كاوە مەحمود

هەشتی ئاداری هەموو ساڵێك كە ڕۆژی جیهانی ژنانەو، لەسەرجەم وڵاتاندا بە هەلێك دادەنرێت بۆ خستنەڕووی مەسەلەی مافی ژنان و، ئەو بابەتانەی كە بزاڤی فیمینستی بەهەند وەریدەگرێت و كار بۆ گۆڕانكاری دەكات. بەشی سەرەكی گوتاری یەكسانیخوازان بریتییە لە گرێدانی دوو بابەتی تەواوكەر بەیەكتر. یەكەمیان ڕەوشی ژنان لە سەر ئاستی نیشتمانی و لە چوارچێوەی یەك وڵاتدا كە لەژیر سایەی كارتێكردنی كەلتووری باوی ئەم وڵاتەدایە. دووەم ڕەوشی ژنان لە ژێر سایەی كەلتوورێكی نەریتی كە نەك تەنیا یەك وڵات دەگرێتەوە، بەڵكوو بەشێك لە وڵاتان و كۆمەڵگاكان دەگرێتەوە كە یەك كەلتوور و یەك نەریتی ئاینی هەژموونی تەواوی بەسەردا هەیە.

لە هەشتی ئاداری ئەمساڵدا نامەوێ ئاماژە بەو بابەتانە بكەم كە گومانم لە گرنگی بوونیان نییە و مایەی هەڵاواردن و چەوساندنەوە و جیاكاری و پەراوێزخستنی ژنانی كوردستانە و بواری زیادبوونەوەی توندوتیژی و پێشێلكاری مافی ژنان لە بواری باری كەسێتی و شاڵاوی ناوزڕاندنی چالاكانی فیمینستی و شێواندنی چەمكە مەعریفییەكانە كە تێكڕای ئەم بابەتانە لەلایەن ئسوڵیەتی ئاینی و ناوەندی پارێزگارخواز داكۆكی لێدەكرێت و بیانوو بۆ پێشێلكارەكان دەهێنرێتەوە. بەڵكوو دەمەوێ ئاماژە بۆ هەندی بابەتی هزری بكەم كە ڕاستەوخۆ پەیوەندیان بە بنەماكانی مەسەلەی ژنان و پێداویستییەكانی تێكۆشانەوە هەیە:

یەكەم ــ پەیوەندی ڕۆشنفیكری و عەقڵانییەت بە مەسەلەی مافەكانی ژنانەوە

بە شێوەیەكی مێژووی چەمكی ڕۆشنفیكری لە كۆمەڵگادا بێ بوونی عەقڵانیەت بنیات نەنراوە. ڕۆشنفیكری بریتییە لە بوێری و لێهاتوویی لە بەكارهێنانی عەقڵدا بە جۆرێك جگە لە دەسەڵاتی عەقڵ، هیچ دەسەڵاتێك توانای خۆسەپاندنی بەسەر عەقڵدا نەبێت. فەیلەسوفی ئەڵمانی (كانت) لە وتارێكدا بە ناونیشانی (ڕۆشنفیكری چییە؟)، ئاماژە بۆ گرنگی جورئەتی مرۆڤ لە بەكارهێنانی عەقڵ دەكات.

بە شێوەیەكی كردەیی بەكارهێنانی عەقڵ لە بازنەی ڕێكخستنی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان مانای ڕاگرتنی ئەو دەسەڵاتەیە كە عەقیدەی ئاینی بە شێوەیەكی ڕەها بە پشتبەستن بە هێزی دەقی ئاینی بەسەر تاكدا هێزی ئسوڵی ئاینی كار بۆ سەپاندنی دەكات و بۆ زەوتكردنی مافەكانی ژنان و بەردەوامبوونی نایەكسانی بەكاری دەهێنێت.

دووەم ــ ڕاستی ڕەها

مامەڵەكردن لەگەڵ دەقی ئاینی وەك ڕاستییەكی ڕەها دەرگا لەبەردەم تێڕوانین بۆ كۆمەڵگا و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان بەتایبەتی ئەوانەی پەیوەندییان بە مافەكانی مرۆڤ بە گشتی و بەتایبەتی مافی ژنانەوە هەیە، بەشێوەیكی كراوە ناهێڵێتەوە.

