دانا حه‌مه‌عه‌زیز

تایوان، دورگەیەکە ڕوبەرەکەی هێندەی پارێزگای هەولێرو سلێمانی یە. کۆی ڕوبەری تایوان بە ١٦٨ دورگە بچوکەکانی دەوروبەریشیەوە ٣٦ هەزارو ١٩٣ کیلۆمەتر چوارگۆشەیە، دانیشتوانەکەی نزیکەی ٢٤ ملیۆنە.

تایوان دەکەوێتە نێوان ژاپۆن و چین و فلیپینەوە. کەنارەکانی تایوان لە باکوری خۆرهەڵاتەوە تەنها ٩٠ کم لە دورگەی یۆناگیونی ژاپۆنەوە دورە، کەنارەکانی تایوان لە باکورو خۆرئاواوە ١٨٠ کم لە کەنار ئاوییەکانی چین و لە باشوریشەوە ١٤٠ کم لە دورگەکانی فلیپین ەوە دورە.

نزیکەی ٢٥ هەزار ساڵە، تایوان ژینگە و شوێنی نیشتەجێبونی مرۆڤە. دوو لەسەر سێی خاکی تایوان شاخ و بەرزایی و دارستانە، کشتوکاڵ ڕێژەیەکی زۆر کەم لە سامانی وڵات پێک دەهێنێت، زۆرینەی دانیشتوان شارنشینن و لە ئاستێکی بەرزی خوێندەواریدان. ئاستی هۆشیاری گشتی (تایوان)یەکان هاوشێوەی (ژاپۆن)یەکان هەمەلایەنەو تێڕوانینیان بۆ ژیان فراوان و پڕ لە لیبوردەیی یە.

بەدرێژایی مێژوو، دورگەی تایوان مەیدانی ململانێ بووە لەنێوان ئیمپراتۆرێتییەکانی ژاپۆن و چین و هۆڵەنداو به‌ریتانیا. لە سەدەی حەڤدەهەمدا بۆ نزیکەی چل ساڵ کۆلۆنی هۆڵەندا بوو، ئەوکات بەهۆی بوژانەوەی باری ئابورییەوە، ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی چین کۆچیان کرد بۆ تایوان، بەڵام لەژێر گوشاری ئیمپراتۆرێتی نوێی چین، هۆڵەندییەکان بەجێیان هێشت. ساڵی ١٨٩٥ چین لە ڕێکكەوتنێکی ناڕۆشندا، سازشی لە دورگەکە کرد بۆ ژاپۆن. ساڵی ١٩١٢ کۆمارییەکان بە سەرکردایەتی حزبی (کۆمیوتانگ)ی نیشتیمانیی چین کۆتاییان بە ئیمپراتۆرێتی چین هێناو لە تایوانەوە کۆماری چینیان ڕاگەیاند. ساڵی ١٩٤٥ دوای کەوتنی ژاپۆن لە جەنگی جیهانی دووەمدا، کۆمیوتانگ دەستی گرت بەسەر تەواوی تایوان و هەرێمی مەنچۆریای خۆرهەڵاتی چین و تەواوی چین ی ئێستا، بەڵام زۆری نەخایاند کۆماری چین دوچاری شەڕی ناوخۆ و پەلاماری کۆمۆنیستەکان بووەوه‌، لە کۆتایی ١٩٤٩دا، پارتی کۆمۆنیست بە سەرکردایەتی ماودزیتۆنگ شەڕی ناوخۆی بردەوە، بەڵام سەرکردەکانی پارتی (کۆمێتانگ)و زۆربەی سەرکردە سەربازییەکان و بە هەزاران نوسەرو ڕۆژنامەنوس و خەڵکیی خوێندەواری ئەوکاتە لە دورگەی تایوان مانەوەو کۆماری چینیان لەوێ بوژاندنەوە، تا ئۆکتۆبەری ١٩٧١ کورسی هەمیشەیی چین لە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتوەکان لای تایوان مایەوە.

