هۆشیار عه‌بدوڵا- ئه‌ندامی لیژنه‌ی دارایی له‌ خولی پێشووی په‌رله‌مانی عێراقدا

موازنە و نغرۆبونی زیاتری عێراق لە ئابوری بەرخۆر دا.

(ئەو دوو مۆدێلە کارەساتبارە بۆ خەڵکی عێراق هەردوکیان کوڕی شەرعی ئابوری رەیعی یان ئابوری بەرخۆرن.)

* موازنەی ساڵی ٢٠٢٣ی عێراق یەکێکە لە گەورەترین موازەنەکانی مێژووی عێراق، بە بڕی (١٥٣ ملیار دۆلاری ئەمریکی) کە دەکاتە (١٩٨.٩ ترلێۆن دیناری عێراقی).

* ئەم موازەنەیە عێراق هێندەی دیکە لەناو بەرخۆری و رەیعی نەوتدا نغرۆ دەکات و لەئێستادا عێراق یەکێکە لە دیارترین دەوڵەتە بەرخۆر (رەیعیەکان) کە تەنها پشت بە یەک سەرچاوە کە نەوتە دەبەستێت.

* دەوڵەتی بەرخۆر (الدولة الريعية)، (rentier state) گوزارشتێکە لە زانستی ئابوریدا ئاماژەیە بەو دەوڵەتەی کە بە شیوەیەکی فراوان پشت دەبەستێت بە داهاتی نەوت یان سەرچاوەیەکی تری سروشتی، وەک سەرچاوەی هەرە سەرەکی بۆ ئیدارەدانی وڵات. ئەو دەوڵەتانە بە دەوڵەتی نەوتیش ناسراون و ئابورییەکەیان سەرچاوەکەی نەوت یان غازە، سعودییەو قەتەرو کوەیت و عێراق لە نمونە دیارەکانی دەوڵەتی بەرخۆرن.

عێراق بەهۆی نەوتەوە یان بە فۆڕمی ئابوری بەرخۆر (Rental economy) دوو مۆدێلی حوکمڕانی تاقیکردۆتەوە، کە یەکەمیان، سیستمی دەوڵەتە دیکتاتۆرەکەی بەعس و دووەمیان، سیستمی دەوڵەتە گەندەڵە شکستخواردووەکەی عێراقی دوای بەعسە، ئەو دوو مۆدێلە کارەساتبارە بۆ خەڵکی عێراق هەردووکیان کوڕی شەرعی ئابوری رەیعی یان ئابوری بەرخۆرن. دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ دەستگەیشتنیان بە نەوت و فرۆشتنی نەوت بە تانکەرو بۆڕی بە خێرایی نغرۆی هەموو نەخۆشییەکانی بەرخۆری بوون هەر لە گەندەڵییەوە تا دامەزراندنی دەسەڵاتێکی پۆلیسی سەرکوتکار.

بەبێ خۆڕزگارکردن لە ئابوری بەرخۆر نەخۆشییەکانی حوکمڕانی لە عێراقدا بە هەرێمی کوردستانیشەوە بەردەوام دەبن، چارەسەری خێراش فرەکردن و زیادکردنی سەرچاوەکانی داهاتە جگە لە نەوت لەشێوەی کشتوکاڵ و گەشتوگوزار و پيشەسازی و هتد ..

* بەهای نەوت لە موازەنەی ٢٠٢٣دا بە ٧٠ دۆلار جێگیر کراوە، چاوەڕوان دەکرێت عێراق ٣.٥ ملێۆن بەرمیل نەوت رۆژانە بفرۆشێ، بەو ٤٠٠ هەزار بەرمیلەشەوە کە لەسەر هەرێم کراوەتە ماڵ.

* بەهای دیناری عێراقی بەرامبەر دۆلاری ئەمریکی بە ١٣٠٠ هەزارو سێ سەد دینار بۆ هەر دۆلارێک دانراوە، تا ٢٠٢٥ ئەم بەهایە جێگیرەو دەشکرێ هەموار بکرێ.

* یەکێک لە مەترسییە بونیادییەکانی ئەم موازەنەیە ئەوەیە کە پارەیەکی زۆری بۆ هێزە ئەمنی و چەکدارەکان بە هەموو فەصیڵ و جۆرەکانییەوە لە دیفاع و داخلیەوە تا هەیئەی حەشدی شەعبی تەرخانکردوە، عێراق بەرەو دەوڵەتێکی پۆلیسی مەترسیدار هەنگاو دەنێ، ئابوری بەرخۆر ئاسەوارەکانی بە پۆلیسیکردنی حوکمڕانی و دوورکەوتنەوەیان لە حوکمێکی مەدەنی دیموکراسی، لە بەغداو هەولێر بەتەواوی دەرخستوەو رۆژ دوای رۆژیش مەترسیدارتر دەبێت.

* ئەم موازەنەیە هێندەی تر عێراقی لە کێشەی هەڵاوسانی موازنەی بەکاربردن و گەورەکردنی کەرتی گشتی لە دامەزراندن و پشتبەستن تەنها بە کەرتی گشتی نغرۆکرد کە یەکیکە لە مەترسییە جدییەکان و لە هەموو دەرەوەی ستانداردە جیهانییەکانە.

