د. كامەران مەنتك
 
       یەكێك لە گۆڕانكارییە مەترسیدارەكانی كۆتاییەكانی ساڵی 2023 دایسانی شەڕی غەزە، یاخود وەك دەیانەوێت بانگەشەی بۆ بكەن شەڕی نێوان موسڵمان وجولەكەیە، لەراستیدا ئەو خوێندنەوە ساویلكانە پانتاییەكی فراوانی میدیاو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی لە كوردستان گرتۆتەوەو هەندێك وەك غەزا سەیری دەكەن وپیاوانی ئاینی وهێزە ئیسلامییەكان وەك بەرگریكارێكی سەر سەخت لەغەزە، واتە ئیسلام نیشان خۆیان نمایش دەكەن وبەشێكی تریش بەناوی ناسیونالیستییەوە وەڵامیان دەدەنەوە، ئەو ململانێیە رادەی ساویلكەیی هێزە سیاسی ورۆشنبیرەكانی كۆمەڵگەی كوردی زۆر بەروونی دەخاتە بەرچاو، چونكە شەڕی غەزە نەشەڕی ئیسلام و جولەكەو نەشەڕی عەرەب وجولەكەیە، بەڵكو شەڕێكی جیۆستراتیژی جیهانییەو لایەنە شەڕكەرەكانی ئێستا وەك جەنگاوەری بەكرێگیراو بەكاردەهێنرێن وبە وەكالەت شەڕ بۆ هێزە جیهانییەكان، بەتایبەتیش بەرەی روسیاو ئەمریكا(رۆژئاوا) دەكەن
        لەرووی جیۆپۆلەتیكییەوە شەڕی غەزە درێژكراوەی شەڕی عەفرینە، كە لەساڵی (2018) روویداو تیایدا عەفرین وتا رادەیەكی زۆریش مەسەلەی كورد لە رۆژئاوای كوردستان كرایە قوربانی، كە لەبنەڕەتدا ئەو شەڕە پاراستنی جێپێی روسەكان بوو لەسەر دەریای سپی ناوەڕاست، چونكە رۆژئاواییەكان دەیانویست كورد وەكو دیوارێك بەرامبەر بەرژەوەندییەكانی روسیا لە دەریای سپی بەكاربێنن، یاخود بەلایەنی كەم وەك هەڕەشەیەك ئەو سیناریۆیە یخەنە بەرچاو، لەبەرئەوەی گەیشتنی كورد بەدەریا، كە بەناو هاوپەیمانی ئەمریكابوو، ریسەكەی لەروسەكان دەكردەوە خوری وسەرلەبەری جیۆپۆلەتیكی ناوچەكەی هەڵدەوەشاندەوە وسەرلەنوێ دایدەڕشتنەوە، چونكە تا ئەو كاتە سوریا بنكەی سەرەكی سۆڤییەتی پێشوو وروسیای نوێ بوو لەسەر دەریای سپی ناوەڕاست، دروستكردنی دیوارێك لەسەر دەریا لەنێوان توركیاو سوریا، واتە دابڕینی روسیا بوو لەو دەریایە، كە ئەمە هاوكات بوو لەگەڵ گفتوگۆكانی ئۆكرانیا بۆ چوون بۆ ناو یەكێتی ئەوروپا، كە دیارە مەبەستی رۆژئاوا لەم هەنگاوە داخستنی دەروازەی دەریای رەش بوو لەبەردەم روسەكان، بەواتایەكی تر ئابڵووقەدانی روسیاو خنكاندنی بوو، ئەم رووداوانە لەنێوان ساڵانی (2014-2018) دا، رێك ئەو كاتەیە، كە مەسەلەی كورد تیایدا كەوتە پاشەكشەو تا ئێستاش لەو پاشەكشەو گەڕانەوە دواوەیە بەردەوامە!. لەبەرئەوەی لەو قۆناغەدا نزیكبوونەوەی كورد لە ئامانجەكانی گەیشتە لوتكە، بەواتایەكی تر هەڕەشەی كوردی بۆ سەر بەرژەوەندی روسیاو توركیا ودەوڵەتە هەرێمییەكانی تر گەیشتە لوتكە، ئەمە بووە هۆی ئەوەی. كە روسیا پاڵپشتی توركیا بكات وكلیلی عەفرینی تەسلیم بكات،  هەنگاوە پڕ سەرەڕۆییەكانی كورد لەو كاتە، بەرژەوەندییەكانی هەردوو وڵاتی بەیەكتر دەبەستەوە، گەیشتنی كورد بەدەریا، كردنەوەی دەروازەیەكی تری جێگرەوە بوو بۆ دەروازەكانی توركیا، ئەمەش دەتوانین بڵێین بایەخی جیۆستراتیژی توركەكانی رێك دەكرد بە دوولەتەوە، بۆیە بەهەردوولایان، ئاستی گرژیەكانیان بەشێوەیەكی مەترسیدار بەرزكردەوەو ئەو هێڵە سوورەیان بەزاند، كە ئەمریكییەكان دایاننابوو، بۆیە ناچار ئەمریكا هەوڵیدا دڵی توركیا بداتەوەو رێگە نەدات بەیەكجاری بكەوێتە باوەشی روسیا، لەمەشدا قوربانییەكە وەك ئاماژەی پێكرا، عەفرین وگەلی كورد بوو لە رۆژئاوای كوردستان.
