■ سەردار عەزیز ...

ئەم هوتافە یەکێکە لە هەرە سەرنجڕاکێشترین هوتافەکانی خۆپێشاندانەکانی ئەم ڕۆژانەی عێراق. بۆ من ئەم دروشمە فریودەرە. سەرەتا با بیر لە خەسڵەتی دەربڕینەکە بکەینەوە:

یەکەم، ئەگەر بێتوو بە هێڵی بەکارهێنانی ئاسایی زمانی، یان قوتابخانەی ئۆکسفۆرد، یان میتۆدی ڤیگنیشتاین بیر بکەینەوە، ئەم دروشمە دەربڕینێکی ئاسایی زمانە بۆ چەمکێکی نائاسایی. هەتا ئەمرۆ لە جێگایەکی وەک عێراقدا، بە کوردستانیشەوە، کاتێک باس لە عەلمانیەت دەکرێت، چەمکی عەلمانیەت بەشێک نیە لە زمانی ئاسایی خەڵكی، بەڵکو زیاتر چەمکێکی تەکنیکی، بوغزێنراوی ناڕونە. ئەمە لە عێراق زیاتر وەهابوو چونکە حوکمی مەلا و دین لە ناو سوننە و شیعەدا لە عێراق زۆر زیاترە لە کوردستان. بۆیە لێرەدا دەبێت لە ئاست و مانای تایبەتی ئەم چەمکە بگەین لەم شوێن و ساتەوەختە تایبەتەدا، نەک بە مانا تەکنیکیە، زانستیەکەی عەلمانیەت. چونکە عەلمانیەت وەک مەترسیەک دەبینرێت لە سەرتاپا عێراقدا. لە ڕابوردودا بینیمان چۆن هێزە دینیەکانی کوردستان لە هەوڵی ئەوەدابوون کە مانای ئاسایی عەلمانی بکەن بە کوفر، وەک بەشێک لەو پرۆسەی گەوجاندنە کە هیزی ئاینی و ئایدەلۆژی پێی هەڵدەستێت بۆ دەستگرتن بە سەر عەقڵ و زماندا لە ئاستی گشتیدا.
دووەم، بەڵام ئەگەر لە دیدی باختینەوە بیبینین، هاوارکردن بۆ عەلمانیەت، لە ساتەوەختێکی نائاساییدا، روداوێکە کە نائاسایی ئاسایی دەبێتەوە. باختین کاتێک باس لە رابیلێ دەکات لە رێگای کەرنەڤالەوە، کەرنەڤال وەک ساتەوەختێک دەبینێت کە نائاسایی دەتوانێت بێتە ناو ئاساییەوە و پاشان لە لایەن خەڵکیەوە قبوڵ بکرێت. ساتەوەختی خۆپێشاندان ساتەوەختێکی نائاساییە، کە دەتوانرێت ئەوەی کە وەک بڤە و تابو تەماشاکراوە بێتە ناو عەوامەوە.
سێیەم، دەکرێت لە دیدی بۆردیوە، دیسانەوە بە هەمان شێوە بیبینین کە ئەمە سەرەتای رێگای عەلمانیەتە وەک شێوازێک. لێرەوە لە رێگای ئەم هات و هاوارانەوە زەمینە دەڕەخسێت بۆ ئەوەی هەنگاوە سەرەتاکانی رێگای دووری عەلمانیەت دەست پێبکات.

