جەعفەر عەلی

   ڕەوتی سەدر، براوەی یەکەمی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکەی ١٠ ئۆکتۆبەری ٢٠٢١ بوو. دوای ماوەیەک لە کۆبوونەوە و گفتوگۆی نێوان سەدر و چوارچێوەی هەماهەنگی، بەهۆی نەگەیشتن بە خاڵێکی کۆکەرەوە و هیچ لە یەکدی گەیشتنێک، سەدر لە ١٢ حوزەیراندا بڕیاری کشانەوە لە پەرلەمانیدا و ٧٣ ئەندام پەرلەمانەکەی بەیەکەوە دەستلەکارکێشانەوەیان پێشکەش بە سەرۆکایەتی پەرلەمان کرد. ڕەوتی سەدر پێداگربوو لەسەر حکومەتی زۆرینەی نیشتیمانی و چوارچێوەی هەماهەنگیش خواستی حکومەتی تەوافوقی و پشک پشکێنەی سیاسی هەبوو. 
 
داخرانی سیاسی 

   هێزە سیاسییەکانی عیراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە، لە ماوەی نزیک بە ٣٠٠ ڕۆژ تێپەڕبوون بەسەر دوا هەڵبژاردندا، هیچ هیوایەکیان بۆ دەربازکردنی عیراق لەم دۆخی داخرانە سیاسییە بە هاوڵاتی عیراقی نەداوە، بەڵکو وڵاتەکەیان بەرەو قەیرانی سیاسی، ئابوری و ئەمنی قوڵتر و ترسناکتر بردووە. 
   لەو کاتەوەی دادگای فیدڕاڵی ئەنجامەکانی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکەی ساڵی ڕابردووی پەسەندکردووە، براوەی یەکەم، ڕەوتی سەدر هاوشانی هاوپەیمانی سیادەی سوننە و پارتی دیموکراتی کوردستان، کە هەرسێکیان بەیەکەوە چوونە ناو هاوپەیمانێتییەکەوە بە ناوی (هاوپەیمانی ڕزگاری نیشتیمانی)، بەهۆی هەڵوێستی هێزەکانی (چوارچێوەی هەماهەنگی) و پشتیوانەکانیان و ئەو بڕیارەی دادگای فیدڕاڵی بە قازانجی ئەم هاوپەیمانێتییەی دوایی دەریکردبوو، لە سێ دانیشتنی پەرلەماندا شکستیان خوارد لەوەی هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار تێپەڕێنن. دوای ئەم شکستە سیاسییە، موقتەدا سەدر ماوەی چل ڕۆژ کاتی بە چوارچێوەی هەماهەنگی و ماوەیەکیشی بە سەربەخۆکاندا بۆ پێکهێنانی حکومەت، بەڵام ئەوانیش لە هەوڵەکانیاندا بۆ پێکهێنانی حکومەت شکستخواردوو بوون. لێرەوە دۆخی سیاسی عیراق هەرچی زیاتر بەرەو مەترسی داخرانی سیاسی و بچووکتربوونەوەی ڕووبەرەکانی گفتوگۆ هەنگاوینا و ئەگەرەکانی هەڵبژاردنی سەرۆک کۆماریش وەک هەنگاوی یەکەمی دەستوری بەرەو پێکهێنانی حکومەت، ڕۆژ بە ڕۆژ لاوازتر دەردەکەوت. 

