■  د. محەمەد ئەمین
    سەڀاندنی خولی دووەمی گەمارۆكانی ئەمەریكا بە سەرئێراندا لە 5-11 2-18 وەرڇەرخانیكی مێژوویی دروست ئەكات لەسەرداهاتووی ژیان وقەوارەی سیاسی ،ئابووری و كۆمەڵایەتی لە سە رئاستی ناوخۆی ئێران ، هەوەها لە سە رئاستی ناوڇەیی و هەتا جیهانی گۆرانكاری ریشەیی دروستئەكا ت لەسە ر رەهە ندی هاوسەنَگی هێزی سەربازی وەك دروستبوونی هیزی ناتۆی ێیسلامی لە ولاتانی كەندا و میسروێۆردۆن بە هاوكاریئەمەریكا وئیسراێیل  وەك كۆلەكەی ئەم ناتۆ تازەیە،ئابوری وەك بریاردان لەسەر سیاسەتی وزە وبازار لەلایەنئەمەریكاوە ،لەگەڵ گۆرانكاری لە ڀێیوەندییە ناودەوڵەتییەكان ونەخشەی جوێسیاسی و ستراتیجیەكان ، كە ئەمانە هەمووی نەخشەی تازەی سیاسی وئابووری و هەتا جوگرافی لەخۆئە گرن ۰
        ڀاش رووداوی 11 سبتمبرئێرانییەكان كەلكیان لە شەری ئەمەریکا دژی  تالیبانی ئەفگانستان وسەددامی عیراق وەرگرت، وه هاوكاری ئەمەریکایان كرد بۆداگیركردنی هەردوو ولات بەگویرەی تێگە یشتنی مەنتیقی: 
( دوژمنی دوژمنیم دۆستمە)،ئەمە لە كاتیكدابوو، كە هەم ئەمەریکا وئێران ساڵانێكی دووربوو بە رووكەش دوژمنی یەك بوون، لای كەم لەگەڵ یەكدی نا كۆك بوون، بە ڵام بوونی دوو دوژمنی هاوبەشئەمەریکا وئێرانی كردە هاوكاری یەكدی لە ماوەیەكی مێژوویی   دیاری کراوا بە زۆری ھەلومەرجی و, کە ھیڇکامیان نەیانئەتوانی  قبولی نەکەن، بە تا یبە تئەمەریکا، کە ناڇاربوو لەگەڵ ئێرانیەکان ھەڵبکات، ڇونکە لە دووجەنگا لە عیراق وافغانستان  گیری کردبوو۰ئێرانیەکانیش با شئا گا داریئە م حا لە ناجوۆرەیئەمەریکا بوون ،و توانیا ن لە دووو رووە وە کە لک لە م حالە لاوازە یئەمەریکا وە ربگرن۰ 
١- تۆڵە لەئەمەریکا بکەنەوە ،و تووشی شکستیکی وای بکەن کەئەمەریکا نە توانی دﮊایە تیئێران بکات، وهە تائەمەریکا ناڇار بوولە سەردەمیێۆباما فی بوون بە هیزی ناوەکی بدات بەئێران لەگەڵ گیرانەوەی بە شیک لە شایستە داراییەکانیئێران ,کە لەئەمەریکا سرکرابوون، بۆ دە سە لاتدارانی کۆماریێیسلامی۰بەلام لە کۆتاییدا وەک ئە بینتن ئە مرۆئێرانیەکان باجی لاوازی ونە رمیئە وکاتی ئەمەریکائە دە ن۰ 
