■  یاسین تەها
هەرچەندە حیزبی دەعوەى ئیسلامى شیعە دژی روخاندنی رژێمی بەعس بو لەڕێی پشتبەستن بە دەستتێوەردانی دەرەكیی و بەشداریی زۆربەی كۆبونەوەكانی هێزە بەرهەڵستكارەكانی رژێمی بەعسی نەكردوە كە بەشی زۆریان لە تاراوگە و لە هاوینەهەواری پیرمام بۆ ئامادەكاریی جێگرتنەوەی رژێمی بەعس گرێدەدران، بەڵام لەپاش روخانی رژێمی سەدام حوسێن بو بە حیزبی فەرمانڕەوای عێڕاق و هێزی سەرەكیی قۆناغی حوكمڕانیی پاش هەرەسی بەعسییەكان. 
ماوەى 15 ساڵ ئەم حیزبە کۆنتڕۆڵى سەرۆکایەتى وەزیرانى کرد (جەعفەرى، مالیکی، عەبادى)، بەڵام لەپاش هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکەى عێراق کۆتایی ئایارى 2018 بەهۆى دووبەرەکییەوە ئەم پۆستەى لەدەست داو لەئیێستادا لەقۆناغى خۆ رێکخستنەوەو هەوڵى پارێزگاریکردندایە لەو پۆست و پێگە گرنگانەى لەو 15 ساڵەدا دەستى بەسەردا گرتوون.. ئەم شیکارە تیشک دەخاتە سەر گرنگترین وێستگە مێژوییەکانى ئەو حیزبە..

قۆناغى راگەیاندن و دامەزراندن 
حیزبی دەعوەی ئیسلامیی پاش زنجیرەیەكی چڕوپڕ لە ئامادەكاریی و گفتوگۆ، هاوكات لە ساڵڕۆژی یادەوەریی لەداییكبونی پێغەمبەری ئیسلامدا، لە ساڵی 1957 لە شوێنی حەوانەوەی مەرجەعی باڵای شیعە ئایەتوڵڵا موحسین ئەلحەكیم، لە شاری كەربەلا و بە لاساییكردنەوەی شێوازی كاری ئیخوان موسلیمین، لەسەر دەستی هەشت كەس راگەیەندراوە كە ناودارترینیان ئایەتوڵڵا محەمەد باقر سەدرە. ئەم حیزبە سەرەتا هەڵگری بیرێكی پان ـ عێڕاقی و نێونەتەوەیی ئیسلامیی بوە. دەستەی دامەزرێنەرەكەی پیاوانی ئاینیی و چالاكی سیاسیی بون. لەناو ئەندام و دامەزرێنەرە یەكەمەكانی دەعوەشدا چەند كەسایەتییەكی لوبنانیی و بەحرەینیی و پاكستانی هەنە، لەڕوی تەمەنیشەوە كۆنترین حیزبی سیاسیی شیعەیە لە عێڕاق و بە دایكی زۆربەی ئەو هێزە مەزهەبییانەی ئێستا دادەندرێت كە لەسەر گۆڕەپانی سیاسیی عێڕاق چالاكن چونكە سەرجەمیان یان لەم حیزبە جیابونەتەوە، یان ئیلهامیان لە شێوازی كاریەوە وەرگرتوە كە ئاوێتەكردنی دین و مەزهەبە لەگەڵ سیاسەت و حوكمڕانییدا.

