🔹 عێراق (24) کێڵگەی نەوتی هاوبەشی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێی هەیە، کە بڕێکی بێشومار نەوت و غازیان تێدایە.
🔹 بەهۆی نەگەیشن بە جۆرێک لە هاریکای و ڕێککەوتن لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ لەبارەی کێڵگە نەوتییە هاوبەشەکانەوە، عێراق ساڵانە زیاتر لە (18 ملیار) دۆلار زیانی پێدەگات.
🔹 جەنگی عێراق – کوەیت، بووە هۆی زەوتکردنی بەشێک لە خاکی عێراق بە ڕووبەری (180 کیلۆمەتر دووجا)، کە چەندین بیری نەوتی بەرهەمهێنەری تێدایە، لەوانە: (11) بیر لەسەر کێڵگەی نەوتی رومێلە، (3) بیر لەسەر قوبەی سەفوان لە چوارچێوەی کێڵگەی زوبێر.

ڕاپۆرتی ناوەندی توێژینەوەی ئەنجومەنی نوێنەران

دەستپێک
پرسی کێڵگە نەوتییە هاوبەشەکانی نێوان وڵاتان، زۆرجار کاریگەری لەسەر ململانێ جیاوازەکانی نێوان وڵاتانی دراوسێ و هاوسنور جێدەهێڵێت، چارەسەری ناکۆکییەکانیش ڕێگەو شێوازی جیاوازی وەک ڕێکەوتن و هاریکاری و کێشانەوەی هێڵی سنوری سیاسی پێویستە، یان وەبەرهێنانی هاوبەش لەو کێڵگە نەوتییانەدا دەتوانێت بەشێک لە ناکۆکییەکان وەلا بخات.
لەم چوارچێوەیەدا عێراق خاوەنی کۆمەڵێک کێڵگەی گرنگ و گەورەی نەوتییە کە بە پانتایی وڵاتەکەدا بڵاوبوونەتەوە، بەشێک لەو کێڵگە گرنگانەش لەسەر سنوری وڵاتەکانی دراوسێی وەک؛ ئێران، کوەیت و سوریا هەڵکەوتوون.
مەبەست لە کێڵگە هاوبەشەکان ئەوانەن، کە ڕووبەرەکەیان سنوری جوگرافی نێوان دوو دەوڵەتی دراوسێ یان زیاتر لە دوو دەوڵەت دەبڕێت، جا دەکرێت ئەو کێڵگەیە بۆ نێو دوو دەوڵەت یان زیاتر درێژبووبێتەوە، یان بەشی هەرە گەورەی لە یەکێک لە دەوڵەتەکان چڕ بووبێتەوەو بەڵام بەشێکی کەمی یان گۆشەیەکی درێژ بووبێتەوە بۆ نێو سنوری دەوڵەتێکی دیکە، لەم بارەیەوە سەرچاوەکان ئاماژە بە (24) کێڵگەی نەوتی دەدەن لە عێراقدا کە لەسەر سنوری وڵاتانی دراوسێ هەڵکەوتوون.

تەوەری یەکەم؛ دابەشبوونی جوگرافی کێڵگەی نەوتییەکانی ناوچە سنورییەکان
سامانی نەوت یەکێکە لە گرنگترین سەرچاوە سروشتییە هایدرۆکاربۆنییەکان، پایەی سەرەکی پاڵپشتی کردنی بەرهەمهێنانی ناوخۆییە، بەشێوەیەکی گشتی وەک سەرچاوەی بونیادی ئابوری وڵات لێی دەڕواندرێت، هەر ئەم بایەخە ستراتیجییەیەتی زۆرێک لە وڵاتان لە هەوڵی گەشەپێدانیدان و پاراستنی زیاتری هەموو ئەو ناوچە سنورییانەن کە ئەگەری بوونی ئەم سامانەی تێدا دەکرێت.
عێراقیش کە خاوەن ژمارەیەکی زۆری کێڵگەی قەبارە جیاوازی نەوتییە، بە ناوچە جیاوازەکانی وڵاتەکەدا بڵابوونەتەوە، بەجۆرێک پلەی پێنجەمی سەر ئاستی جیهان و دووەمی سەر ئاستی وڵاتانی عەرەبی گرتووە لە بوونی یەدەگی نەوتدا، کە یەدەگەکەی بە (142.5 ملیار) بەرمیل دەخەمڵێنرێت، لە ئێستادا بە تێکڕای رۆژانە نزیکەی (3.5 ملیۆن) بەرمیل هەناردەی بازاڕەکانی جیهان دەکات. نەخشەی ژمارە (1) دابەشبوونی کێڵگە نەوتی و گازییەکانی عێراق نیشان دەدات.
نەخشەی ژمارە (1)

