د. ئەیاد عەنبەر
دكتۆرا لە فیكری سیاسی و مامۆستای زانكۆی كوفە

بە گوێرەی رێكخراوی نێودەوڵەتییەكان گەندەڵی بەوە پێناسەدەكرێت كە بریتیە لە خراپ بەكارهێنانی دەسەڵاتێك یان پۆستێكی گشتی لە پێناوی  سودی تایبەتدا،  Vineeta Yadav لە توێژینەوەكەیدا " حزبە سیاسییەكان و گروپەكانی كار و گەندەڵی لە وڵاتە تازە پێشگەیشتووەكاندا" بڕوای وایە كە ئەو پێناسەیە كێماسی تێدایە ، چونكە گروپە سیاسییەكان مەرج نییە كە تەنها لە پۆستە حكومەییەكاندا بن هەتا بۆ بەرژەوەندی تایبەت بیقۆزنەوە، چونكە چەندین حزب هەن كە لە دەرەوەی دەسەڵاتن و دەتوانن گەندەڵی بكەن، جگە لەوە هەندێك سودی بەدەستهاتوو لە گەندەڵیی راستەوخۆ نابێتە سودی كەسیی بەڵو دەڕوات بۆ بەرژەوەندی حزبی بە شێوەیەكی گشتی نەك بەدیاریكراوە بۆ بەرژەوەندی تاكێكی دیاریكراو.
لەسەر ئەم بنچینەیە رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی پێناسەی خۆی بۆ گەندەڵی خستەڕوو كە بریتیە لە " هخراپ بەكارهێنانی دەسەڵاتی سپێدراو لە سەركردە سیاسییەكان بە ئامانجی زیادتركردنی سودی تایبەت بۆ زیاتربوونی دەسەڵات یان سامان، لێرەوە گەندەڵی سیاسیی پەیوەست نییە تەنها بە پارەوە بەڵكو بۆ نمونە بازرگانیكردن بە پۆستە سیاسییەكان یان هەژمونی سیاسییەوە دەگرێتەوە، یان گۆڕینی یا دەركردنی چەند یاسایەك لە بەرژەوەندی گروپێك یان كۆمپانیایەكی دیاریكراو كە ئەوەش هەڕەشە لە دیموكراتیەت دەكات."
راسترین وەسف بۆ دروشمی دژایەتیكردنی گەندەڵی لە عێراقدا، ئەوەشە كە دەسەڵاتداران دژی گەندەڵی دەجەنگن – ئەگەر بانگەوازەكەیان راست بێت- چونكە لە قۆزتنەوەی پۆستە حكومییەكاندا بۆ بەرژەوەندی كەسی یان حزبی هاوبەش و شەریكیان ناوێت، بە تایبەت لە دەوڵەتێكدا كە بە گوێرەی راپۆرتی رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی لە پلەكانی پێشەوەی ریزبەندی دەوڵەتە گەندەڵەكاندایە.
دیاریكردنی گەندەڵی لە عێراقدا خۆی لەخۆیدا بابەتێكی گرفت ئامێزە، دەوڵەت فرۆشتنی دراو بە بانكی ناوەندی عێراق بە گەندەڵی دانانێت، لە كاتێكدا ژمارەیەكی زۆر لە سیاسییەكان و پسپۆرانی ئابوری بە یەكێك لە مەترسیدارترین ئاڵنگاری ئابوری عێراقی دادەنێن، جگە لەوەش دەوڵەت كۆنتر‌وڵكردنی پرۆژەكانی وەبەرهێنان و بەڵێندەرایەتی لەلایەن كەسانی نزیك لە یەكەوە بە گەندەڵی دانانێت، كەواتە بابەتی گەندەڵی پەیوەستە بەبێ‌ توانایی و لاوازی دەوڵەتەوە ، دەوڵەتێكی لەم شێوەیە ژینگەیەكی بەپیت دەبێت بۆ مافیاكانی گەندەڵی ، ئەم مافیایانەش پەیوەندی راستەوخۆیان لەگەڵ هێزی حزبی كارای ناو سیستمی سیاسی عێراقەوە هەیە و بە ناونیشانی نوسینگەكان یان دەستەكانی ئابوری حزبە سیاسییەكان كاردەكەن، هەروەها هێزی نادەوڵەتیش دەروازی ئابوری گرنگیان كۆنترۆڵكردووە.