ئامانج و شێوازى کار
بەپێی گێڕانەوەی دامەزرێنەران و زۆرێك لە شیكارە مێژوییەكان، دامەزراندنی حیزبی دەعوە لەبن عەبای مەرجەعییەتدا زیاتر پەرچەكرداری تەوژمی ماركسیزم و وەڵامدانەوەی پەرەسەندنی چالاكییەكانی بزوتنەوەی چەپ بوە لە عێڕاق لە ساڵانی پەنجاكان، بەتایبەت دوای ئەوەی شیوعییەكان كەوتنە جموجوڵ و پەلهاویشتن لە شاری نەجەف كە گڵكۆی ئیمام عەلی لەخۆدەگرێت و پایتەختی رۆحی تایفەی شیعە و بنكەی سەرەكیی حەوزە مەزهەبیەکانە. لە تەمەنی سیاسی خۆشیدا كە نزیك دەبێتەوە لە شەش دەیە، حیزبی دەعوە بە چەندین قۆناغی فیكریی و پەیكەری سیاسیی جۆراوجۆردا گوزەریكردوە، بەڵام لە سەرجەم قۆناغەكاندا كرۆكی ئامانجە سەرەكییەكانی بریتی بوە لە؛ "گۆڕینی واقیعی کۆمەڵایەتیی بۆ واقیعێكی ئیسلامی و جێگرتنەوەی یاسا دەستكردەكان بە شەریعەت" لەگەڵ ئامادەكردنی ئوممەت و بنیاتنانی دەوڵەتی ئیسلامیی (بەپێی نەهجی ئالوبەیت). بۆ یەكەمجاریش لەپاش 2003 زاراوەی دیموكراسیی شان ـ بە ـ شانی چەمكی شوڕا خزێندرایە ناو ئەدەبیاتی ئەم حیزبە كە پێدەچێت هەروەكو مۆدی سەردەم و لەپێناو هەڵكردن و ئاشتبونەوە بێت لەگەڵ جیهانی رۆژئاوا بەتایبەت ئەمەریكا كە لەنێوان 1985-1995 دا حیزبی دەعوە لە لیستی تێرۆری ئەمریکا بو.

پەیوەندیی لەگەڵ ئێران
هەرچەندە لە ساڵانی هەشتاكاندا حیزبی دەعوە بە هۆی قبوڵنەكردنی رەهای ویلایەتی فەقیهـ و دیدگا عەڕەبی و عێڕاقییەكانی لای رژێمی خومەینی بێزراو بوە و جارجارەش باجی ئەم هەڵوێستانەی داوە، بەڵام ئەمانە نەبونەتە رێگر لەوەی ئێران وەكو كارتێكی فشار لەدژی بەعس لەسەر خاكی خۆی داڵدەی بدات و كۆمەكی بكات. باڵە سیاسیی و سەربازییەكانی حیزبی دەعوە كە لە ئێران و سوریا و ناوچە رزگاركراوەكانی كوردستان بڵاوەیانكردبو لە پێشەنگی هێزە بەرهەڵستكارەكانی رژێمی بەعس بون. چەند جارێكیش هەوڵی تیرۆركردنی راستەوخۆی سەدام حسێنیان داوە كە بەناوبانگترینیان هەوڵی تیرۆركردنی سەدام بو لەشارۆچكەی دوجەیل لە 7/7/1982دا. ئەو یەكە چەكدارەشی ئەم ئەركەی بەجێهێنا بەسەلامەتی لە بەغدادەوە گەیشتونەتە چیاكانی كوردستان. جگە لەم هەوڵەش حیزبی دەعوە لە 9/4/1987دا لەڕێی شانە نهێنییەكانییەوە هەوڵی تیرۆركردنی سەدامیان لە موسڵ دوبارەكردەوە. لە ئەنجامی ئەمەشدا رژێمی بەعس بە هاوكاریی جاشەكانی كورد بەربڵاوترین هێرشی سەربازیی كردە سەر بنكە و بارەگاكانیان لە ناوچەی زێبار، بەڵام چەكدارەكانی دەعوە توانیان بەرگریی بكەن و بمێننەوە. نەك هەر ئەوە بەڵكو بە هاوكاری پێشمەرگەكانی پارتیی دیموکراتیی کوردستان هەوڵی تەقاندنەوەی بۆڕیی نەوتی عێڕاق ـ توركیاش بدەن. لە ئەنجامدا، پاش پڕۆسەی ئەنفال و كیمیاباران لە 1988 ناچاربون بكشێنەوە بۆ ناو ئێران.