یەکەم: کێڵگە سنورییەکان لە باکوری عێراق
ئەو کێڵگە سنورییانەی لە نیوەی بەشی باکوری وڵاتەکە هەڵکەوتوون، کەوتوونەتە سەرووی روباری دیجلە لەسەر سنوری عێراق – سوریا و باشوری رۆژئاوای بریتین لە؛ کێڵگەی قەرەچۆک داغ. هاوکات کێڵگەیەکی هاوبەش لە نێوان عێراق - سوریادا هەیە کە بە کێڵگەی سویدی ناسراوە، گەشەپێدان و هەڵکەندنی بیر لەناو ئەم کێڵگەیەدا دەستیپێکردووە. هەروەها بە درێژبوونەوە لە باکوری رۆژئاواوە رۆژئاوای کێڵگەکانی عەین زالەو بەتمە دەکەونە سەر سنوری ئەم دوو وڵاتە.
لە کاتێکدا لە رۆژهەڵاتی دیجلەوە نزیک لە سنورەکانی نێوان عێراق و ئێران، ئەو بیرانە هەڵدەکەون کە دەکەونە چوارچێوەی دوو کێڵگەوە، یەکەمیان سنوری عێراق-ئێران دەبڕێت، ئەویش کێڵگەی نەفتخانەیە، کە دەکەوێتە باشوری رۆژهەڵاتی شاری خانەقینەوە لە پارێزگای دیالە، کە (144 کم) بە ئاراستەی باکور لە بەغدادی پایتەختەوە دوورە، ئەم کێڵگەیە (13 کم) درێژەو (2.5 کم) پانییەکەیەتی، دابەشبووە بە سەر کێڵگەی نەهر (ئەبی نەفت) کە عێراق و ئێران لە یەکتر جیا دەکاتەوە، ئەو بەشەی دەکەوێتە سنوری عێراقەوە بە (نەفت خانە) و ئەوەشی دەکەوێتە وڵاتی ئێرانەوە بە (نەفت شەهر) ناودەبرێت. کێڵگەی دووەمیشیان کێڵگەی (چیا سورخ)ە کە بە ئاراستەی باکوری کێڵگەی نەوتی (نەفت خانە) درێژ دەبێتەوە بە نزیکەیی (72 کم)، بە درێژایی (6.4 کم) درێژیی و (1.6 کم) پانی.
دووەم: کێڵگە سنورییەکان لە باشوری عێراق
حەوزەی باشوری عێراق ژمارەیەک کێڵگەی گەورەی لەسەر سنورەکانی عێراق و وڵاتانی ئێران و کوەیت لێ هەڵکەوتووە، ئەم کێڵگانە بایەخێکی ئیجگار گەورەیان هەیە و بەتایبەت پەرەپێدانیان گۆڕانکاری جۆری بەسەر نەخشەی گشتی بەرهەمهێنانی ئێستای نەوتدا دەهێنێت لە عێراقدا، ئەوانیش بریتین لە؛
1.    کێڵگە سنورییەکان لەگەڵ وڵاتی کوەیت
وەک لە (نەخشەی ژمارە (2))دا ڕونکراوەتەوە، عێراق دوو کێڵگەی گەورەی نەوتی نزیک بە سنوری وڵاتی کوەیت هەڵکەوتووە، ئەوانیش؛
‌أ.    کێڵگەی رومێلە، ئەم کێڵگەیە بە دووری (50 کم) لە رۆژئاوای پارێزگای بەسرە هەڵکەوتووە، لە باشورەوە درێژدەبێتەوە بە ئاراستەی باکور کە سێ کێڵگە لە خۆ دەگرێت، ئەوانیش بریتین لە رومێلەی باشور، رومێلەی باکور و رۆژئاوای قورنە. یەدەگی نەوتی کێڵگەی رومێلەی باکور بە نزیکەی (5 ملیار) و رومێلەی باشور بە نزیکەی (12 ملیار) بەرمیل نەوت دەخەمڵێنرێت.
‌ب.    کێڵگەی زوبێر، نزیک لە شاری بەسرەو هاوشانی کێڵگەی نەوتی رومێلەیە، بەڵام لەو بچوکترە، یەدەگی نەوتیش تێیدا بە نزیکەی (3.5 ملیار) بەرمیل نەوت دەخەمڵێنرێت، ئەم کێڵگەیە لە بەشی باشووری قوبەیەکی هەیە بە (سەفوان) ناودەبرێت، لە نزیک سنووری کوەیت.
 

