■  سەعدی ئەحمەد پیرە 
(2)

بۆچی كورد تەنها باس لە مادەی 140 دەكات؟
زۆرن ئەو ماددانەی لە دەستووری عیراقدا هەن و پەیوەندییان بە كوردەوە هەیە و گرنگن بۆی، كەچی كورد تەنها باس لە مادەی 140 دەكات. راستە مادەی (140) تایبەتمەندیی خۆی هەیە و چارەنووسی بەشێكی خاك و خەڵكی كوردستان بەو مادەیەوە بەستراوەتەوە، بەڵام نابێت ئەمە وامان لێ بكات مادەكانی تر بە كەم بگرین و نەیكەین بە بنەمای كار لەسەركردن.
قەدەغەكردنی حزبی بەعس
مادەی (7): بە روونی ئاماژەی بەوە داوە كە ژیاندنەوەی حزبی بەعس بە ناوی خۆی یان بە هەر ناوێكی تر قبووڵ كراو نییە و رەتكراوەتەوە. وای وەسف كردووە كە ئەوە ناچێتە چوارچێوەی فرەیی سیاسی. ئەمە بۆ ئێمەی گەلی كورد گرنگی خۆی هەیە. دەشێ هەر هێز و كیانێكی سیاسی رەفتار و گفتاری بەعس ئاسای هەبێ، ئەم مادە دەستوورییەی لە بەرامبەردا بەكاربهێنین و لەم رێگایەوە بەربگرین لە دروستبوونەوەی هاوشێوەی بەعسی رووخاو.
تەنها ئەوەندە نا، بەڵكو دەكرێ لەم چوارچێوەیەدا كار بۆ ئەوەش بكەین هەموو زیانە مادی و مەعنەویەكانی لەسەر ئەنجامی ئەو رەفتار و گفتارانەوە كەوتوونەتەوە، داوای قەرەبووكردنەوەیان بكەین. پێویستە بە بایەخ و گرنگییەكی زۆرەوە دیوە مەعنەوەیەكە لە بەرچاو بگرین. كەسایەتی تاكی كورد ساڵەهای ساڵ تێك شكێندراوە، وای لێكراوە بڕوای بەخۆی و بە تایبەتمەندییە نەتەوەییەكانی نەبێ، یان لاواز بێ. هەروەكو لە وتاری پێشوومدا ئاماژەم پێكردبوو كاتێ پەرلەمانتارانی كورد لە بەغدا لە كۆبوونەوەكانی پەرلەماندا بە زمانی كوردی قسە ناكەن، ئەوە لەخۆ بەكەم زانینەوەیە، ئەم خۆ بەكەم زانینەش سەرەنجامی ئەو تێكشانەی كەسایەتی تاكی كوردە كە دەیان ساڵ كاری لەسەر كراوە لەلایەن حكومەتەكانی عیراقەوە.
ئێستا ئەركی ئێمەیە جارێكی تر ئەو كەسایەتییە تێك شكاوە بنیاد بنێینەوە. قەرەبووكردنەوەی زیانە مەعنەوییەكان بەشێك دەبێ لە كارەكانی ئەم بنیادنانەوەیەی كەسایەتی كوردیدا.
ئەو مادە دەستوورییە(واتە مادەی 7) هەموو هێزو لایەنەكان پابەند دەكات بەوەی كە هیچ لایەنێك بۆی نییە لەسەر بنەمای جیاوازیی ئەتنیك، ئایین، ئایینزا، نەژاد، رەگەز، رەنگ، شێوە و رووخسار، یان ئینتیمای سیاسی و فكری، هیچ كەس كەسێكی تر رەتبكاتەوە.
ئەم كرۆكە گرنگی زۆری هەیە، بەڵام ئەم گرنگییە بەرجەستە و بەرقەرار نەبووە و ئەو مادەیە تائێستا جێبەجێ نەكراوە. بارگاویكردنی شۆڤینیەتی ئەتنیكی و ئاینزایی بە بەرفراوانی هەیە. بە جێی ئەوەی ئینتیمای هاونیشتیمانی دروست بكرێ، بەردەوام كار لەسەر پەرەپێدانی هۆش و هەستی هاومەزهەبی دەكرێت.