لۆژیكی مافیاكانی گەندەڵی وەك زانای كۆمەڵناسی عێراقی فالح عەبدولەجەبار، وەسفیدەكات لۆژیكێكی دیوە " دەزگایەكە بۆ راوكردنی سامان و بەردەوامیدان بە پشێوی، كە ئەمەش دیوە وێرانكەرەكەیەتی، بەڵام دیوەكەی تری كە بەراستی سەرنجڕاكێشە، دیوە یاساییەكەیەتی و مافیاكان دوای ئەوەی بڕێكی زۆر سەروەت و زێڕ كۆدەكەنەوە روبەڕووی هەڕەشەی مافیای تر دەبنەوە كە ئەوی هەوڵدەدات بەشی خۆی دەستكەوت بەدەستبهێنێت، لێرەدا ترسی لە بەدەرخستنی سامانەكەی، یان هەوڵدان بۆ چێژوەرگرتنی ئاشكرایانەی دەستكەوتی حەرامەكانی، وا لە مافیاكە دەكات دۆخەكە هێوربكاتەوە و یاسا بەدەستبهێنێتەوە بۆئەوەی بە زوویی پارەكانی سپی بكاتەوە و بە ئاشكرا چێژی لێوەبگرێت، ئەم گۆڕانكارییە نزیكە لەوەی كە بەسەر زۆرینەی مافیاكاندا پیادەببێت" و ئایا  بەڕێز حەیدەر عەبادی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران دەتوانێت رووبەڕووی مافیاكانی گەندەڵی ببێتەوە بە ناونیشانە جیاوازەكانیانەوە؟ كە ئێستا دزەیان كردوەتە دامەزراوە سیاسییەكان و هێزێكی هاوتای دەوڵەتیان پێكهێناوە و لاوازی و كەمتواناییەكی ئاشكراش بە كاری دامەزراوە پەیوەندیدارەكانی تایبەت بە لێكۆڵینەوە بەدواداچوونی دۆسیەكانی گەندەڵی دیارە، كە دەستەوەستان لە راپەڕاندنی ئەركەكانیان،چونكە دەسەڵاتی تەواوەتییان نییە و توانای راوەدونانی و لێپرسینەوە لە گەندەڵەكانیان نییە، جگە لەوەش دۆسیەكانی گەندەڵی بە ئامانجی " خستنی سیاسی  " بە سیاسی كراون وەك چۆن حكومەتی پێشوودا ئەنجامیدا.
لەلایەكی ترەوە كێشەیەك لە بناعەی سیستمی سیاسیدا هەیەن كە خۆی لە لاوازی رۆڵی چاودێری دەسەڵاتی یاساداناندا دەبینێتەوە، كە پێویست بوو باڵاترین دەسەڵات بێت، دۆسیەكانی لێكۆڵینەوە لێپرسینەوەكان ئێستا كەوتونەتە ژێر رێككەوتنی سەرۆكی كوتلە سیاسییەكان و سەركردەی حزبەكانەوە، زیاتر لەوەی كە پشت بە پێوەرێكی چاودێری بابەتیانە ببەسترێت، رۆڵی چاودێری بووەتە رێگایەك بۆ پاكتاوی سیاسیی نێوان نەیارە سیاسییەكان و لە زۆر لە حاڵەتەكانیدا دەبێتە سەكۆیەكی راگەیاندن بۆ ژمارەیەكی زۆر لە پەرلەمانتارانەی كە دەگەڕێن بەدوای ئامادەبوون لە پرۆگرامی دیالۆگی سیاسیی  لە هەندێك لە كەناڵە حزبییەكاندا كە رۆڵ دەبین لە شێواندنی رای گشتی زیاتر لەوەی كاربكەن بۆ ئاشكراكردنی راستییەكان ، لە چەند حاڵەتێكی زۆر سادەدا رۆڵی چاودێری پیشەییانە و بابەتیانە دەبێت و گەندەڵەكان ئاشكرادەكات، بەڵام كاریگەری نابێت و ناگاتە ئاستی لەكارلادانن بەهۆی پاسەوانانی مافیاكانی گەندەڵی و سەرۆكی كوتلە سیاسییەكانەوە.