٢-  بە کە لک وەرگرتن لە لاوازیی و بێڇارەیی ئەمەریکا ،بەھۆی گیربوونی لە شەری عیراق و وئەفگانستان،ئێرانیەکان توانیان راستەوخۆ نفوزو دە سەلاتی خۆیا ن بە سەرلبنان ،سوریا ،عیراق ،یەمەن،افغانستان ،فە لەستین  و ناراستەوخۆ بە سەرولاتانی دیکەی عەرەبی وێیسلامیدا بسە ڀینن، بێ ھیڇ رێگرییەک ،تائەوئاستەیئێرانیەکان بریاربەن لەکام ولات کێ ببێتە سە رۆک ، وەزیرو و هە تا ڀارێزگار، وەک لە دیاری کردنی بە ناو سەرۆکی ێیستای عیراق و سەرۆک کۆماری لبنان بینرا، وه ێێستاکەش لە دیاریکردنی وەزیرە سوننەکانی نێو کابینەی حەریری لە لبنان ۰نفوزو رۆلی ئێرانیەکان لە ولاتانی ناوڇە گەیشتە ئاستێ هە تا بە رڀرسا نی با ڵای ایراتی بە شانازیە وە با سی ئە مە یا نئە کرد کە لە ڇە ندە ها ڀا یتە ختی ولاتانی عە رە بی بریاربە دە ستن ۰
    بۆئێرانیەکان قاودانی تورکیا لە ولاتانی عە رە بی، کە ویستی لە ریگە ی بە ها ری عە رە بیە وە  نفوزی خۆی فراوان بکا لە سوریا وە  تا با کوری ئە فریقیا  نە بوو بە وانە ، وە کا تی خۆی لەسەرحەزی دە سە لا تخوازی تورکیا ئاماﮊە م بە م خالە کرد ، کە برینی و  دە ستکاری سنورە سیاسیەکان بە هە ربیا نوویەک تە نها لە  دە سە لاتی هێزەهەرە مە زنە کانی جیهانە، و هە رهێزێ ترهەوڵی برینی سنوورە کان بدات لە ناودرکی سنورە کانا وا گیرئە کات , کە  دە رڇوون تیایا ئاسان نابێ و بێ بەها  نابێ هە روە ک حاڵی ئێستای تورکیا کە ئە بینرێ۰
بە هاری خۆش خەیالی ئێرانیەکان , کە لە ٢٠٠٣ وە  ڀاش رووخانی رﮊیمی بە عس وە نه مانی صدام دە ستی ڀێ کرد بە ها تنی ترامڀ کۆتایی ها ت، وە بە رە ت کردنە وە ی ریک کە وتنی نا وکی کە بە ریککە وتنی گرووڀی ٥+١ ناسراوە لە لا یە ن ترامڀە وە لە مانگی مایسی ٢٠١٨ لە گە ڵ دانانی ٢ مە رج وداوا کاری لە سە رئێرانیە کان کەئە بێ ئە نجامیان بە ن ، نیشانە ی گە ردە لوولی ی ڀایزی ئێران هە ڵیکرد،وە بە سە ڀاندن وکا راکردنی گە ما رۆی گشت لا یە نە لە ٥-١١-٢٠١٨ لە سە رئێران کریوە ی ڀایزئێرانی گرتە وە وبە توندی بە رە وزستانیکی شوومی دە با ت، ئەگەرئێرانیەکان موعجیزەئاسا ڇارەیەک نە دۆزنە وه، بەلام بریارە توند و قابیلە لەق نەبووکانی ترامڀ وکاربەدەستانی ئەمەریکا بە رامبە رئێران هە تا بواری هیوای معجزە شی بۆئێرانیەکان نە هیشتۆتە وە ۰
     نە ک هەرئێرانیەکان خۆیان ، بە لکو زۆرلە شیکەرە وە سیاسیەکانی دنیاش لایان وابوو،کەئێرانیکی بە ریژەیی بە هێز کە ببیتە سەرڇاوەی هەرەشە بۆ سەرکە نداو ،  بە تا یبە تی بۆ سە رسعویە بۆئەمەریکا گرنگە، تا ببیتە بیا نوو بۆئەمەریکا بە نا وی بە رگری لێیان کە لکیان لێوەربگرێ، لەبەرئەمە ئەمەریکا ڇاوڀۆشی لە سنوور دەرڇون وزیادەرەوییەکانی ئێران ئەکات ، بە لام هەمووئەما نەی کە ئەمە خویندنەوەیان بوو بۆ ڀیوستی ناراستەوخۆی ئەمەریکاوئێران بەیەکدی، ئەوا ئەمرۆ بەدروستبوونی نا تۆی ئیسلامی ، وەک دەرها ویشتەی شەری یەمەن ، بە نەخشەی ئەمەریکا و بەریوەبەرایەتیی ئیسراێیل ئەم خوینەوەیەیان بە تال ئەکاتەوە ۰