بەبادانى سەروەرییەکان 
حیزبی دەعوە خۆی بە خاوەن مێژویەكی دورودرێژی پڕ لە خەبات و سەروەری و قوربانیدان دەزانێت. هەمیشە ئەوە بە بیر خەڵك دێنێتەوە كە لە سەرەتای هەشتاكاندا مەجلیسی قیادەی سەورەی بەعس بە بڕیاری ژمارە 461 سزای لەسێدارەدانی دەستبەجێی بڕییەوە بۆ هەركەسێك كە ئینتیمای بۆ دەعوە بەسەردا ساغببێتەوە. هەروەها شانازیش بەوەوە دەكات لە مێژوی خۆیدا هەرگیز لەگەڵ رژێمی بەعس نەچوەتە ناو هیچ پڕۆسەیەكی گفتوگۆ و دانوستان، بە پێچەوانەی بزوتنەوەی رزگاریخوازیی كورد و حیزبی شیوعییەوە كە هاوتەمەنی ئەم حیزبەن. لەمەش گرنگتر لای ئەوان، دامەزرێنەری سەرەكیی حیزب كە ئایەتوڵڵا محەمەد باقر سەدرە و بە مامۆستای بیرمەندانی شیعە دەناسرێت و خاوەن چەندین نوسراو و بەرهەمی فیكرییە ـ كە ناودارترینیان (فلسفتنا، اقتصادنا) یە ـ لە 9/4/1980 بە فەرمانی سەدام حوسێن لەگەڵ بنت الهدی ـ ی خوشكیدا تیرۆركران. 
هەرچەندە حیزبی دەعوە میراتی چەندین كەسایەتیی ئایینیی گەورە و ناوداری تایفەی شیعەیە، خاوەن خەبات و قوربانیدانێكی زۆرە، بەڵام لە قۆناغی گەیشتنیدا بە دەستەڵات لە ساڵانی نێوان 2005-2015 وەك گەورەترین حیزبی ناو هاوپەیمانێتیی شیعە، لەبەر چاوی زۆرێك لە خەڵكی ئاگاداریی عێڕاق ناوەكەی لەگەڵ تاوانەكانی گەندەڵیی و شكست و درۆ و گەوجاندندا هاوتا بوە. بە جۆرێك كە دەكرێت بگوترێت ئەو ناوبانگ و هاوسۆزییەی ئەم حیزبە لە ماوەی زیاتر لە نیو سەدە خەبات و قوربانیداندا بەدەستیهێنابو لەسەر دەستی كۆمەڵێك بەرپرسی حوكمڕان لەپێش هەمویانەوە سەرۆک وەزیرانی پێشو نوری مالیكی بەفیڕۆدرا. لەكاتێكدا بە قسەی هەندێ لە مێژونوسەكانی دەعوە، مالیكی پێش وەرگرتنی پۆستی سەرۆك وەزیران لەناو حیزبدا هەمیشە شایەتی كارامەیی، لێبڕان، پابەندیی، وردیی، دەستپاكی، گوێگرتن لە بەرانبەر و ئازایەتی بۆ دەدرا.