تەوافوق، یان زۆرینەی نیشتیمانی

   پێشتر بە دوورودرێژی سەبارەت بەم بابەتە قسەمان کردووە، کە کێشەی بنەڕەتی عیراق، نە تەوافوقە، نە زۆرینە، بەڵکو کێشەی نەبوونی دیموکراسییە. 
   موقتەدا سەدر لە ئێستادا وەک بەهێزترین پیاوی سیاسی عیراق دەبینرێت، نمایش و مانۆڕە سیاسییەکانی ئەو کاریگەری گەورەی بەسەر ڕەسمکردنی ڕێڕەوی سیاسی عیراق و بڕیاردان لە کۆی دیمەنی سیاسی وڵاتەکەوە هەیە. 
   سەدر وەک خۆی بانگەشەی بۆ دەکرد، هەوڵیدەدا لەڕێی حکومەتی زۆرینەوە بەرنامە چاکسازییەکەی جێبەجێ بکات. گەندەڵی لە ڕەگەوە هەڵکێشێ، لە ڕێگەی جیاکردنەوەی حەشدی شەعبی لە گروپە چەکدارییەکانی سەر بە ئێران، چەک بگەڕێنێتەوە بۆ دەوڵەت و پرۆسەی سیاسی لە عیراق لەسەر بنەمای نیشتیمانی و بڕیاری سەربەخۆی سیاسی دوور لە دەستێوەردانی ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵات ڕێکبخاتەوە. ئەو هەنگاوانە کرابوو بە بەشێکی گرنگ لە بەرنامە و گوتاری چاکسازی (هاوپەیمانی ڕزگاری نیشتیمانی). ئێستا و دوای خۆپێشاندانەکان و کۆنتڕۆڵکردنی پەرلەمان، سەقفی داواکارییەکانی موقتەدا چووەتە ئاستێکی بەرزتر، قسە لە هەمواری دەستور و بونیادنانی فۆرمی دەوڵەتی دڵخوازی تایبەت بەخۆی دەکات، کە سەدر ناوی ناوە "دەوڵەتی باوکایەتی"، واتە بوونی باوکێکی ڕۆحی و خاوەن بڕیار لە دوا جوڵەکانی ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی هاوڵاتیانی عیراق لە ترۆپکی هەرەمی دەسەڵاتی سیاسیدا. هەرچی چوارچێوەی هەماهەنگی بوو، بۆچوونێکی جیاوازتریان هەبوو، ئەوان هەوڵیاندەدا حکومەتێکی تەوافوقی لەسەر بنەمای پشک پشکێنەی سیاسی پێکبهێنن، پرەنسیپێک ڕەوتەکەی سەدر لە سەرەتاوە تا کۆتایی دژی بوو. 
   ئێستا عیراق بۆ (١٠) مانگ دەچێت بەهۆی ناکۆکی ناو ماڵی شیعە (شیعە-شیعە) لە قەیرانێکی سیاسی قوڵی پێکهێنانی حکومەتدا دەژی. ئاسۆیەکی ڕوونیش بۆ دەربازبوون لەم قەیرانە نابینرێت، بەپێچەوانەوە ڕۆژ بە ڕۆژ قەیرانەکە، تایبەت دوای بڕیاری دەستلەکارکێشانەوەی فراکسیۆنی سەدرییەکان لە پەرلەمان، قوڵتر و مەترسییەکانیش بۆ سەر کۆی پرۆسەی سیاسی عیراق و ژیانی هاوڵاتیانیش گەورەتر و مەترسیدارتر دەبن.
   سەرەنجامی ئەم قەیران و داخرانە سیاسییە، ئەگەر بە گفتوگۆ و لێکتێگەیشتنی ناو ماڵی ناکۆکی شیعە چارەسەر نەکرێت، دەبێ بخرێتە ناو بازنەی بیرکردنەوە لە هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و زەمینەسازی بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنێکی دی. ئەمەش بە دوو میکانیزمی دەستوری دەکرێت، یەکەمیان، لە ڕێی پێشکەشکردنی داواکارییەک لەلایەن (١١٠) پەرلەمانتار، واتە سێیەکی ژمارەی ئەندامان بۆ سەرۆکی پەرلەمان، دووەمیش، سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران بە ڕەزامەندی سەرۆک کۆمار داوایەک پێشکەش بە سەرۆکایەتی پەرلەمان بکات. لە هەردوو حاڵەتەکەدا دەبێت زۆرینەی ڕەهای ئەندامانی پەرلەمان، واتە (٢١٠) پەرلەمانتار دەنگی پێبدەن. 