سەرباری ئەمانە من گەشبین نیم، لە بەر ئەم هۆکارانەی خوارەوە:
یەکەم، دروشمی عەلمانیەت، زۆر لاوازە، لە بەرامبەر حیکایەت و سەربوردە و ئەفسانە و خەیاڵ و بەرژەوەندی و هەست و سۆزی زۆری وابەستە بە هەردوو سوننە و شیعەوە. ئەوەی جێگای سەرنجە خۆپێشاندەران هاوار دژ بە تایفیەت دەکەن نەک ئاین. تایفیەت یەکێکە لە دەرکەوتەکانی ئاین، هەموو ئاین نیە. دیارە جێگای ئاماژەیە هەتا ئەمڕۆ بە دەگمەن نەبێت هیچ سیاسیەکی عێراقی نەیتوانیوە بڵێت عەلمانیەت بەڵکو هەموو چەمکی مەدەنیەت بەکاردەهێنن لە بڕیدا. بەڵام بێزاربوون لە تایفیەت، کە دەرکەوتەی باڵای دەسەڵاتی دینە لە عێراق و ناوچەکەدا، هەڵوێستێکی سیاسیە، نەک ژیاری. عەلمانیەت هەڵوێستێکی ژیاریە. عەلمانیەت یانی گرنگ نیە سوننەی یان شیعەی، گرنگ نیە موسوڵمانی یان موسڵمان نیت، هەرچیەکی بۆخۆتی بهێڵەوە و مەیسەپێنە بە سەر کەسدا. کاتێک عەلمانیەت دەبێتە جۆرێک لە سەپاندن وەک لە تورکیای ئەتاتورکیدا هەبوو، ئەوا عەلمانیەت دەبێتە دین. بۆی ەئەم پەرچەکردارە، حوکمی شیعە و سوننە لە کۆمەڵێل نوخبەدا دەبینێتەوە، کە لە ڕاستیدا زۆر قوڵترە لەوە. بۆیە ڕەنگە ئەو دڵخۆشیەی کە ئەم دروشمە هێناویەتی وەک موژدەیەک وەهابێت بۆ ئەوانەی کە دەیانەوێت دونیا عەلمانیانە ببینن، ئەمەش خۆشحاڵیەکی ناواقیعیە. 
دووەم، ئەوە کێیە هاوار دەکات، بە زۆری گەنجی شیعەن. بینین دروشمەکە لە هەناو ئەم چوارچێوەیەدا زۆرمان پێدەڵێت. نوکتەیەک هەیە لە ئایرلەندای باکور، کە ئەوانیش بە دەست کێشەی تایفیەتەوە دەناڵێنن، دەڵێت، یەکێک لە یەکێکی تر دەپرسێت، ئایا تۆ کاتۆلیکی یان پرۆتستانت، لە وەڵامدا دەڵێت، عەلمانیم، ئینجا ئەویتر دەپرسێت، کاتۆلیکێکی عەلمانیت، یان پرۆتستانێکی عەلمانی. بە هەمانشێوە سوننەیەکی عەلمانی، مەبەستی جیاوازە لە شیعەیەکی عەلمانی. وەک چۆن مەسیحیە ڕۆژهەڵاتیەکان چالاکانە بەشداربوون لە گەشەدان به فیکری ناسیونالیزمی عەرەبی، نەک لە بەر گێڕانەوەی مەجد بۆ عەرەب، کە عەرەبە موسوڵمانەکان وەهایان دەبینی، بەڵکو بۆ وەلاخستنی چەمکی دینی و زەمینە سازان بۆ هاوڵاتی هاوبەش. بۆیە کاتێک گەنجێکی شیعە هاوار دەکات بۆ عەلمانیەت جیاوازە لە سوننەیەک، هەروەها جیاوازە لە کوردێک.
جێگای سەرنجە عەلمانیەت لە کوردستان لە لایەن خەڵکانێکیەوە قۆرغکراوە کە لە ئەنجامدا وەک پرۆسەیەک بەرەو داخزان دەڕوات لە بڕی هەڵکشان. 
سێیەم، کۆمەڵگای ئیسلامی پیویستی بە حوکمی دینیە بۆ ئەوەی تێبگات لە دین. ئەمە بە ڕونی لە ئێران دەبینین، لە تورکیاش ئێستا لە بڕەودایە، ئەوا لە عێراقیشدا دەستی پێکردوە. ئەم پەرچەکردارە بەرامبەر دین و بینینی عەلمانیەت وەک بەدیل دیدێکی هەڵەیە، چونکە عەلمانیەت دین نیە و بەدیلی دین نیە، بەڵکو جۆرێکە لە رێکخستنی بەهاکان لە پانتاییەکانی تایبەت و گشتدا. 
چوار، دەرچون لە ئیپستمۆلۆژیای دینی سەختترین کارێکە کە مرۆڤ بتوانێت بیکات لە ژیانیدا، زۆرینەی خەڵك لە دینەوە دەگوازنەوە بۆ ئایدەلۆژیا، ئەمە تەنها گۆڕینی جۆری جلوبەرگە، نەک وەرچەرخان. مرۆڤی ئایدەلۆژیا وەک مرۆڤی دینی هیچ نیە جگە لە رۆبۆتێک کە رستەی ئامادەکراو، هەڵویستی بۆ داڕێژراو، نەبونی سەربەخۆیی، نەبونی هەڵوێستی تایبەت، و زۆر بواری تر. دەتوانم هاوشان بە ئەلبێر کامۆ بڵێم کە ئایدەلۆژیان هەبوو ئەخلاقت نیە. ئەخلاق بە مانای ئەوەی هیچ تایبەتمەندیەکت نیە، سەربەخۆییت نیە، لە سەر بنەمای ئەخلاقی هەڵویست وەرناگریت.
پێنج، سەرەتانەکە عێراقە. وڵاتی عێراق بۆ خەڵکی عێراق دروست نەکراوە، خەڵكی عێراق بۆ عێراق بەرهەم دەهێنرێت. ئەم پرۆسەیە چەندین جینۆسایدی بەرهەم هێناوە. عێراق بۆ ئەوانی تر دروستکراوە، بۆ هاوسەنگی هێز، بۆ ئامانجی جیوپۆلەتیکی، بۆ گۆڕەپانی ململانێ، بۆ ئاسیشی وزە، زۆر ئامانجی تر کە دوورن لە ئامانجی خەڵکی ناو ئەو نەخشەیە. ئەم دوو پرۆسەیە سەرچاوەی ئازارێکی زۆرە.
لە کۆتاییدا مرۆڤی عەلمانی ڕاستەقینە ئەو کەسەیە هەرگیز دڵی بە دروشم خۆش ناکات. چونکە هەموو وروژانێکی جەماوەری بەشێکە لە توقوسە دینیەکان. مرۆڤی عەلمانی تەنیایە و دەیەوێت ژیانی خۆی بژی.