سەردەمى مالیکی
شارەزایانی كاروانی حیزبی دەعوە ئاماژە بەوە دەكەن قۆناغی مالیكی لە حیزبدا دەیەم وێستگەی ژیانی سیاسیی و بانگخوازیی ئەم حیزبەیە كە بەشێوەیەكی سەرەكیی لە ساڵی 2007 و لە رۆژی هەڵبژاردنی ناوبراوەوە بە ئەمینداری گشتیی و جیابونەوەی ئیبراهیم جەعفەری، وەزیری دەرەوەی ئێستای عێڕاق، لە حیزب دەستپێدەكات، چونكە پێشتر پۆستی ئەمینداری گشتیی بە هیچ جۆرێك لەناو حیزبی دەعوەدا نەبوە و هەمیشە ئەم حیزبە بە پێچەوانەی رەوتی سەدر و مەجلیسی بنەماڵەی حەكیمەوە بە شێوەی سەركردایەتیی بەكۆمەڵ بەڕێوەبراوە. مالیكی كە هەردو پۆستی سەرۆكایەتیی وەزیران و ئەمینداریی حزبی لە دەستی خۆیدا كۆكردەوە، سەركردایەتیی حیزبی لە كاری دەستەجەمعییەوە گۆڕی بۆ جۆرێك لە تاكڕەوی و سەردەمی دەسەڵاتی ئەم حیزبەی وەها لێكرد كە خودی خۆی تێیدا سەنتەر بێت و ئەحمەدی كوڕی و زاوا و ئامۆزاكان و راوێژكارە تایبەتەكانی كە هەندێكیان لە دەعوەدا هیچ نەبون، بازنەی یەكەمی بڕیار بن لە عێڕاق. زۆربەی هەرە زۆری سەركردەكانی حیزبیشی لە رێگای پۆستی چەوری حكومی و پارە و ئیمتیازاتی زۆر و زەوەندی مفتی عێڕاقەوە لەسەر ئەم شێوازە حوكمڕانییەی دەعوە رازیكرد.

باڵى مالیکى و باڵى عەبادى 
پاش دو خول لە حوكمڕانیی ئەمینداری دەعوە نوری مالیكی، دروست لە كۆتاییەكانی ساڵی پاردا (2014) ئەم حیزبە كەوتە بەردەم ئەگەری ئینشیقاقێكی نوێ كە رەنگە یازدەیەمین جیابونەوە بێت لە مێژوی سیاسیی دەعوە. سەرەتای ئەم لێكترازانەی دەعوەش لەوەوە دەستیپێكرد كە حەیدەر عەبادیی سەرۆک وەزیران كە هاوکات ئەندامی مەكتەب سیاسیی دەعوەیە، پێشنیازی هێزە شیعیی و كوردیی و سوننەكانی بە رەزامەندیی ئەمریكا و ئێران قبوڵكرد بۆ وەرگرتنی سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی وەزیران بەبێ رەزامەندیی ئەمینداری گشتیی، نوری مالیكی. له‌هه‌ڵبژاردنی 2018 شدا ده‌عوه‌ به‌ قووڵی دابه‌شبوون به‌سه‌ر باڵه‌كانی مالیكی و عه‌بادی و تا ئێستاش کە پۆستى سەرۆکایەتى وەزیران لاى ئەم حیزبە نەماوە ئەم ململانێیە درێژەى هەیە.
باڵی مالیكی زۆر خۆیان به‌ مه‌غدوور ده‌زانن به‌ ده‌ستی سیستانییه‌وه‌ چونكه‌ لە هەڵبژاردنی گشتیی پێشووی عێڕاقدا مالیكی بەزۆر بێت یان ئارەزو زیاتر لە 720 هەزار دەنگی كۆكردەوە كەچی دەنگەكانی عەبادی لە پێنج هەزار تێپەڕی نەكردوە. عەبادی بە دەنگی مالیكی بوە بە پالەمانتار، به‌ڵام به‌ نامه‌یه‌كی سیستانی مالیكی له‌ پۆسته‌كه‌ی لابرا چونكه‌ داوای گۆڕینی ده‌موچاوه‌كانی كردبوو. له‌م هه‌ڵبژاردنه‌شدا هه‌مان سیناریۆ بۆ عەبادى بەڵام لەسەر دەستى سەدر دووبارە بوویەوەو بەهۆى ڤیتۆى ئەوەو لەسەر حکومەتى عەبادى لەسەرۆکایەتى وەزیران دوور خرایەوە بە راوێژى سەدرو نزیکەکانى سیستانى عادل عەبدولمەهدى کرا بەسەرۆک وەزیران.