ئەنوەر حسێن (بازگر)

ئۆكرانيا لەنێوان دەستهەڵگرتن لە مێژووى سۆڤييەت و خۆكردن بەناو جيهانى ئەوروپادا، لەنێوان كۆتاييهاتن بە ميراتى تۆتاليتاريزم، سەركوتى سياسى، نەبوونى ديموكراسى، هەنگاونان بەرەو سيستمى ديموكراسى، بازاڕى ئازادو ئازادى ميديا.

لەنێوان مانەوەى لەچوارچێوەى سياسەتى ڕووسياو بە ئەندامبوونى لە يەكێتى ئەوروپاو ناتۆ، لەنێوان دوو مێژوو، دوو كلتورو دوو جيهانى سياسى تەواو جياواز، ديارە پاش چەندين دەورە، سەرۆكى جيا جيا، سياسەتى نزيك و دوور لە مۆسكۆ، هەڵبەزو دابەزى زۆر، كە دووهەميانى هەڵبژاردو تووشى ئەو قەيران و گرفتانە بۆتەوە، كە ئێستا فۆكەسى هەموو ميديايى جيهانى لەسەرە، ئاكامەكەشى ديار نييە پاش خاپووربوونى ئابورييەكەى، ژێرخانى ئەو وڵاتە چى لێدێت؟

بەشێك لە چاودێران دەڵێن "كييڤ، نەدەبوو بە حوكمى پێگە، جوگرافياو جيۆپۆلەتيكەكەيى و نزيكى لە ڕووسياو مێژووييەكى هاوبەشى ئيتينى، مەزهەبى و سياسى پەيوەندييەكى لە مێژينە لەگەڵ مۆسكۆ تێكبدات و دەبوو ئەم فاكتانە لەبەرچاو بگرێت"، بەڵام ئۆكرانييەكان هێشتا داگيركارى سوپاى سوورى سۆڤييەت لە (1921)و كوشتنى (7) مليۆن ئۆكرانى لە ساڵى (1932) لەسەر دەستى ستالينيان بير نەچۆتەوە، بۆيە ويستييان خۆيان لەو مێژووى ستەمە نەجات بدەن.

بەڵام بۆچوونەكەى تر دەڵێت "ئۆكرانيا وڵاتێكى سەربەخۆيەو دەتوانێت بڕيار بدات، ئەو دۆخە سياسى و مێژووييە جێبهێڵێت و بپەڕێتەوە بۆ قۆناغێكى گەشاوەترو باشتر بە نزيكبوونەوە لە ئەمەريكاو ئەوروپا، بەوەش توانيويەتى پرسى ديموكراسى گەشە پێبدات و بازاڕێكى باش بۆ گەشەى ئابورى خۆى پەيدا بكات و قۆناغى هەژارى تێپەڕێنێت"، هەڵبژاردنى (فيكتور يانۆكۆڤيچ) بە پشتيوانى ڕووسيا لە قۆناغى يەكەمداو دواتر هەڵهاتنى بۆ ڕووسياو سەرهەڵدانى شۆڕشى پڕتەقاڵى لە ئۆكرانيا، كۆتايى بە حكومەتى سێبەرى مۆسكۆ هات و ئۆكرانيا بەتەواوى خۆى لە ڕووسيا نەجاتدا، لەبەرامبەردا ئەڵتەرناتيڤى ترى مۆسكۆ هێرش و پەلامار بوو بۆ سەر هەردوو هەرێمى (دۆنێتسك و لۆهانسك)، بەوە مۆسكۆ هێندەى تر ململانێى و ناكۆكى نێوانيانى تۆختر كردەوەو چاو تێبڕينى مۆسكۆ زۆرتر بوو، لەپاڵ ئەوانەدا ترس و ئارەزووى بۆ نزيكبوونەوەى ئۆكرانياش لە ئەمەريكاو ئەوروپا خێراتر بوو، وەهاش بيانووى زۆرترييدا بەدەست مۆسكۆەوە.

هەرچەندە ئۆكرانيا بەشێكى زۆر لە بيانووەكانى ڕووسيا ڕەتدەكاتەوە، بەڵام پۆتين و مۆسكۆ، جيا لەو فاكتەرانە، باس لە بوونى هێزى نازيزم، نيونازيزم و ناسيۆناليستى (ئازۆڤ)و بۆرى گازى ڕووسيا بۆ ئەوروپا، كە ساڵانە ئۆكرانيا نزيكەى (8) مليار يۆرۆ وەردەگرێت، وەكو بيانووى پەلامار باسدەكەن.