پەنابردنە بەر دەسەڵاتی دەق و تێڕوانینی دۆگماتیزمانە بۆ دەق لە چوارچێوەی ڕەهابوونیدا، فەرامۆشكردنی چەمكی بەمێژووبوونی دەقە.

بەمێژووبوونی دەق مانای وایە دەق لە كاتێكی دیاریكراودا و لە ئاكامی ڕووداودا درووست بووە. بەم جۆرە دەق بەرهەمێكی زمانەوانەیە و ڕەنگدانەوەی گوتە و ماناكەیەتی، كە لە نێو مێژوودا نەك لە دەرەوەی مێژوو و لە حاڵەتێكی گریمانەییدا درووست بووبێت.

بەم جۆرە دەق بەرهەمێكی زمانەوانی كەلتوورێكی باوە لە قۆناغێكی مێژووییدا و پەیوەندی بەو كەلتوورەوە هەیە و دەقی ئاینیش لە دەرەوەی ئەم یاسایەدا نییە و پەیوەندیی كۆمەڵایەتی سەردەم و كەلتووری داسەپاو تیایدا پیرۆزی بە دەقی ئاینی دەبەخشێت و لە ئاكامی شیكردنەوە و لێكدانەوەی دەقی پیرۆز دەقی پیرۆزی دیكە بەرهەم دێت.

مەترسی فەرامۆشكردنی مێژوویەتی دەق كۆمەڵگای داخراو لەسەر بنەمای دەقی ڕەها درووست دەكات و ئەمەش دەبێتە هۆی نەبوونی وەڵامی نوێ بۆ كێشە نوێیەكان. لە كاتێكدا كێشەی ئەمڕۆ كێشەی ڕابردوو نییە و ئەو پێوەرانەی بۆ چارەسەركردنی كێشەی ڕابردوو بەكاردەهێنران لە ڕۆژگاری ئەمرۆدا بەكارنایەن و بەم جۆرە كۆمەڵگای مرۆڤایەتی دووچاری كێشەی نوێ و پێوەری نوێ دەبێتەوە كە لە سنووری چارەسەركردنی ئەو دەقانە نییە كە ئسوڵیەتی سەرجەم ئایینەكان لە چوارچێوەی نەگۆڕدا مامەڵەی لەگەڵ دەكەن.

مامەڵەكردن لەگەڵ دەق لە دەرەوەی ڕێڕەوی مێژوویی درووستبوونی، مانای فەرامۆشكردنی هۆشەمەندی و شێوازێكە لە گۆشەگیری و مانەوە لە شوراكانی مێژوویەك كە هەرچەندە لە ڕابردوودا شكۆمەند بوو بیت، بەڵام هەر بەشێكە لە ڕابردوویەكی بەسەرچووە و چارەسەری بابەتە نوێیەكان ناكات. جگە لەوەی كە هەر لە سەرەتاوە لێكدانەوەی جیاواز سەبارەت بە دەقی ئاینی هەبووە.

سێیەم: لە نێوان دەوڵەتی ئاینی و دەوڵەتی سكولار

دەوڵەتی ئاینی بەرهەمی ئسوڵیەتی ئاینییە و بریتییە لە بیركردنەوەیەك بە جۆرێكی ڕەها سەبارەت بە بابەتە ڕێژەییەكان كە سەرجەم پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان بە پەیوەندیی نێوان ژن و پیاو دەگرێتەوە. لە كاتێكدا سكولاربوون بریتییە لە بیركردنەوەیەكی ڕێژەیی سەبارەت بە تێكڕای بابەتەكان كە ڕێژەیین دوور لە میتۆدی ڕەهابوون.

پەیڕەوكردنی میتۆدی ڕەهابوون مانای قایلنەبوونە بە بەرانبەر و بە شێوەیەكی كردەیی زەمینەیە بۆ بەكارهێنانی توندوتیژی دژ بە بەرانبەر و هەڵگری ئەم پەیامە خۆی بە نوێنەری خودا دادەنێت.