* ئەو موازەنەیە مامەڵەی راستەوخۆی لەگەڵ پارێزگایەکی هەرێمی کوردستانی لە حاڵەتی بوونی ناڕەزایی لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی پەساند، ئەگەر یەکێتی ساڵی ٢٠١٦ پشتیوانی ئێمەی بکردایە لەو پێشنیارە، ئێستای کوردستان لە زۆر رووەوە باشتر دەبوو، رەنگە نە ریفراندۆم ڕویداباو نە ئابوری بەناو سەربەخۆش ئاوا ببوایە بە شکست و دەستخەڕۆیی، بڕگەی مامەڵەی راستەوخۆ ئەو پاساوە لە یەکێتی دەستێنی کە چیتر شکستی ئیداری سنورەکەی بخاته‌ ئەستۆی پارتی و بڵێ ئەو غەدر لەم جوگرافیایە دەکات، بۆ ئەمەش کاتی زۆرمان ناوێ تا راستییەکان ببینین.

* جیاکردنەوەی داهاتی نەوتی هەرێم لە ژمارەیەکی بانکی تایبەتدا بە وردەکارییە دارایی و ئیدارییەکانیەوە، کە بە رێکەوتنی هەردوو حکومەت کراوە، قۆناغێکی تری شکستی ئەو مەلەفەیە بە دەست هەرێمەوەو دورو نزیک ڕونکاری بەدی ناهێنێ لە داهاتەکەو ئەو دەرفەتەش لەدەستدرا کە هەرێم ببێتەوە بەشێک لە کۆی موازەنەی عێراق وەک قۆناغی ٢٠٠٥ بۆ ٢٠١٣ لە ئایندەدا ڕونتر راستی ئەم بۆچونە دەردەکەوێت، فرۆشتنی نەوت لەلایەن سۆمۆوە دەیتوانی وا لەهەرێم بکا خۆی لە بازنەی ئەو ٤٠٠ هەزار بەرمیلە قوتار بکاو بڵی نەوتی عێراق ٣.٥ ملیۆن بەرمیلەو جیاکردنەوەی نەوتی هەرێممان قبوڵ نیە بەڵام دەسەڵاتدارانی هەرێم نەیانکرد لەبەر ویستی مانەوەی دەستی گەندەڵ لە داهاتی ئەو ٤٠٠ هەزار بەرمیلەو پێشینەیەکی یاسایی خراپیشیان بۆ ئایندە دانا کە راستکردنەوەی ئاسان نیە.

* ئەو موازەنەیە بەگشتی لەپەیوەست بە سەنگی هەرێمی کوردستان لەڕووی ئیداری و ئابوری و سیاسییەوە، ئەو ڕاستیەی سەلماند کە ریفراندۆم چ گورزێکی کاریگەری لە هەرێم داو تادێ کاریگەرییەکانی زیاتر دەردەکەوێ، و ئابوری بەناو سەربەخۆش چۆن هەرێمی خستۆتە ناو دوو کەوانەی بەرتەسکەوە.

* هەرێم بۆ ئەوەی وەک بەشێک لە عێراق رۆڵ و کاریگەری، ئابوری و ئیدارەکەی ئاسایی و یاسایی ببێتەوە دەبێ دووربخرێتەوە لەو بازرگانییە پڕ دروشمبازییەی ساڵانە سەروەختی یاسای موازەنە گەرمتردەبێ و دەیەوێ هەرێم بکاتە دورگەیەکی داخراو لەپێناو گەندەڵی و دەستپیسیدا. حوکمڕانی بە دروشمبازی ناکرێ و یاسای موازەنەش پێویستی بە عەقڵە نەک عاتیفە وروژاندن.

* ئەوەی لە رۆژانی ڕابردودا، لە چەند پەرلەمانتارێکی کوردم بیست لە دروشمبازی قەومی سواو، فاڵی هەندێ پەیامنێری سەردەمی ریفراندۆمەکەی بیرهێنامەوە، ئەوانە دیسان هاوکێشەی دوژمنکاریان لەنێوان هەرێم و بەغدا دروستکردەوە!

* دەمێکە دەڵێم؛ ١٠٠ ساڵە عێراق وەک دوژمن وێنادەکرێ و نەتیجەکەی ئەوەیە کە ئێستا لە هەرێم دەیچنینەوە، ١٠٠ ساڵی ڕابردوو؛ مێژوی شکستی ناسێۆنالیزمی کوردی مەرگدۆستە کە هیچ نەماوە بەسەر خەڵکی کوردستانی نەهێنێ، چی دەبێت ئەگەر ١٠ ساڵیش دوور لە دروشمبازی پووچ، بە گوتارێکی نیشتیمانی ژیاندۆست، عێراق وەک دەرفەت بۆ خزمەتی خەڵک و خاکی هەرێم سودی لێوەبگیرێ.

ئەو گوتارە فشە قەومییە لە رابردوو و ئێستاشدا بە کردار ئەوەی سەلماندوە کە ئامانجە هەرە باڵاکەی دروستکردنی کۆمەڵێک دێو و دیوەخان و گیرفانە بۆ چەند خێزانێکی سیاسیی و بەس.