لەلايەكى ترەوە ئۆكرانيا پێگەيەكى ئابورى گەورەى هەبوو لە ناوچەكە، كە جێگەى سەرنجى ڕووسيا بوو، دەيتوانى وەكو سەبەتەى خۆراكى ئەوروپا سەير بكرێت، جگە لە سامانى ژێر زەوى و بەرهەمهێنانى كارەبا، (خەڵوزى بەردينى نزيكەى (197) مليۆن تەنە، كێڵگەى بەرهەمهێنانى ئاسن كە (130) كێڵگەن، بەرهەمهێنانى تووتن، پەموو، شەكر، گەنمەشامى، كارگەى گەورەى ئەتۆمى بۆ بەرهەمهێنانى كارەبا لەوانە كارگەى (پاپوريگيا)، كە گەورەترين كارگەى بەرهەمهێنانى كارەبايە لە ئەوروپا لەسەر ئاستى جيهان، لە پلەى چوارەمدا بوو لە بوارى (IT) لە دواى ئەمەريكا، هيندستان و ڕووسياو ساڵانە بە بەهاى (3,6) مليار دۆلار داهاتى بوو، جيا لەوەى ساڵانە نزيكەى (13) مليار دۆلار كەلووپەلى هەناردە كردووە.

لەگەڵ ئەوەشدا هەندێ ئامار باس لەوە دەكەن، كە ئابورى ئۆكرانيا لە ئاستى جيهاندا لە پلەى (45)دايە، لەوانەش گرنگتر ئامارەكان دەڵێن "ئۆكرانيا (12%) گەنمى سەرجەم جيهان، (16%) بەرهەمى برنج، (18%) بەرهەمى جۆ بەرهەم دەهێنێت"، جيا لەوانە تەنها لە ساڵى (2020)، (22,4) مليار داهاتى ئۆكرانيا بووە، لە بابەتى (6,9) مليۆن تەن زەيتى گوڵەبەڕۆژە، (431) هەزار تەن بەرهەمى پەلەوەرى، (81) هەزار تەن هەنگوين، (55) هەزار تەن ميوەو مەعكەرۆنى هەبووە.

بەڵام ئەوەشى دەزانى، بەبێ بوون بە ئەندامى ناتۆ لە برۆكسڵ، سەختە لەبەردەم هێرشى ڕووسيا خۆى بگرێت، كە هەرواش دەرچوو، لە ئەگەرى وەستانى شەڕيش، جيا لە دوورگەى قرم، ڕەنگە دوو شارى گەورەترى بە يەكجارى لەدەستبدات.

بەڵام لەپاڵ ئەوانەدا، ڕەخنە لە ئۆكرانيا دەگيرێت، كە تا ئێستا ڕەگ و ڕيشەى گەندەڵى لەو وڵاتە لە بەردەواميدايەو ڕەنگە يەكێك بێت لە فاكتەرەكانى شەڕ، بەهۆى ئەوەى ڕووسيا دەيەوێت كەسێكى لايەنگرى خۆى لەسەر كار بێت، تا كار ئاسانى سياسى و ئابوورى بۆ بكات، هەر بۆيە لە دواى سەربەخۆ بوون لە ڕووسيا، تووشى چەندين كێشەو گرفتى سياسى و هەڵبژاردنى جياواز بۆتەوە، ئامارەكان دەڵێن "ڕێژەى گەندەڵى ساڵانە (2,5) مليار دۆلار بووە، لەپاڵ كۆلۆمبياو ئەفغانستان، نۆهەمين گەندەڵترين وڵاتى دونيا بووە".

دەخالەتى ئەمەريكا لە ئۆكرانيا، زياتر مۆسكۆى نيگەرانكرد، بە تايبەتى دەخالەتى لە هەرێمى (دونباس)، كە دەوڵەمەندە بە گاز، ئەمەريكاو ئۆكرانيا بە نياز بوون بە دەرهێنانى گاز لەو هەرێمە لە جياتى گازى ڕووسيا بۆ ئەوروپا، جيا لەوەى هەر لەو هەرێمە ئەو كورانەى تێدايە، كە بزوێنەرى موشەكە دوورهاوێژەكانە.

