڕە گەورەی تاڵەبانیش كە لە ئێستادا هیچ پۆستێكی حكومی و حزبی نیە، بەڵام بە ڕۆڵی سكرتێری گشتی یەكێتی هەڵدەستێت، ئەوەش وا دەكات كە كارەكتەرێكی بەهێز بێت لە ڕێكەوتنەكان لەگەڵ بەغداو ئێران و پارتی. ئەگەر پشتیوانی ئەویش نەبوایە، زۆر ئەستەم بوو بەرهەم سالح ببێتە سەرۆك كۆماری عێراق. 
بەهەمان شێوە، كورەكانی كۆسرەت ڕەسوڵ-یش ئامادە كراون تا پۆست لە ناو یەكێتی و لە حكومەت وەرگرن. شاڵاوی كوڕە گەورەی كۆسرەت ڕەسوڵ، ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی-ەو كاروبارەكانی ئەو حزبە لە سنووری پارێزگای هەولێر بەڕێوە دەبات، كوڕی بچوكیشی، وەزیری ئاوەدانكردنەوەیە، كە هەموو ئاماژەكان بۆ ئەوەن كە پۆستێكی باڵای دەبێت لە حكومەتی داهاتوو.

هەرچەندە ڕوون نیە كە گۆڕان بەشداری حكومەت دەكا یان نا، بەڵام هەموو ئاماژەكان بۆ ئەوەن كە دەچنە ناو حكومەتەوە، ئەگەر ئەوەش ڕوویدا، ئەو كەسانە پۆست لە كابینەی نوێ وەرئەگرن كە لە لایەن كوڕەكانی نەوشیروان مستەفاوە كۆنتڕۆڵ كراون.

ڕەنگە زۆرێك بپرسن، ئەگەر خەڵك پشتگیری لەو بنەماڵانە ناكا، ئەی بۆچی هەڵبژاردنەكان دەبەنەوە؟ بۆ نمونە قوباد تاڵەبانی لە هەڵبژاردنی ٣٠/٩ زۆرترین دەنگی لەناو كاندیدەكان بە دەست هێنا لەسەر ئاستی هەرێم. ئەوانەی ئەو پرسیارە ئەكەن، لە كۆمەڵێك شت ئاگادار نین:
یەكەم، زۆرینەی خەڵكی هەرێم بڕیاریان دا دەنگ نەدەن. دوو، ڕێژەی دەنگدەران لە خوارووی %٤٠ەوە بوو، بەڵام یەكێتی و پارتی تەزویرێكی گەورەیان كرد تا ئەنجامەكان بگۆڕن.سێ، یەكێتی و پارتی سیستەمی ڕەعیەتیان بەرهەم هێنا، كە پشتگیری ماددی ئەوانە دەكەن كە پارێزگاری لە سیاسەتی پارتەكانیان دەكەن، ئەو دوو حزبە كۆنتڕۆڵی تەواویان بەسەر هێزە چەكدارەكانی وەكو، پێشمەرگەو ئاسایش هەیە. چوار، بەشینەوەی پارەی حكومەت بۆ كڕینی دەنگ. پێنج، هەردوو پارت خاوەنی دەزگای زەبەلاحی ڕاگەیاندنن، كە پشتگیری ماددیان لە بودجەی گشتەوەیە، كار لەسەر ناشیرینكردنی نەیارە سیاسیەكان دەكەن و ڕای گشتی بەلاڕێدا دەبەن. دواهەمینیشیان، هەڕەشەی پەنابردنە بۆ توندوتیژی، ئەگەر لە هەڵبژاردنەكان سەرنەكەون.

لە ئێستادا هەرێمی كوردستان بە قۆناغێكی یەكجار هەستیار گوزەر دەكات، قۆناغێك كە ململانێی شاراوەی شازادەكان دەبێتە هۆكاری لەباربردنی خەونی دیموكراسی و ئازادی. لەوەش مەترسیدارتر ئەوەیە، كە هەرێمی كوردستان و پارتەكانی زیاتر دەكەونە ژێر كاریگەری وڵاتانی ئیقلیمی وەكو توركیاو ئێران، چونكە شازادەكان پێویستیان بە پشگیری ئەو هێزە ئیقلیمیانە هەیە بۆ پاراستنی تەختی پاشاییان. توركیاو ئێرانیش لاریان لەو كارە نادیموكراتیانە نیە، چونكە ئەوە وا دەكات هەژموونی خۆیان فراوانتر بكەن و كۆنتڕۆڵی ئەو لایەنانە بكەن. ڕوسیاش بە هەمان شێوە هەژمونی خۆی فراوانتر كردووە لە هەرێم، ئەویش بە ڕزگاركردنی هەرێم و سود بینین لە خاڵە بێهێزەكانی هەرێم لەكاتی ڕووبەڕووبونەوەی هەرێم بەغدا لە دوای ڕیفراندۆم. هەر ئەوەش وا لە میلیشیا عێراقیەكان دەكات كە ڕێك بكەون لەگەڵ ئەو شازادانەو بەردەوامی بەو دیفاكتۆیە بدەن. لەبەر ئەوە، یەكێتی ئەوروپاو ئەمریكا، كە سەردەمانێك هاوكاری حكومەتی هەرێم لە بوژانەوە، نابێت ئەو دەنگانە بە تەنیا جێ بێڵن كە داوای دیموكراسی دەكەن. چونكە ئەگەر شەڕ كردن بۆ دیموكراسی بوەستێ، هەژموونی ئێران و توركیاو ڕوسیا، هەژموونی ئەمریكاو ئەوروپا لە ناوچەكە كەم دەكاتەوە.

ململانێی دەسەڵات لە نێوان یەكێتی و پارتی بە درێژایی مێژوو، بە تایبەت لە ٩٠ەكانی سەدەی ڕابردوو، بۆشاییەكی وای پەیدا كردووە كە ئێران و توركیا، ڕەسمی سیاسەتی كوردی بكەن بە شێوەیەك كە لەگەڵ ستراتیجیەیی سیاسەتەكانی ئەوان بگونجێ. ئەو ململانێیانەو كێبڕكێی ئەو لایەنانە بۆ كۆنتڕۆڵ كردنی سامان و وەرگرتنی پۆست لە هەرێم و بەغدا، وای كردووە كە ئێرانیەكان و توركەكان كاریگەریان لەهەموو كات زیاتر بێی لەسەر سیاسەتەكانی حكومەتی هەرێم. شازادەكانیش داوای پشتگیری لە ئێران و توركیا ئەكەن بۆ داكوتانی ڕەگ لەناو كایەكانی حكومەتی هەرێم، چونكە ئەو دوو وڵاتە، وەك بڕیاردەر وانە لەو هەرێمە.

ئەو نیشتمانەی ئێستا، ئەوە نیە كە ئێمە ئەمان ناسی. ئێمە هەر لە قۆناخی سەرەتاییەوە فێر كراوین كە كوردستان دین و ئاینمانە، بەڵام ئەو نیشتمانە ئێستا لە ئێمە دزراوە. ئەو كوردستانەی شەهیدەكانمان گیانیان بۆ بەخت كرد، ئەو كوردستانە نیە كە یەكێتی و پارتی خەریكە بیكەنە سیستەمی پاشایی و هاوڵاتیان وەكو هاوڵاتی پلە سێ مامەڵەیان لەگەڵ ئەكرێ. ئەو نیشتمانە ئەوە نیە كە شێركۆ بێكەس خەونی پێوە ئەبینی، بەڵكو نیشتیمانێكە كە شازادەی جێنشینەكان شێوەی پێدەدەن.

سەرچاوە: I001IraqThoushts