لە شەستەکانی سەدەی ڕابردوودا ئەوکاتەی کە نزیکەی سەد ملیۆن کەس لە چین بەهۆی شۆڕشی کەلتوریی ماوزیدۆنگ و حزبی کۆمۆنیستەوە مردن، تایوان گەورەترین گەشەی ئابوری لە جیهاندا تۆمارکردو نازناوی موعجیزەی تایوانی پێبەخشرا.

بەپێچەوانەی چینه‌وە، پێشکەوتنی تایوان گشتگیرەو هەموو بوارێکی گرتوه‌تەوە. کواڵیتی بەرهەمی تەکنۆلۆجیای تایوان هاوشێوەی کۆریای باشورەو مەرجەکانی پاکیی و سەلامەتی تێدایە. بەپێچەوانەی چین، تایوان پابەندە بە تەواوی یاساکانی ڕێکخراوی بازرگانی جیهانیی، لە کۆپیکردن و بەرهەمهێنانی کوالێتی خراپ بەدورەو متمانەی تەواوی نێودەوڵەتی هەیە.

کۆمپانیای نیمچە گەیەنەری (TSMC)ی تایوان زیاتر لە ٦٠%ی کۆی مایکرۆچیپی جیهان دروست ئەکات و کۆمپانیای سامسۆنگی کۆریای باشوریش نزیکەی لە ٢٥%ی دروست ئەکات. بەگشتی زۆرینەی وڵاتانی جیهان بە ئەمریکاو ئەوروپاو ژاپۆن و چینیشەوە پشت بە کۆمپانیای TSMCو سامسۆنگ دەبەستن، بەڵام کۆمپانیای ئینتێڵی ئەمریکا زۆرینەی مادەی نیمچە گەیەنەری سلیکۆن بۆ هەردوو کۆمپانیایەکە دابین دەکات. لە ڕوی پێشکەوتنی تەکنۆلۆجیاوە، تایوان دەیان ساڵ لە پێش چینەوەیە، کۆی بەرهەمی ناوخۆی تایوان ئەمساڵ دەگاتە ٧٠٠ ملیار دۆلار.

سیستەمی سیاسی تایوان، دیمۆکراسی فرە حزبی نیمچە سەرۆکایەتییە، کۆمیتانگ و دیمۆکرات گەورەترین دوو حزبی (تایوان)ن. دەزگاکانی دەوڵەت شەفاف و دورن لە گەندەڵیی. هاوڵاتیان لە ماف و ئازادیدا یەکسانن، ڕێژەی بێکاریی نزمە، هاوڵاتی تایوانیی بە پێچەوانەی هاوڵاتی چینییەوە، لێبوردەو کراوەو بڕوای تەواویان بەخۆیانە، کۆمەڵگەی تایوانیی بەپێچەوانەی چینەوە، لە هەمو بوارەکانی پێشکەوتندا کامڵن و لە ئاستێکی بەرزی هۆشیاریدان، لە کاتێکدا کەسایەتی چینی شەرمن و سەرکوتکراو و پێشکەوتنیان تەنها لە بواری تەکنۆلۆجیادا کورتکراوەتەوە.

تایوانییەکان چیان دەوێت؟

زیاتر لە ٩٠%ی خەڵکی تایوان خۆیان بە نەتەوەیەکی جیاوز دەزانن و پێیانوایە هیچ ڕیشەیەکی مێژویی و نەژادییان بە چینی یەکانەوە نیە، زۆرینەی ڕەهاش داوای سەربەخۆیی و دانپێدانانی نێودەوڵەتی دەکەن، لە ئێستا دا تەنها پانزە دەوڵەتی بچوك و بێکاریگەر دانیان بە سەربەخۆیی تایوان دا ناوە.