لەسەر ئاستی دەسەڵاتی جێبەجێكردنی خاڵێكی بەهێز هەیە دروشمی دژایەتیكردنی گەندەڵی پووچەڵدەكاتەوە ئەویش ئەوەیەكە دەستوری عێراق حكومەت پابەند دەككات كە حساباتی خیتامی هەموو سالێكی دارایی پێش پێكەشكردنی پرۆژە بودجەی گشتی ساڵی داهاتوو پێشكەش بكات، ئەوەش لە كاتێكدایە كە ئەنجومەنی نوێنەران لە تشرینی یەكەمی 2015دا حساباتی خیتمای هەردوو ساڵی 2005 و 2006ی پەسەندكرد دوای رەوانەكردنی لەلایەن حكومەتەوە، هەروەها لە تشرینی دووەمی 2016دا بە شێوەی بڕیار دەنگیدا لەسەر سفركردنەوەی بودجەی ساڵەكانی 2008- 2009- 2010- 2011 و هەموو سەرپێچییەكانی ناو حساباتی خیتامی ئەو ساڵانەی ئاراستەی دەسەڵاتی دادوەری كرد و سەرەڕای بوونی سەرپێچی زۆری بەناونیشانی پێشینە یان خەرجكردن بەبێ‌ تەرخانكردن كە بەهاكەی نزیكدەبوەوە لە 142 ترلیۆن دیناری عێراقی ( نزیكەی 100 ملیار دۆلار)، ئەوەش بەواتای ئەوە دێت كە حكومەتی ئێستا بەشداربووە لە پەردەپۆشكردنی گەندەڵی یان خراپ قۆزتنەوەی دارایی گشتی حكومەتەكانی پێشوون بەهۆی ئەوەی كارینەكردوووە بۆ بەرزكردنەوەی سەرپێچییەكان بۆ دادگای عێراق بۆ یەكلاكردنەوەی پێش رەوانەی پەرلەمانی بكات بۆ سفركردنەوەی، یان لانیكەم وردبینیكردن و روونكردنەوەی سەرپێچییەكان كە دەچنە چوارچێوەی گەندەڵی داراییەوە.
بابەتەكە گومانكردن نییە لە نیەتی حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیراندا لە بانگەوازیدا بۆ دژایەتی و جەنگ دژی گەندەڵی كە بەدوای دەستكەوتێكی ترەوەیە بۆئەوەی بخرێتە سەر سەنگ و قورسایی لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوودا، بەڵكو گومانەكە لەسەر ئیرادەیی سیاسی پێویستە بۆ دژایەتیكردنی گەندەڵی و لەگەڵ ئاماژەدانمان بە نەبوونی توانی دژایەتیكردن و نەهێشتنی گەندەڵی بە دروشت و گوتاری سیاسی لە مینبەرەكانی راگەیاندنەوە، چونكە لە دەوڵەتێكی وەك عێراقدا پێویستمان بەوەیە دژایەتیكردنی گەندەڵی بگۆڕین بۆ پرسی كۆدەنگی نیشتمانی، ئەوەش دیدێكی رون و ئاشكرا دەخوازێت كە خۆی لە پرۆژەی یاسا و دامەزراوەی كارادا بەرجەستە دەبێت.
لە كۆتاییدا عێراق  پێویستی بە دۆزینەوەی ئەزمونێكی تایبەتە بۆ خوڵقاندنی نمونەیەك لە دژایەتیكردنی گەندەڵی كە بگونجێت لەگەڵ شێوازی ئابوری رەیعی ( ئەو ئابورییەی بە تەنها پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت).
وەرگێڕانی : نامیق رەسوڵ
سەرچاوە: ماڵپەڕی " ئەلحوڕە"