      فراواوان بوونی نفوزو دە سە لاتی ئێران لە ناوڇە ، لە ﮊیرڇا و ڀۆشی ئەمەریکا بەهۆی نا ڇاری ئەمەریکا وە ک لە سە رە وەئا ما ژە مان ڀێ کرد گیرببولە دووشە را لە دوو ولات ونا وڇە ی جیاعیراق وئەفگانستان ، وە یان ئە شێ هە تا بەهۆی تاکتیکی ئەمەریکا وە بوو بێ تائێران زیاترلە ڇە ند کیشە زیاترتێ وە بگلینێ ،تائێران وا ی لێ ها ت ببیتە رکە بە ری هێزە ناوڇە ییە کان وە ک تورکیاوئیسراێیل لە لوبنان وسوریاو فە لە ستین وکە ند او، وە ەیێزە جیها نیە کان وە ک ئەمەریکاو بەریتانیا لە عیرا ق و ولاتانی نە وتی کە نداو ،و هە تا ببیتە رکە بە ری رووسیا , کە بە رووکەش لە زۆرشوین و بوارا ها وراو ها وڀەیمانن وە ک لە سوریا وعیرا ق وئەفگانستان وقەفقاس، بە لام نا راستە وخۆ بوونە  رکە بە ربە ی سە ختی یە کتر. دیسان رووسە کان لە بە ر بە رژە وە ند ی سیاسەتی وزە , کە شادەماری ئا بووریی رووسیایە ،هە روەک نمونە ی ئەمریکیەکان , کە لە سەرەوە باس کرا، لە کاتی ئێستادا ناڇارن ڇاوڀۆشی لەهە ندێ ڇا لاکی ئێرانیەکان بکە ن لە ناوڇە کانی نفوزی خۆیان۰ 
بەهۆی ڀە یوە ندی بە هێزی مە زهە بی ، نە ژادی وفەرهەنگیی ئێران بە گە لانی نا وڇە ، توانی زوو وه  بەئاسانی نەک هە ر تورکیا ببەزینێ ، بە لکو ئە توانێ هە تا خۆی تورکیاش لە نا وخۆیا تووشی کیشە ی جددی بکات ، هە رلە بە رئە مە شە  تورکیا هە مووتە نا زولیکی بۆئێران کردوە  لە سوریا ۰ بە ڵام لە بە را مبە را ، بەهۆی نزیکبوونەوە ی هێزی ئێران لە ئیسراێیل  تا ئاستی سنورەکانی و هە تا ناوخۆی ئیسراێیل  ، بۆئیسراێیلییەکان وهێزی زایونی ، ئێران نە ک هەرخەریکە ببیتە رکەبەری بێ هاوتای ئیسراێیل لە سە رجوگرافیا وئا بووری رۆژهەلاتی نا وەراست  ، بەلکوو ئە بیتەهە رە شە ی جددی لە سە ربوونی قە وارەی ئیسراێیل  ، بۆیە بۆئیسراێیل وزایونیەکان مامەڵە لە گە ڵ ئێراندا گە یشتۆتە قۆناغی بوون ونە بوون ، وه لە م قۆناغەشدا وە ک کاردانەوە هە مووڇە ک وریگایەک بەکاردێ،هەرلە بە رئە مە شە ئیسراێیلیەکان سەرسەختترین ڀشتیوانانی هە ربریا ریکن , کە دﮊی ئێران بێ۰
واتە بە شیوەیەکی گشتیی فراوانبوونی نفوزی ئێران لە کاتی ئیستا دا بە بینینی ئەمەریکا و ئیسراێیل گەیشتوتە خالی هەرەشەلەسە ر .