ئەمریکا چی لە تایوان دەوێت؟

زیاتر لە ٤٠ ساڵە ئەمریکا پابەندە بە دەستەواژەی یەك چین، واتە تایوان بەشێکە لە چین بەڵام بەو ئۆتۆنۆمییە یان ئەم قەوارەی ئێستایەوە کە چین دەست بۆ سیستەمی تەکنۆلۆجیاو ئابوری شەفافی تایوان نەبات، دیمۆکراسی و فرە حزبی لە تایوان نە ڕوخێنێت و ئازادی خەڵکی تایوان لە قاڵب نەدات. ئەمریکا دژی بەزۆرەملێ لکاندنی تایوانە بە چینەوە، هەر پەلامارێکی سەربازیی چین بۆ سەر تایوان ڕەتدەکاتەوە و کاردانەوەی دەبێت. لەلایەکی ترەوە داگیرکردنی تایوان لەلایەن چینەوە، دەبێتە هۆی کۆتایی هێنان بە کۆمپانیای مایکرۆچیپی تایوان کە دوور نیە زۆرینەی تەکنۆلۆجیای سەر زەوی لە مۆبایلی دەستییەوە هەتا فڕۆکە سەربازیی و مەدەنییەکان دوچاری کێشە بکاتەوە.

هەرچەندە دەسەڵاتدارانی چین بە نافەرمی ئاماژە بە دۆخێکی تایبەت دەکەن لە تایوان، بەڵام ئامانجی دەوڵەتی چین کۆتایی هێنانە بە کۆی سیستەمی سیاسی ئێستای تایوان بە شێوازی کارکردنی دامەزراوە ئابوری و زانستییەکانیشەوە. حکومەتی چین بە ئاشکرا دەڵێ، دەبێ تەواوی دامەزراوە هەڵبژێردراوەکانی تایوان هەڵبوەشێنەوە، لەڕووی سیاسییەوە چین بڕوای بە شتێك نیە بەناوی هەڵبژاردن و فرەحزبیەوە، هەروەها دەبێت تەکنۆلۆجیای پاك و بە متمانەی تایوان لە ناو تەکنۆلۆجیای ناڕۆشنی چین دا بتوێنەوە کە لەسەر بنەمای کۆپیکردن و کواڵێتی نزم دامەزراوە.

توانای سەربازی چین لە چەندایەتیدا یان لە ڕووی ژمارەوە لەگەڵ تایوان بەروارد ناکرێت، بەڵام لە ڕوی چۆنایەتییەوە، سیستەمی بەرگری تایوان لە ئاستێکی زۆر بەرزتردایە بەبەراورد لەگەڵ چین، تایوان ٣٠٠ هەزار سەربازی مەشقپێکراوی ئامادەی هەیە، خاوەنی سەدان فڕۆکەی پێشکەوتووی دروستکراوی ئەمریکاو کۆریای باشورە، سەدان سەکۆی موشەکی بەرگری ئاسمانیی و زەمینی و دەریایی هەیە کە بەبێ پاڵپشتی ئەمریکاش، دەتوانێ بەرگری گەورە بکات، ئیرادەو مۆراڵی تایوانییەکان زۆر بەرزەو دەڵێن دەمرین بەڵام تەسلیمی چین نابین، لەبەرئەوە چین ئامادەی ئەو شەڕە نیە کە پێشبینی دەکرێت قوربانییەکانی بگاتە چەندین ملیۆن ئەمە لەکاتێکدا ئەگەر ئەمریکا بێدەنگیی هەڵبژێرێت. بەڵام هەرکاردانەوەیەك یان هەر پشتیوانییەکی سەربازی ئەمریکا بۆ تایوان، کارەساتێکی زۆر گەورەتری لێدەکەوێتەوە، لە ڕووی ئابوریشەوە ئەمریکا دەتوانێ گەمارۆی چین بدات و سنوری دەریایی لە ژاپۆنەوە تا ئێندۆنیزیا لێ دابخات، چین نایەوێت هەڵەی ١٩٤١ی ژاپۆن دوبارە بکاتەوە چونکە تا ئێستاش زۆرینەی سوتەمەنی چین لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستەوە بە تەنگەی مەلاکای ئێندۆنیزیادا دەگاتە چین کە لەژێر کۆنترۆڵی تەواوی ئەمریکا دایە!