هەر چۆنێك بێت، شەڕى ئۆكرانياو ڕووسيا، كە پاڵنەرى سەرەكى ئەمەريكا بووە، زۆر خوێندنەوەى جياواز جياواز هەڵدەگرێت، لەبابەتى ئەوەى ئايا ئەوە جەنگى سێيەمى جيهانييەو سەردەكێشێت بۆ پەلاماردانى وڵاتانى تر لەلايەن ڕووسياوە، بۆسەر پۆڵەندا، كۆمارەكان و بەڵتيك لە (ئيستونيا، لاتيڤيا، ليتوانيا)، يان سويدو فينلەندا، ئايا ئەمەريكاو ئەوروپا دەبنە لايەنى ڕاستەوخۆى شەڕەكە، كە تا ئێستا ئاكامێكى وردى نييە؟.

ڕەهەندێكى ترى ئەم شەڕە، ڕەنگە ئەو بۆچوونە بێت كە ڕێگا بۆ چين خۆشبكات پەلامارى تايوان بدات، توركياش پەلامارى موسڵ بدات و ئەرمينياش داواى گێڕانەوەى ناگۆڕنا قەرەباغ بكات، گەر ئەوەش ڕووبدات چى دەبێت؟ ئايا سەر لە نوێ شەڕێكى گەرمى دەيەى حەفتاو هەشتاكان لەنێوان دوو بلۆكى ئەمەريكا، ڕووسياو دۆستەكانيان سەرهەڵدەدات، لە ناو ئەو هەموو هاوكێشە سياسييانەدا پێگەى كورد چى دەبێت و چى لێدێت؟

ئەوەى مەعلوومە گەر ئەو خوليا فكرييەى ئەنكەرە بەردەوام بێت، ئەوا چاوى زياترى لە ڕۆژئاواى كوردستان بێت و داگيرى بكات، وەكو چۆن پێشتر بە چراى سەوزى واشنتۆن عەفرينى داگير كردو بۆ باشوورى كوردستانيش، جيا لەوەى چاوى لە موسڵ و كەركوكيشە لە پرسى غازى كوردستان، باشوورى خستە ناو ئەو هاوكێشانەوە، كە ئايا غازى كوردستان دەتوانێت بە توركيادا بڕوات و ڕووسياش لێى بێدەنگ بێت؟ ئەمەريكا لەو بابەتە يارە، يان نەيارە؟ بەپێى چەند سەرچاوەيەك، هەردوولا بلۆكى شەڕەكە، چ ڕووسياو چ ئەمەريكا داواى هەڵوێستيان لە هەرێم كردووە، بەڵام هەرێم پێيوايە هەردوولا دۆستن و پەيوەندى سياسى و ئابوريان لەگەڵيدا هەيەو ناتوانێت تەرەفگير بێت.

ئەوەش كە پەيوەندى بە ڕۆژهەڵاتى كوردستانەوە هەيە لەم شەڕەدا، گروپى (5 + 1) ويستييان لەم تەنگەژەيەدا، ئێران ڕێككەوتنى ئەتۆمى واژۆ بكات و بە دەرفەتييان زانى، بەڵام ڕووسيا ڕێگرى كرد، ئەمەش ماناى وايە بارودۆخى ڕۆژهەڵات باش نييە.

هەرچى سەبارەت بە باكورە، ئەنكەرە دەيەوێت دڵى هەردوو بلۆكەكە ڕابگرێت، بەڵام ئەو چاوەڕوانى بڕۆكسڵە، بۆ بوون بە ئەندام، بۆيە ئەم شەڕە، ئەنكەرە دەست ئاوەڵاتر دەكات لە سەركوتى كوردو پەلامارى زۆرتر بۆ سەر كورد.

بۆيە بەدرێژەكێشانى شەڕ، ڕەنگە ڕەهەندو نەخشەى سياسى و سەربازى نوێ بكەوێتە خەياڵى سەر مێزى زلهێزەكان، كە هەر كاميان بەپێى بەرژەوەندى خۆى نەخشەى ناوچەكە دابڕێژنەوە، بۆيە باشترين ئەڵتەرناتيڤ ئاگربەست و ڕێككەوتنە، تا ئارامى بگەڕێتەوە خۆرهەڵاتى ئەوروپاو ناوچەكە.