دەستلەکارکێشانەوە، گەورەترکردنی زۆنی نائارامی عیراق   

   پاشەکشەی بەکۆمەڵی خاوەن گەورەترین فراکسیۆنی پەرلەمانی و گەورەترین پێگەی سیاسی و جەماوەری لە عیراق، هەنگاوێک نەبوو بۆ دەربازکردنی عیراق لە چەقبەستوویی و داخرانی سیاسی، بەڵکو بوو بە سەرەتایەکی نوێ بۆ گۆڕینی عیراق لە ولاتێکی نائارامەوە بەرەو زۆنێکی نائارامتر و نادڵنیاتر لە ڕووی سیاسی و کۆمەڵایەتییەوە. دەستلەکارکێشانەوە جێهێشتنی کورسییەکانی پەرلەمان و چۆڵکردنی هۆڵی پەرلەمان بوو، بەڵام بریتی نەبوو لە چۆڵکردنی گۆڕەپانەکە سیاسییەکە و جێهێشتنی یارییەکە بۆ تیمی نەیار، وەک چۆن بەشێک لە سیاسییەکانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی لەم تێگەیشتنە بێ دیقەت و ناسیاسییەوە مامەڵەیان لەگەڵ بڕیارەکەدا کرد و خۆیان وەک تیمی سەرکەوتووی یارییەکە و بڕیاردەری بێ ڕکابەر بینییەوە. 
   بەشێک لە سیاسی و هێزە سیاسییەکانی نەیاری ڕەوتی سەدر بڕوایان وابوو، یان خۆشخەیاڵی و سەرمەستبوون بە نەغمەی سەرکەوتن بەرەو دونیای فانتازیای سیاسی و دابڕان لە واقیعی مەوجودی بردبوون. بۆیە کەوتنە پەلەکردن لە پەسەندکردنی بڕیاری دەستلەکارکێشانەوەی پەرلەمانتارانی ڕەوتی سەدر و بە زوویی کۆبوونەوە بۆ دیاریکردنی ڕۆژی کۆبوونەوەی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار، تا کاندیدی دڵخوازی خۆیان بنێرنە سەر کورسی دەسەڵاتی جێبەجێکردن، سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران. بەڵام دۆخی سیاسی و کۆمەڵایەتی عیراق بە زوویی پێیگووتین، ئەمانە نە تەنیا دەیان فرسەخ لە ناسین و خوێندنەوەی دۆخی ڕاستەقینەی عیراقەوە دووربوون، بەڵکو قاچەکانیان بە زەوییەوە پچڕابوو و لە ئاسمانی خەیاڵی پڕ نەشئەی سەرکەوتنی خۆیاندا خەریکی بیرکردنەوە و بڕیاردان بوون. ئەو سیاسییانەی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی، هەرگیز نەیانتوانی بە قەبارەی خۆی پەیامی ڕەوتەکەی سەدر لە نوێژی ملیۆنیدا تێبگەن، بۆیە لە ڕێی زۆرینەی پەرلەمانییەوە، بەردەوامبوون لە هەوڵدان بۆ زیاتر نزیکبوونەوە لە گەیشتن بە خەونە سیاسییەکانیان و لەو ڕێگەیەشەوە نە تەنیا تەریککردن و پەراوێزخستنی موقتەدا و ڕەوتەکەی، بەڵکو لە ڕێی دەسەڵاتی سیاسییەوە هەوڵدان بۆ بچووککردنەوەشی.    
   دوای نامە سیاسییەکەی ڕۆژی چوارشەممە (٢٧/٧/٢٠٢٢)ی موقتەدا سەدر بۆ نەیارەکانی و بەردەوامی (چوارچێوەی هەماهەنگی) لە هەوڵدان بۆ کۆبوونەوەی پەرلەمان و تێپەڕاندنی ڕێکارە یاساییەکان بۆ پێکهێنانی حکومەتی نوێی عیراق، سەدرییەکان بە نامەیەکی توندتر وەڵامیاندانەوە، وەڵامدانەوەیەک، نە تەنیا لە ماوەی چەند ڕۆژێکی کەمدا، ڕۆژی شەممە (٣٠/٧/٢٠٢٢)، جارێکی دیکە چوونەوە ناو ناوچەی سەوزەوە، بەڵکو دامەزراوەی دادگای فیدڕاڵیشیان خستە بەردەم مەترسی پەلاماردان و باڵەخانەی پەرلەمانیشیان کرد بە شوێنی دروشمبازی و ژێرەوژوورکردنی کۆی خەونە سیاسی و ڕەنگاڵەییەکانی سیاسییە کورتبینەکانی ناو (چوارچێوەی هەماهەنگی) و هاوکار و پشتیوانە سیاسییەکانیان. 
