عارف قوربانی
لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانی، بەرەی هاوپەیمانان لە هەردوو رێككەوتنی سیڤەر 1920و لۆزان 1923 سزاو مەرجێكی زۆریان بەسەر توركیادا سەپاند، بەڵام لە هیچ دەقێكی ئەو دوو رێككەوتنەدا هیچ بەندو بڕگەیەكی تێدا نییە رێگری ئەوەی لە توركیا كردبێت، كە تاوەكو ماوەی 100 ساڵ مافی گەڕان‌و دۆزینەوەی نەوت‌و دەرهێنانی نەبێت لە سنورەكانی دەوڵەتە تازە دامەزراوەكەی دوای هەڵوەشانەوەی خەلافەتی عوسمانی.
نازانم سەرچاوەی ئەو قسەیە لە ‌كوێوە هاتووە،‌ كە هەندێجار لە میدیای كوردی‌و عەرەبی باس لە پەیوەستبوونی توركیا دەكرێت، كە تاوەكو ساڵی 2023 ئەو مافەی نییە بەدوای نەوتدا بگەڕێت، بەڵام تاوەكو ئەندازەیەك جێی تێڕامانیشە سەدەی رابردوو كە سەدەی نەوت بوو، لە تەواوی وڵاتانی دەوروبەری توركیا دەست بە گەڕان‌و دۆزینەوەی نەوت كرا، توركیا تا چەند ساڵێك لەمەوبەر دەستی بۆ ئەم سامانە نەبرد. لەكاتێكدا وەكو ئەڵقەی بازنەیەك جوگرافیای چواردەوری توركیا لە جۆرجیاو ئازەربایجانەوە بۆ ئێران‌و عێراق‌و سوریاو تاوەكو قوبرس زۆرترین یەدەگی نەوت‌و گازی سروشتیی تیدا دۆزراونەتەوە، لۆژیك نییە لەناو جوگرافیاكەی توركیادا ئەم سەرچاوانەی وزە نەبن. لەكاتێكدا توركیا یەكێكە لە وڵاتە گەورەكانی بەكاربەری نەوت‌و گازو ساڵانە رێژەیەكی بەرچاو دەكڕێت بۆ پێویستییە نێوخۆییەكانی.
بەڵام ئەوەی جێی سەرنجە چەند مانگێكە توركیا بەچڕی لە باكوری كوردستان دەستیكردووە بە گەڕان بەدوای نەوتداو تاوەكو ئێستا لە پارێزگاكانی مێردین‌و سێرت‌و جۆلەمێرگ‌و شرناخ‌و چەند ناوچەكی دیكەی باكوری كوردستان نەوتیان دۆزیوەتەوەو دەستكراوە بە پرۆسەكانی هەڵكەندن‌و دەرهێنانی.
توركیا دوو ساڵ لەمەوبەر لە دەریای سپی ناوەڕاست دەستیكرد بە گەڕان بۆ دۆزینەوەی گازی سروشتی، بەڵام كاردانەوەی هەرێمایەتی‌و وڵاتانی ئەوروپا، شكستی بە خەونەكەی هێنا. ئێستا لە باكوری كوردستان هەڵمەتێكی فراوانی دەستپێكردووە، لە ئاستەكانی حكومەت‌و تەنانەت سەرۆك كۆماریش زۆر بەگرنگییەوە سەرنجیان خستوەتە سەرو ئومێدیان لەسەر ئەوە دروستكردووە لەئایندەی نزیكدا رێژەی بەرهەمهێنانی نەوت بۆ سەتان هەزار بەرمیلی رۆژانە بەرزبكەنەوە.