١-ئاسایشی نەتەوەیی وبوونی ئیسراێیل  بەهۆی هێزی مووشەکی ونزیکبوونەوەی لە سنوورەکانی ئیسراێیل۰ 
٢- گەیاندنی بۆریەکانی نەوت وگازی کەنداو وعیرا ق وکوردوستان بۆبازارە کانی ئەوروڀا لەریگەی کۆمڀانیاکانی ئەمەریکا و رۆژئاواوە ، تا نە بنە رکەبەری ڀرۆژەی لوولە ی نە وت و گازی رووسی و ئێرانی لە بازارەکانی ئەوروپا۰  وە لە بە را مبە رامریكا دا ئێران ڀە یوە ندی ستراتیجی وزە ی لە گە ڵ رووسەکان بە هێزترکردووە وە ک لە م لینکە ی Financial Times لە ١-١١-٢٠١٧ یا باس کراوە ، وهەتا ما ژە شی بە نفوزی رووسیا کردوە لە کوردوستانی باشوور لە ریگە ی گرێ بە ستی رۆزنە فت  لە گە ڵ حکومە تیهە ریم ،واتە  لە رووی سیاسە تی  وزە وە  حکومە تی هە ریم , کە وتۆتە ناو خولگە ی رووسیا وە  بە را مبە رامریکا
 ۰https://www.ft.com/content/141e6662-bf11-11e7-9836-b25f8adaa111
٣-ئاسایشی ووزە لە ریگە ی نفوزو دە سە لا تی را ستە وخۆ بە سە رعیراق و سوریا یا بە تا یبە ت با شورری سوریا  وەهە روە ها لە سە رسە رڇا وە کانی ووزە لە کە نداولە ریگە ی خوسیە کا نە وە لە یە مە ن ۰
  لە گە ڵ توندبوونی گەمارۆکان لە سە ردوو ە رتی ژیانی , کە وزە  و داراییە ،ئێرانییە کانی خستۆتە تە نگا نەوە , کە  لە  میژووی کۆماری ێیسلامی وینە ی نە بووە ، بۆ دە ربا زبوون لێی باشترین ڇارەسەریا ن لە خراڀترینیان  دژوارترە ، وه ک ێستا ئە بیین بە را مبە رگە مارۆکان تە واو بێ دە رە تا ن و بێ یە سە لا تە وە توانای هیچ کاردانەوەیەکی نیە ۰ لە بێ دە سە لاتی ڀە نا  بۆهە ریمی کوردوستان دەبات تا سنورەکانی لێ دانەخرێ هە رئە م هەریمە بە رلە سا لیک ئێران هەرەشەی گەمارۆ وسنوور داخستنی لێدەکرد !۰
گەمارۆکان ڇە ندە زیانبەخش و ترسناکن لە سە رئا ستی دە رە وە  بۆ داها تووی ئێران ورﮊیمی کۆماری ێیسلامی ، ڇە ند بە را بە ری ئە مە ش هە م ترسنا ک هە م زیان بە خشن لە سە رئا ستی نا وخۆیی، ڇوونکەئە بنەهە رە شە ی جددی لە سە ردارمانی زیاتری ئا بووری تا ک وکۆمە ل ،کەئە شێ ادارە کردنی لە کۆنترۆل دە ربڇێ وبە تە وا وی ئا سا یشی سیاسی وکۆمە لا یە تی نە ەیلن۰