نەهێشتنی ئەو بەربەستەی كوردی رێگەی بۆ روسەكان خۆشكرد، كە بەرژەوەەندی ئەمریكاو رۆژئاواییەكان بەشێوەیەكی گشتی لەدەریای سپی بخاتە مەترسییەوە، دیارە بەهێزبوونەوەی روسیا لەسوریا، واتە خۆسەپاندنی بەسەر پانتاییەكی زۆر فروان لەدەریای سپی ناوەڕاست، كەنزیكەی تا ئیسرائیل درێژدەبێتەوە، بە دایساندنی شەڕی غەزە، هەوڵیاندا  لەدواوە ئابڵووەی گرنگترین پێگەی جیۆپۆلەتیكی هاوپەیمانی سەرەكی رۆژئاواییەكان بدەن لەسەر دەریای سپی، ئەمەیە وا دەكات شەڕی غەزە رەهەندێكی جیۆستراتیژی ترسناك وەربگرێت وبەشكستی ئیسرائیل، مەترسییەكانی سەر دەریای سپی تا لێوارەكانی باكوری ئەفریقا وتا ئۆقیانووسی ئەتڵەسی درێژ دەبێتەوە، ئەمە ئەو ئەگەر زۆر بەهێز دەكات، كە روسەكان زیاتر فشار بخەنە سەر ئەمریكا وهەوڵی فراوانكردنی ئەو شەڕە بدەن لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بۆئەوەی لەلایەك هەژموونی ئەمریكا لەم ناوچەیە لاواز بكەن، لەلایەكی تر بارگرانی لەسەر شەڕی ئۆكرانیا كەم بكەنەوە، بۆیە كاتێك ئیسرائیل بەشەڕی غەزەوە خەریك كراوە، ئێران گەرووی باب ولمەندەبی خستۆتە مەترسییەوەو لەرێگەی حوسیەكانەوە سەقامگیری گەرووی هورمز، ئەو دەروازە دەریاییە ستراتیژییەی خستۆتە مەترسییەوە، كە نزیكەی زیاتر لە 20% كۆی بازرگانی نەوتی جیهانی پیادا تێپەڕ دەبێت بۆ دەریای سورو لەوێشەوە بۆ كەناڵی سوێس ودەریای سپی ودواتریش زۆرینەی ئەو نەوتە بۆ ئەوروپا دەڕوات، كەواتە ئێمە ئەگەر وەك شەڕكردن لەسەر بلۆكێكی جیۆستراتیژی سەیری ئەو گۆڕانكارییانە نەكەین، ناتوانین لە بنەماكانی شەڕی غەزەو ئەگەرەكانی فراوانبوونی بەرەو ئێران تێبگەین.