دروستكردنی ئینتیمای هاونیشتیمانی، زەمینەی دەوێ كە تائێستا ئەو زەمینەیە نییە. نیشتیمانێك خزمەتگوزارییە سەرەتاییەكانی تێدا دابین نەكرابێ، خەڵكەكەی ماڵ و حاڵێكیان نەبێ، ئەو خەڵكە ئینتیمای بۆ ئەو نیشتیمانە نابێ، یان كرچ و كاڵ دەبێ. لە خۆپیشاندانەكانی ئەم دواییانەدا (بەعس) هەم بە مانای جەماوەری و هەم لە هوتافەكاندا ئامادەییەكی سەرەكی هەبوو. لە رۆژگاری حكومڕانی بەعسدا خەڵك كێشەی خزمەتگوزاریی ئاو و كارەبا و كاری نەبوو، بەڵام كە لەم رۆژگارەدا خەڵك هەموو ئەم كێشانە و كێشەی تریشی هەیە. ئەو دیموكراسییەتەی كە پێویستە هەبێ، نییە. ئەو سیستمەی كە پێویستە كۆمەڵگە رێكبخات و بەڕێوەی ببات نییە. ئەوەی هەیە نەیسەلماندووە كە باشترە لەوەی رۆژگاری پێشوو. كە نەشیتوانی ئەوە بۆ خەڵك بكات، ئیتر خەڵك هەزار رەحمەت بۆ ئەوەی رابردوو دەنێرێ و هیچ سەیر نییە ئەگەر خەڵكەكە ئاوات بە رۆژگاری پێشوو بخوازێت و ئینتیمای بۆ ئەو نیشتیمانە نەبێت.
لە راستیدا كاتێك كە (سك) بە تاڵ بوو، (سەر) گڕدەگرێ. كاتێك ماڵەكان تاریك بوون نیشتیمانیش تاریكە. كورد لە مێژە وتوویەتی:» كاسەی پڕ ئاشتیی ماڵە.» ئەم قسەیە بۆ نیشتیمانیش هەمان واتای هەیە.

دروستبوونی تیرۆر و تووندڕەوی سێ قۆناغی هەیە
لە هەمان مادە و لە خاڵی دووەمدا ئاماژە بۆ ئەوە كراوە ئەركی دەوڵەتە قەڵاچۆی تیرۆر و ئەو زەمینە و هۆكارانە بكات كە دەبنە هۆی دروستبوونی تیرۆر.
ئێستا و ماوەیەكە توندڕەویی ئایینی و تائیفی لە ژێر ناوی جیاجیا دەستی پێكردووە، تەكفیرییەكان و سەلەفییەتی تووندڕەو لەوانەن كە زۆر مەترسیدارن لە كۆمەڵگەدا. دروستبوونی تیرۆر و توندڕەویی سێ قۆناغی هەیە، سەرەتا (بانگخوازی) و پاشان (تەدریس) و دوای ئەوە (جیهاد) دەست پێ دەكات. گرنگە لەسەر هەردوو ئاستی هەرێمی كوردستان و عیراقدا پێش بەم قۆناغانەی دروستبوونی تیرۆر بگیرێت.
حزب ‌و رەوتە ئیسلامییە جیاجیاكان لە چوارچێوەی یاسای هەڵبژاردنەكاندا بەشداریی دەكەن، ئەركیان ئەوەیە كە هەڵوێست و رای روون و ئاشكرایان هەبێ لەم بارەیەوە. پرسیار ئەوەیە بۆ هەڵوێستی خۆیان راناگەیەنن؟ كاتێ ئەندامی جووڵانەوەیەكی توندڕەوی ئیسلامی لە عیراقدا دەكوژرێت ناوێرن بڵێن (شەهید)، بەڵام كە توندڕەوێكی ئیسلامی هاوشێوەی ئەوانەی ئێرە لە شوێنێكی تر دەكوژرێت، بوێریی ئەوە بەخۆیان دەدەن وەكو (شەهید) ناوی بهێنن. ئایا ئەم ناساندن و ناوبردنە بە واتای پشتگیریكردن نایەت لە توندڕەویی و بە راستزانینی بیروڕاكانی ئەو جووڵانەوە ئیسلامیانەی كە لە ژێر ناوی (جیهاد) كاری تیرۆر و توندوتیژی ئەنجامدەدەن؟

كێشەكە ئەوەیە دەستوور جێبەجێ ناكرێت
لە راستیدا دەستوور هیچ كەلێن و درزێكی تێدا نییە بۆ دروستبوونی زەمینەی توندوتیژیی و توندڕەوی ئیسلامی و تائیفی و هیچ جۆرە توندوتیژییەك، بەڵام كێشەكە لەوەدایە دەستوورەكە جێبەجێ ناكرێت. خۆی عەقڵیەتی توندوتیژیی هەیە و یەكتر رەتكردنەوە لە عیراقدا مێژووییەكی درێژی هەیە، ئەم دەستوورەش بۆ ئەوە دانراوە قەڵاچۆی ئەو عەقڵییەتە بكات.