2.    کێڵگە سنورییەکان لەگەڵ وڵاتی ئێران
وەک لە (نەخشەی ژمارە (3))دا هاتووە، عێراق خاوەنی کۆمەڵێک کێڵگەی نەوتی هاوسنورە لەگەڵ وڵاتی ئێران، وەک؛
‌أ.    کێڵگەی ئەبوغرێب، ئەم کێڵگەیە لە باشوری رۆژهەڵات، هاوسنور لەگەڵ وڵاتی ئێران هەڵکەوتووە، لە ساڵی (1971) دۆزراوەتەوەو لە ساڵی (1977) گەیشتووە بە قۆناغی بەرهەمهێنان.
‌ب.    کێڵگەی بازرگان، دەکەوێتە باکوری پارێزگای بەسرە، لە ساڵی (1969) دۆزراوەتەوەو لە ساڵی (1977) گەیشتووە بە قۆناغی بەرهەمهێنان.
‌ج.    کێڵگەی فەکە، ئەویش بە هەمان شێوەی کێڵگەی بازرگان دەکەوێتە باکوری پارێزگای بەسرە، لە ساڵی (1974) دۆزراوەتەوەو لە ساڵی (1979) گەیشتووە بە قۆناغی بەرهەمهێنان.
‌د.    کێڵگەی مەجنون، یەکێکە لە کێڵگە گەورە نەوتییەکان یەدەگەکەی بە (8.2 ملیار) بەرمیل نەوت دەخەمڵێنرێت، دەکەوێتە باکوری پارێزگای بەسرە، لە ساڵی (1976)ەوە دۆزراوەتەوە.
 

تەوەری دووەم؛ کێڵگە نەوتییە هاوبەشەکان
یەکەم: کێڵگە نەوتییە هاوبەشەکانی عێراق لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ
مەبەست لە کێڵگە هاوبەشەکان ئەوانەن، کە ڕووبەرەکەیان سنوری جوگرافی نێوان دوو دەوڵەتی دراوسێ یان زیاتر لە دوو دەوڵەت دەبڕێت، جا دەکرێت ئەو کێڵگەیە بۆ نێو دوو دەوڵەت یان زیاتر درێژبووبێتەوە، یان بەشی هەرە گەورەی لە یەکێک لە دەوڵەتەکان چڕ بووبێتەوەو بەڵام بەشێکی کەمی یان گۆشەیەکی درێژ بووبێتەوە بۆ نێو سنوری دەوڵەتێکی دیکە. بەرهەمی هەر کێڵگەیەک بەپێی سروشتی کێڵگە نەوتییەکە جیاوازە لە رووی پێکهاتەی جیۆلۆجی خەزانی کێڵگەکان و ڕادەی پشت بەستن بەو دەوڵەتانەی تێیدا هاوبەشن کە کێڵگەیەکی دوانەیی یان جەماعییە، لە لایەکی دیکەوە شوێنی هەڵکەوتەی کێڵگەکان کاریگەری دیکە بەجێدەهێڵێت لەو ڕووەی لەسەر ئاستی وشکان یان ئاوی هەڵکەوتوون، ئەگەر نەڵێین هەموو ئەوا دەکرێت بەڵێین بەشی هەرە گەورەی کێڵگە نەوتییە هاوبەشەکانی عێراق لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ لە جۆری دووەمیانەو لەسەر ئاستی وشکانی هەڵکەوتوون.
بەپێی سەرچاوە عێراقییەکانی تایبەت پرسی نەوت، عێراق (24) کێڵگەی نەوتی هاوبەشی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێی هەیە، کە بڕێکی بێشومار نەوت و غازیان تێدایە، (4) لەو کێڵگانە کێڵگەی دیار و ناسراون. ئەو کێڵگە نەوتیانەشی  و هاوبەشن لەگەڵ هەر یەک لە وڵاتانی وەک ئێران، کوەیت و سوریا، دابەشی سەر دوو جۆر دەبن، یەکەمیان ئاشکران و ئاست و توانا و بڕی بەرهەمیان دیارە، بەڵام دووەمینیان زانیارییان لە بارەوە وەک پێویست نیەو نەخشەکانیان ناڕوون و نادیارە.
لەم چوارچێوەیەدا دەکرێت ئاماژ بەوە بدەین کە  لە عێراق پێنج کێڵگەی هاوبەشی لەگەڵ ئێراندا هەیە کە بریتین لە کێڵگەکانی؛ مەجنون، ئەبوغرێب، بازرگان، فەکە و نەفت خانە، کە پێکەوە یەدەگی نەوتی خاو تێیاندا بە زیاتر لە (95 ملیار) بەرمیل نەوت دەخەمڵێنرێت، بە گوێرەی داتا فەرمییە عێراقییەکان. ئەمە سەرەڕای کێڵگەکانی بەدرە، چیاسورخ، بیکا و سەیبە، هەروەها کێڵگە دەستلێندراوەکانی وەک زرباتیەو شەهابی، لە کاتێکدا ئاماژە بە ئەگەری بونی کێڵگەی دیکەی نەدۆزراوەش دەدرێت لە کە بەدرێژایی هەزار و 300 کیلۆمتری لەسەر سنوری ئەم دوو وڵاتە درێژبوونەتەوە.
هاوکات کێڵگە نەوتییە هاوبەشەکانی نێوان کوەیت و عێراق بریتین لە؛ کێڵگەی سەفوان، رومێلە، زوبێر و ئەبوغرێب دەکەونە ئەو چوارچێوەیەی کە دابەشی سەر هەردوو وڵات دەبن، لە باکوری وڵاتی کوەیتیش کۆمەڵێک کێڵگەی نەوتی هەڵکەوتوون کە گرنگترینیان بریتین لە؛ کێڵگەی رەوزەتەین، بوحەیرە و سابرییە، لە باشوری عێراقیش کێڵگەکانی زوبێر، قورنە، جەزیرەی مەجنون، ئەو کێڵگە گرنگانەن بە خاکی ئەم دوو دەوڵەتەدا درێژبوونەتەوە لە باکورەوە بۆ باشور، لە رۆژئاوای دەروازەی سەفوان لەسەر سنوری نێوان کوەیت و عێراق، ئەو بەشە جوگرافییەی کە دەکەوێتە سنوری کوەیتەوە بە "رەتقە" و لە عێراقیش بە "رومێلە" ناودەبرێت.
ئەو کێڵگە هاوبەشانەشی لەگەڵ سوریادان بریتین لە؛ سەفیە، تل حەجەر و تل ئەبتەخ. هاوکات لەگەڵ سعودییەشدا سێ کێڵگەی دەستلێنەدراو هەیە کە هیچ بەرهەمهێنانێکیان تێدا ناکرێت، بریتین لە؛ ئەبو خەیمە، سەفاوی و روتبە.