      دیارە روسەكان نەك وەك ئیمراتۆریایەك، بگرە وەك شارستانییەكی سەربەخۆ لەئێران دەڕوانن وپێگەی ئێران شوێنێكی ستراتیژی گرنگی لە پڕۆژەی ئۆراسیای روسەكان داگیركردووە، كە لە ئێستادا بەگەرمی كاری بۆ دەكەن، راكێشانی ئێران بۆ ناو ئەو شەڕە بەشێوەیەكی راستەوخۆ، بەرژەوەندیەكانی رۆژئاوا، لە كەنداو، كە پڕە لە سەرچاوەكانی وزەو ئاسیای ناوەڕاست دەخاتەوە مەترسییەكی گەورەوە، ئێرانیش ئەمەی قۆستۆتەوەو باش لەو دەرفەتە مێژووییە تێدەگات، بۆیە بەهەموو توانایەكی هەوڵدەدات وەبەریبهێنێت وبەرژەوەندییە شارستانی ئیمپراتۆریاكانی لەناوچەكە بێنێتە دی، لەبەرئەوەی ئیسرائیلییەكان تاكە بەربەستێكی گەورەن لەبەردەم گەشەسەندنی ئیمپراتۆریای ئێرانی لە بواری ژیاری (المجال الحیوی) خۆیدا، خەریك بوونی ئیسرائیل بەو شەڕەو بچووكبونەوەیان راستەوخۆ خزمەت بە خەونە ستراتیژیەكانی ئێران دەكات، لەلایەكی تر، ئێران بۆ روسیا بایەخێكی هێندە گەورەی هەیە، ئەگەری ئەوە هەیە هەر لێدانێك لە ئێران، راستەوخۆ روسیا بینێتە ناو شەڕەكەوە، ئەمە ئەو خاڵەیە، كە رۆژئاواییەكان لێی دەترسن وچاوەڕوانیشی دەكەن، كەواتە لەلایەك روسیا دەیەوێت ئێران وەك خۆراكێك بەكاربهێنێت بۆ لێدان لە هەژموونی ئەمریكا لەهەموو ناوچەكە، لەلایەكی تر دەیەوێت گۆڕەپانی شەڕەكە لەبەردەم ئەمریكا فراوانتر بكات وزیاتر تواناكانی بەهەدەر بدات، تا ئەو كاتەی ماندوو دەبێت وبەناچاری دەستبەرداری بەشێك لەبەرژەوەندییەكانی خۆی دەبێت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وئاسیای ناوەڕاست.
     بەروونی ئەوە دەكەوێتە بەرچاو، كە ئەمریكا نە ئیرادەو نەتوانای ئەوەی هەیە بچێتە ناوشەڕێكی وا فراوان، رەنگ بێت ئابووری ئەمریكا توانای ئەركی هەڵگرتنی شەڕێكی لەوجۆرەی نەبێت، چونكە ئەمریكای ئێستا زۆر جیاوازە لەگەڵ ئەمریكای دوای نەوەدەكان، كە تاكلایەنە سیستەمی نوێی جیهانی راگەیاند، جێگرەوەی ئەو شەڕە بۆ ئەمریكا ئەوەیە، كە بەوێنەی شەڕی ساردی یەكەم(1945-1989) بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی خۆی پشت بە هاوپەیمانی لەگەڵ دەوڵەتانی ناوچەكە ببەستێت، یەكێك لەو دەوڵەتانەش توركیایە، كەرازی بوونی بە وەرگیرانی سوید لە هاوپەیمانی ناتۆ، ئاماژەیەكی روونە، كە لەم لایەنەوە هەنگاوی جدی چوونەتە پێشەوە، دیارە سازش كردنەكانی ئەمریكاش بۆ توركیا بەپلەی یەكەم لەسەر كوردو بەرژەوەندییە نیشتمانییەكانی كوردە، كە پێدەچێت لە پشت پەردەوە رێككەوتنی زۆر ترسناك كرابێت.
هەرچۆنێك بێت، لەبەرئەو هۆكارانەی باس كرا، ئەگەری چوونە ناوەوەی ئێران لە ئێستادا ئەگەرێكی دوورە دەستە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، ئەمریكا ناچارە بۆ پاراستنی ئابڕووی خۆی، دوای كوژرانی سەربازەكانی لە شانشینی ئەردەن، دەستێكی سەربازی گەورە لەبەرژەوەندییەكانی ئێران لە ناوچەكە بوەشێنێت، بەشێوەیەك پەرچەكرداری نەرێنیانی روسیای مسۆگەر كردبێت!.
 لەگەڵ ئەوەشدا گومانی تیانییە، كە شەڕی غەزە ناتوانێت لە شوێنی خۆی بۆ ماوەیەكی زۆر بووەستێت پڕوشكی ناوچە جیۆستراتیژییەكانی تری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەگرێتەوە، هیچ ئاماژەیەك لە ئارادا نییە، كە ئەو شەڕە بە ماوەیەكی كەم بووەستێت، چونكە وەك بەرپرسانی ئیسرائیل راشكاوانە دانیان بەوە نا، كە ئەوان شەڕی هاوپەیمانییەك، كە مەبەستیان هاوپەیمانی روسەكان بوو، دەكەن!. بۆیە لە هەموو حالەتەكان، هەموو ئەگەرەكان كراوەن، بەڵام فراوانبوونی شەڕەكە بەو شێوەیەی ببێتە شەڕێكی جیهانی وزلهێزەكان راستەوخۆ بەشداری تیادا بكەن، گریمانەیەكە تاوەكو ئێستا بەلایەنی كەم بە نزیك نابینرێت.