لە بە رئەمە، دە سە لاتدارانی ئێرانی کە وتوونە تە رە وشێ کەئە زانن ئامانجی گە ما رۆکان نە مانی دە سە لا تیانە، وە بۆ ما مڵە کردن لە گە ڵ رە وشە کەئە بێ یە کێ لە م بﮊاردانە هە ڵبژیرن ،وە ک لە سەرە وە ئاماﮊەم ڀێدا، باشەکەیان لە خراڀەکەیان دﮊوارترە بۆیان لە ﮊیررۆشنایی لە م هە لومەجانەی کەئێیستا بونیان هەیە لەسەرئاستی ناوڇە وجیها ن :
١-   قبوولکردنی هە موو مەرجەکانی ئەمەریکا , کە ئەمە ش گارانتی نیە , کە لەگەڵ قبوولکردنی هەموو مەرجەکان ئەمەریکا مە رجی تا زە دانانێ لە سەرهەمان مۆدیلی عیراقی کاتی صددام ولیبیای قەزافی , کە ئەمە بۆئێرانیەکان کە ٤٠ سا ڵە دروشمی دﮊی ئەمەریکایان هە لگرتووە سە ختە ۰ تە نها مە گە رلە هەرەمی دە سە لاتی ئێران گۆرانکاریە ک بکرێ و بۆرازیکردنی ئەمەریکا سازش بکات لەسەرمەرجەکان ، بە لام بەهۆی ڀیکهاتەی هەیکەلی دەسەلات لە ئێراندا ،ئە م گریمانەلە بەرزۆرهۆکارلاوازە ۰ 
٢-    هەرەشەکانیان بە داخستنی بە ندە ری هۆرمز بخە نە بواری کرداریە وە  و مووشەکەکانیان ئامادەی ها  ویشتن بکە ن بە رە وئە م ئا مانجانا نە ی بە ڀیوستی ئە زانن ،وە زۆرترین ولات لە کیشە کە تێ وە گلینن تائە بیتە کیشە ی جیها نی نە ک هە رکیشە ی ئەمەریکا و ئێران، وەئە گە رتوانیان کیشە کە جیها نی بکە ن ئە شێ ڇا رە ی جیها نی بۆ ڀە یدا بێ۰ئەمەریکا توانیویە تی ئێران بکا تە کیشە یە کی جیها نی وە زۆری ولاتانیش ڀشت گیری ئە کە ن بە را مبە رئێران ، وە ئا یا ئێرانیش دەتوانێ کیشەی گەمارۆکان بەجیها نی بکات بە کردارکردنی هەرەشە کانی و بە کارهینانی هەمووئەم ئامرازانەی لەبەردەستی دایە ؟
بۆ وەلامی ئەمە ئەمەریکا لە دوو پەیامدا (هە م بە کارهێنانی گۆڇان وهە م گیزە ر) ئه م  بژاردەی ئێرانی تاێێستا بێ کاریگە رکردووە . 
A-  لە سە رداخستنی بە ندە ری هۆرمز، ترامڀ  بە راشکاویی وە ک هەرە شە رایگەیاند ، کە بە توندی روو بە رووی ئێران ئەبیتە وە ، بۆیە ئێرانیەکان ئەبێ, لە ڇە ند جارزیاتر بیر بکەنەوە  , کە بیانەوێ  دە ست  بۆئە م کارە ببە ن .