لە هەرێمی كوردستاندا هیچ هێزێكی لیبرالیمان نییە
مەیدانی كۆمەڵگە تا رادەیەكی زۆر لە بەردەم جووڵانەوە ئیسلامییەكاندا جێهێڵدراوە و ئەوان چۆنیان ویستبێ وا كاریان لەسەر كۆمەڵگە كردووە. ئێمە لە هەرێمی كوردستاندا هیچ هێزێكی لیبرالیمان نییە كە كار بۆ كرانەوەی كۆمەڵگە وەك ئەركی سەرەكی خۆی ببینێ و پێش بە فكری توندڕەویی ئیسلامی بگرێ لە كۆمەڵگەدا. یەكێتی و پارتی بزووتنەوەی ناسیۆنالیستین و هەوڵدەدەن بەشێكی كەمی بنەما دیموكراسییەكان لە كۆمەڵگەدا جێ بكەنەوە، بەڵام لێی نازانن.
دەبێ هەمووان ئەوە بزانن كە بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی كوردی وەكو كاردانەوە دروست بووە، سەرەنجامی ئەوە بووە كە رەتكردنەوەی كورد هەبووەو ئەو بزووتنەوەیە هاتووە پێداگیریی لەسەر بوونی كورد كردووە. مارشی نەتەوەیی و رەسمیی كوردستان «ئەی رەقیب»ـە، لە مارشەكەدا دەوترێ: « كەس نەڵێ كورد مردووە، كورد زیندووە.» واتا ئامانجی بزووتنەوەكە سەلماندنی هەبوونی كورد بووە. نەك شتێكی تر. ئەمە تەنها لە كوردستانی عیراق نا، لە بەشەكانی تری كوردستانیشدا بزووتنەوەی كوردی بزووتنەوەیەكی پەرچەكردارە بەرامبەر بە كرداری شۆڤینیستانەی گەلانی سەردەست و دەسەڵاتدار بەسەر كوردستاندا.
هیچ یەكێك لە هێزەكان هێزی دیموكراسی نین كە دیموكراسیی و لیبرالییزم بنەمای دامەزراندنیان بووبێت. بەڵكو لە چوارچێوەی خواستە ناسیۆنالیستییەكاندا هەندێ خواستی دیموكراسی جێگای بۆ كراوەتەوە.
دوای ئەو چارەكە سەدەیەی لەم بەشەی كوردستاندا تێپەڕی، پێویستە فۆڕمی ناسیۆنالیستییانەی حزبەكان بگۆڕێ بە فۆڕمی دیموكراسییانە و ناسیۆنالیستی لە چوارچێوەی بزووتنەوەی دیموكراسیدا جێگای بۆ بكرێتەوە، نەك دیموكراسی لە چوارچێوەی ناسیۆنالیستیدا. بەڵام لێناگەڕێن. ئەو شەڕانەی دروست دەكرێن، جارێك لەم سنوور و جارێك لەو سنوور، هەمووی بۆ ئەوەیە ئەم كۆمەڵگەیە گەشەكردن بەخۆوە نەبینێ و نەتوانێ بچێتە پێشەوە. نایانەوێ هەرێمی كوردستان مۆدێڵێكی باشتر پێشكەش بكات. هەندێك لایەن نیگەرانی ئەوەن كە لە هەرێمی كوردستاندا مەسیحییەكان، ئێزدیەكان، توركمانەكان و كلدو ئاشوور پێگە و پایەی خۆیان هەیە. لایەن هەیە دەخوازێ ئێرە هەمیشە مەیدانی شەڕو توندڕەویی و مافخۆری بێ، تا بۆشی بكرێ لەم پێناوەدا كاری خۆی دەكات.
غیابی بیری لیبرالی و زەمینەی توندڕەویی ئیسلامی
غیابی بیری لیبرالی و داخراویی كۆمەڵگە وا دەكات زەمینە بۆ توندڕەوی ئیسلامی لە باربێ كە بە ئاسانی لە كۆمەڵگەدا گەشە بكەن وەك ئێستا كە هەیە. ئێستا هەست دەكرێ بە نەریتبوونی شێوەو سێمبولەكانی ئیسلامی هەیە. ئەوان بەناو و بیانووی پاراستنی داب و نەریتی كوردەوارییەوە دژایەتی كرانەوەی كۆمەڵگە دەكەن، كە لە راستیدا راستگۆ نین و خەمی ئەوان پاراستنی دابی كوردەواری نییە، چونكە هەر ئەوان جلە عەرەبیەكانیان بە ناوی جلی ئیسلامییەوە هێنایە كوردستان و وەكو نەریت لەناو خەڵكدا جێگایان بۆ كردەوە.
ئەم كارە پەیوەندیی بە شەڕی كەلتوریشەوە هەیە. هەر یەكێك لەو لایەنە ئیسلامییانەی هەن سەربە هێڵێكی ئیسلامین لە دەرەوەو كار بۆ بڵاوكردنەوەی كەلتووری ئەو هێڵە ئیسلامییە دەكەن لە ناو كۆمەڵگەی كوردستاندا.