دووەم: کێشەی سنورە هاوبەشەکانی عێراق لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ
1.    کێشەکانی دیارکردن و کێشانی سنور لە نێوان وڵاتانی دراوسێ؛ جەنگی دووەمی کەنداو لە ساڵی (1991) لە سەر سنوری نێوان هەردوو وڵاتی عێراق – کوەیت، بووە هۆی زەوتکردنی بەشێک لە خاکی عێراق بە ڕووبەری (180 کیلۆمەتر دووجا)، کە چەندین بیری نەوتی بەرهەمهێنەری تێدایە، لەوانە: (11) بیر لەسەر کێڵگەی نەوتی رومێلە، (3) بیر لەسەر قوبەی سەفوان لە چوارچێوەی کێڵگەی زوبێر.
2.    کێشەکانی گەڕان و پشکنین و بەرهەمهێنان و گەشەپێدان؛ ئەم هەنگاو و پرۆسانە پێویستی بە هاریکاری و هەماهەنگی هەیە لە نێوان ئەو دەوڵەتانەی کێڵگە نەوتییەکان تێیاندا هاوبەشە، بەتایبەت لە رووی پرۆسەی دیاریکردنی بڕی توانای بەرهەمهێنان، یەدەگی کێڵگەکان، ئامرازەکانی بەرهەمهێنان، ستراتیجی گەشەپێدان و بەرهەمهێنان، کە هیچ یەکێک لە وڵاتە هاوبەشەکان ناتوانن بەتەنها ئەو کارانە بکەن.
بەهۆی نەگەیشن بە جۆرێک لە هاریکای و ڕێککەوتن لەگەڵ وڵاتانی دراوسێی عێراق لەبارەی کێڵگە نەوتییە هاوبەشەکانەوە، سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەدەن عێراق ساڵانە زیاتر لە (18 ملیار) دۆلار زیانی پێدەگات.