ئەم بابەتە بۆ گەلی كورد پرسێكی دوولایەنەیە، چەند گرنگە لەناو خاكی كوردستان سامان‌و سەرچاوە كانزاییەكان بدۆزرێنەوەو پەرە بە ‌ژێرخانی ئابوری بدرێت، لە هەلومەرجێكدا كە هێشتا كورد خۆی فەرمانڕەوای ئەو جوگرافیایە نەبێت، دوو هێندە مەترسیدارە، چونكە رەفتارو تێڕوانینی دەوڵەتانی نەتەوەی سەردەستەی تورك‌و عەرەب‌و فارس بەو جۆرەیە، هەر ناوچەیەكی كوردستان پێگەی ئابوری بەهێزتربێت، لەبری ئەوەی ئەو ژێرخان‌و پێگە ئابورییە ببێتە هۆكار بۆ ئەوەی ئیعتیباری زیاتری بۆ دابنێن، زیاتر خەڵكەكەی دەچەوسێننەوە، دەكەونە دەركردنی كوردو نیشتەجێكردنی نەتەوەكانی دیكە لەسەر ماڵ‌و حاڵی كورد. بۆیە بۆ توركیا لەمە زێدەتر چاوەڕوانكراوە. هەر لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە بوونی نەوت لەناو جوگرافیای كوردستان كاریگەریی لەسەر دابەشكردنی كوردستان هەبووە. لە سەدەی رابردووشدا بوونی نەوت لە كەركوك‌و خانەقین یەكێك لە هۆكارەكانی پرۆسەكانی تەعریب‌و ئەو لێكەوتە داگیركارییانەی بووە لەسەر باشوری كوردستان. لە رۆژهەڵاتی كوردستانیش، بەتایبەتی لە كرماشان، نەوت هۆكاری پەرەپێدانی سیاسەتی لە كوردیخستنی شارەكەیە. بۆ توركیاش سەرباری ئەوەی لە باكوری كوردستان سامانی ئاو بایەخی لە سامانی نەوت زیاتر بووە، بەڵام كە چاوی لەسەر داگیركردنی ناوچە كوردییەكانی رۆژئاوای كوردستان‌و باشووری كوردستانە تاوەكو موسڵ‌و كەركوك، بەهۆی بوونی نەوتەوەیە.
بوونی نەوت لەناو جوگرافیای كوردستان رۆڵی سەرەكیی هەبووە لە داڕشتنی ستراتیجی داگیركارییانەی دەوڵەتانی نەتەوەی سەردەستەی ناوچەكە. رێگرییەكانی بەردەم هەر چارەسەرێكیش بۆ كێشەی كورد لە عێراق‌و ئێران‌و سوریا بەهۆی نەوتەوە بووە. دۆزینەوەی نەوتیش لەناو جوگرافیای باكوری كوردستان بۆ ئێستا دەبێتە بەڵایەكی دیكە بۆ دۆزی كورد لەو وڵاتە.
هەریەك لە سوریاو عێراق‌و ئێران، جگە لەو یەدەگە نەوتییانەی لەناو جوگرافیای كوردستانی بن دەسەڵاتی دەوڵەتەكانیان هەیە، زیاتر لەو رێژەیە خاوەنی یەدەگی نەوتین لە ناوچەكانی دیكەی وڵاتەكانیاندا. بەڵام چاوی تەماحیان بۆ نەوتی كوردستان ئەو روداوانەی خوڵقاندووە كە لاپەڕەكانی مێژووی بە‌خوێن سور كردوون. بۆیە بۆ توركیایەك كە لانی كەم هێشتا لە شوێنی دیكە یەدەگی نەوت‌و گازی نەدۆزیوەتەوە، دۆزینەوەی نەوت لە جوگرافیای كوردستان، ستراتیجی داگیركاریانەی دەوڵەت دەگۆڕێت بۆ دۆخێكی ترسناكتر لەوەی عێراق‌و ئێران بەسەر كوردو ئەو ناوچانەی كوردستانیان هێناوە كە كێڵگەی نەوتیان تێدایە. 
پێشتریش رەوشی كورد لە توركیا خراپ بوو، بەڵام دۆزینەوەی نەوت بارودۆخی كورد خراپتر دەكات. ئەم سەرچاوەی وزەو سامانە گرنگە نەك نابێتە هۆكاری بوژاندنەوەو رەخسانی دەرفەتی كارو دروستكردنی هەلومەرجێك كە مرۆڤەكان خۆشگوزەرانتر بكات، رەنگە ببێتە هۆكار بۆ قۆناخێكی تاریكتری پرۆسەی تەتریك‌و ئاوارەو دەربەدەركردنی كورد لەو ناوچانە. 
دەبێت ئەو كوردانەی لە باكوری كوردستان خەریكی سیاسەتن بە وردی بیر لەم كێشەیە بكەنەوە. ئەزموونی تاڵی كەركوك‌و كرماشان بەباشی ببینن. دەبێت چارەسەری پێشوەختە بدۆزنەوە بۆ پێشهات‌و لێكەوتەكانی، یان دۆزینەوەی رێگایەك كە رێگە لە دووبارەبوونەوەی ئەو مێژووە بگرێت، كە نەوت بەسەر كوردی هێنا لە عێراق‌و لە ئێران.
* ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ (رووداو) وه‌رگیراوه‌