B-    بۆ هێورکردنەوە و ساردکردنەوەی ئێران ، تا ریگری بکا ت لەهە ر کاردانەوەیەکی کتوڀری ئێرانیە کان بە رامبە رگە ما رۆکان،امریکا رای گە یا ند کە ریگائە دە ن بە هیشتننە وە ی دە ریڇە یە ک بۆفرۆشتنی نە وتی ئێران بەهە ندێ ولات کە ها وڀە یمان ونزیکی خۆنن،لەهە مان کاتیشا دە رڇوونی ئە م هە والانە، کە ئەمەریکا  ڀارە ی فرۆشتنی نە وت بە کاردینێ بۆ خۆراک وکە لو ڀە لی ڀیوستی بۆهاولا تیانی ئێرانی ، بەهەمان شیوەی کە لە عیراقی کاتی  صدامدا هە بوو نە وت  بۆ خۆراک ، دە شێ امریکا وا لەئێرانیەکان بکات , کە خۆیان رێ گری لە م جۆرە فرۆشتنە بکە ن ، و ئە وکات  ئەمەریکا سە رانی ئێران تۆمە ت باردە کات بە وە ی , کە نایانەوێ خۆراک  بگاتە ها ولاتیانی بێ ڇارەی ئێرانی ۰
٣-   ئێران  بە تە وا وی وە ک سوریا خۆی  بخا تە ﮊیر ڇە تری رووسیا و ببیتە بە شیک لە ڀیکهاتەی سە ربازی وئابووری رووسیا  بۆخۆ ڀاراستن ، وه رووسیا وە ک سە وداگەری کارامەی قە یرانەکان لە دەرەوەی سنوورەکانی خۆی ، گەمارۆکا ن بە کاردینێ تا ئێران زیاتر بێ مە رج خۆی بخاتە ڀاڵ ، لەهەمان کاتدا سەودا بە گەمارۆکانەوە دەکات لە گە ڵ ئەمەریکا بۆ وە رگرتنی ئمتیازات, ڇونکە هەلومەجی سوریا جیاوازە لەئێران ، ئە وە ی لە سوریا  بۆی فەراهەم بوو لەئێران ئەگەرمەحالیش نە بێ ئەستەمە ، رووسیا ئە گە رلە سنووری خۆی زیاتر بروات ،ئەوا ئەمەریکا بەهەما ن جۆری ئێران دەتوانێ گەمارۆی ئا بووری وداراییەکانی لە سە ر فراوانترو توند تربکات  لە بە رئەمە، رووسیا  تە نها دەیەوێ لەم ئاوە لیڵە زۆرترین ماسی لەهە ردوولای  کیشەکە بگرێ, کە ئەمەریکا و ئێرانن ، وه  لە کۆتاییدا رووسیا لە سە رولاتیکی جیهانی سێ وە ک ئێران لەگەڵ ئەمەریکا نایگەیەنێتە حالەتی جددی بە قوربانیدان بە بە رﮊەوەندیەکانی خۆی لە گە ڵ ئەمەریکا یان كه وتنه شه ر لە گە ڵی ۰
بۆیە ئە م بﮊادەیەش بۆ ئێرانیەکان هیوابەخش نیە، بە تایبە ت کە ئیستا هەموان لە ﮊیرە وە ما مەلە وسەودا لە سە رئێران دەکەن ، تازە ترینیان بە خشینی ڀارە لە لا یە ن ئەمەریکاوە بۆهەکەسێ زانیاری بدات لەسەرشوینی ٣ سە رکردەی ڀارتی کریکارانی کوردوستان تا دە ستگیریان بکات ، کە بێ گومان ئەمەش ڀیوەندی بە گەمارۆکانی  سە رئیرانەوە هەیە ۰
   ئەوەی , کە گومانی تێدا نیە ئەمەیە ، کە ئیدی ئێرانی دوای گە ما رۆکان لە ٥-١١-٢٠١٧ وە ک ڀیش گەمارۆکان نیە ، هەروەها رەوشی ناوڇە وهە تا جیها نیش, ودەبێ ڇاوەریی رووداوە کانی دەرهاویشتەی گەمارۆکان بین لەگەڵ نەخشە وفۆرمیکی دیکە بۆ داهاتوو, کە کیشراوە بەلام ئیستا هەموان نای بینن۰هەلبەتە هەمووئەمەش بەوەوە گرێدراوە كه ئێرانیە کان تا کوێ و تا ڇە ند دەتوانن لەگە ڵ گە مارۆکان هە ڵبکە ن و  کۆنترۆلی رە ووش بکە ن؟
    هەڵبەت وەلامی ئەمە وگە لێ ڀرسی دی لەهە فتە وما نگە کانی داها توا دەیبیستن , کە داهاتووی ئێران و ناوڇەکە بەرەو کوێ دەڇێ  ، وه  تا ئایندەیەکی نا دیاریش دەبێ خە لکی هە ﮊارو زەحمەت کیشی  ئێران قوربانی سەرەکیی گەمارۆکان بن ۰