لە سایەی ئەم هاوكێشەیەدا كرۆك و بنەمای شاڵاوەكانی چەند مانگی ڕابردوو دژ بە چالاكانی فیمینست و كاری شێواندنی چەمكی یەكسانی جێندەری و ناوزڕاندنی داكۆكیكەرانی مافی ژنان ڕوون دەبێتەوە.

كاتێك سكولاربوون بە شێوەیەكی ڕێژەیی تەماشای تێكڕای بۆچوونەكان دەكات هەلی گونجاو بۆ باوەڕبوون بە ئاینی جیاواز دەڕەخسێت، بەڵام كاتێك كەسێكی ئسوڵی ئاینی تەنیا ئاینی خۆی بە ڕاستی ڕەها دادەنێت نەك تەنیا بوار بە بێباوڕەكان نادات، بەڵكوو بوار بە باوەڕدار بە ئاینی بەرانبەریش نادات.

چوارەم: لە نێوان جوڵە و ڕاوەستاندا

لە مێژوودا هەڵگرانی هزری ڕەها دژ بە ئاراستەی جۆڵە بوونە چونكە جوڵە مانای گۆڕانكارییە. فیساگورس (570 ـ 495) پ ز، بە نهێنی و لەگەڵ قوتابییەكانی بەپێی ماتماتیك ئاماژەی بە خڕی و سووڕانەوەی زەوی كرد. لە ئاكامدا كوژرا. كۆپەرنیكۆس لە سەدەی شانزەهەمدا لە نووسینەكانیدا باسی لە جوڵەی زەوی لە دەوری خۆر كرد، بەڵام بە هۆی ڕەهاببونی كەنیسەوە و لە ترسی كوشتن نەیوێرا بڵاوی بڵاوی بكاتەوە.

لە سەدەی چوارەمی زایینیدا لە كتێبخانەی ئەسكەندریە هیباتیا كە فەیلەسوف و زانایەكی ماتماتیكی ئافرەت بوو كاتێك ویستی گرێدان و تێكەڵاوییەك نێوان ئاینی كرستیان و فەلسەفەی ئەفلاتون و سوكرات و ئەرستۆ بكات، بە فرمانی باتریكی كریستیان بە شێوەیەكی دڕندانە كوژرا. نوسەری میسری یوسف زیدان لە ڕۆمانی (عزازیل) بە پشتبەستن بە سەرچاوەی مێژوو باس لە كوشتنی دەكات.

لە كتیبی (تهافت الفلاسفە) ئیمامی غەزالی سەرجەم فەیلەسوفە موسوڵمانەكانی بە كافر دانا و كە پرسیاریان لەم بوارە لێكرد وتی: گومان نییە كافرن، بەڵام وەڵامی ئەوەی نەدایەوە كە بیانكوژن یان نا. بەڵام كتێبەكانی ئیبن ڕوشد كە وەڵامی غەزالی دەداتەوە سوتێنران.

پێنجەم: دەرئەنجام

مەبەست لە خستنەڕووی ئەم خاڵانە ئەوەیە، ئاماژە بەوە بكەم كە هەڵگری بیری ڕاستی ڕەها دژ بە جوڵەیە، چونكە جوڵە پاڵنەر و بنەمای گۆڕانكارییە و گۆڕانكاری مانای باوەڕبوونە بە ڕێژەیی. لە چوارچێوەی ئەم هاوكێشە و خاڵانەی باس لە دابینكردنی مافی ژنان و یەكسانی جێندەری پێویستی بە باوەڕبوون بە ڕێژەیی ڕاستییەكان هەیە نەك ڕەهابوونی و ئەمەش لە سایەی دەوڵەتی ئسوڵی ئایینی نایەتە دی و بوونی دەوڵەتی عەلمانی زامنی پاراستنی مافی ژنانە و بەم جۆرە دەسەڵاتی عەقڵ حوكم دەكات نەك دەسەڵاتی دەق.