   موقتەدا سەدر، لەم نامەی دواییدا خاڵی کۆتایی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار و پێکهێنانی حکومەت بە خواستی چوارچێوەی هەماهەنگی دانا و بە خەتێکی درشت لەسەر بەربەستە کۆنکرێتییەکانی ناوچەی سەوز و دەروازە و دیوارەکانی پەرلەمان بە زمانێکی ڕەوان بۆی نووسین: ڕاستە ئێمە لە پەرلەمان کشاوینەتەوە، بەڵام ئەگەر لە ژوورێکی سادەی (حەنانە)شدا بین، هێشتا هێزی تێکدان و قڵپکردنەوەی یارییەکەمان بەسەر نەیارە سیاسییەکانماندا لە دەست نەداوە. 
   سەدرییەکان لە نوێژی ملیۆنییەوە بۆ کۆنتڕۆڵکردنی پەرلەمان، یەک نامەی سیاسی کورتیان بە چوارچێوەی هەماهەنگی و تەواوی نەیارە ناوخۆیی و ناوچەییەکان گەیاند: هەر کەسێک هێزی کاریزمایی و پۆپۆلیستی موقتەدا سەدر نادیدە بگرێت، ناتوانێت بە ئارامی لەسەر کورسی دەسەڵات دانیشێت، لەوەش زیاتر، ئەو دامەزراوە دەستورییەی پێتانوایە دەتانگەیەنێت بە خەونە سیاسییەکانتان، ئێمە بە یەک تویت دەیکەین بە ستەیگی هەڵپەڕین و سەمای خێڵە بیابانشینەکانی وڵات. 
   هەمووان ئەو ڕاستییە دەزانین، ڕەوتی سەدر براوەی یەکەمی هەڵبژاردنە گشتییەکانی ئۆکتۆبەری ساڵی ڕابردوو بوو، بەڵام سەرنەکەوتنی لە دروستکردنی فراکسیۆنێک، یان زۆرینەیەکی پەرلەمانی کە زامنی پێکهێنانی حکومەتی زۆرینەی بۆ بکات، ناچار بە درێژەدان بە ململانێیەکی توندی لەگەڵ نەیارە شیعەکانی دیکەی کرد، ئەو گروپە شیعانەی لەلایەن ئێرانەوە پشتیوانی دەکرێن، بەمەش پرۆسەی پێکهێنانی حکومەتی نوێی عیراق ڕووبەڕووی مەترسی و قەیرانی قوڵتر بوویەوە. بەجۆرێک هەنگاوی دەستلەکارکێشانەوەی سەدرییەکانیش دوای نزیکەی هەشت مانگ لە چەقبەستوویی سیاسی، وەک هەنگاوێکی بێ پێشینە لە دیمەنی سیاسی عیراقدا، نەبووە چارەسەرێک بۆ قەیرانەکە و گۆڕەپانی سیاسی بەغدای ئارام نەکردەوە. 
      لە ئێستادا دیمەنی سیاسی عیراق پێماندەڵێت، موقتەدا سەدر کاتێک بێ ئومێد دەبێت لە سەرکەوتن لە پێکهێنانی حکومەتی زۆرینە لە ڕێی پەرلەمانەوە، ئەمجارەیان دەستلەکارکێشانەوەی بەکۆمەڵ لەو دامەزراوەیە وەک بۆمبێک لەبن پێی نەیارەکانیدا دەتەقێنێتەوە، بۆمبێک نمایشی هێز لە پەرلەمانەوە دەگوازێتەوە بۆ شەقام. سەدر لە هەر سیاسییەکی دیکەی عیراق زیاتر توانیویەتی وەبەرهێنان لە داخوازی و هێز و وزەی شەقامدا بکات. ڕاستە فراکسیۆنەکەی ڕەوتی سەدریش لەسەر بنەمای تائیفی دامەزراوە، بەڵام فۆرمی گوتار و دروشمەکانی زیاتر لە چوارچێوەی سەربەخۆیی سیاسی و پرسی نیشتیمانیدا دەخولێنەوە. ڕوونە موقتەدا خۆی، کوڕ و نەوەی خێزان و بنەماڵەیەکی دینی و مەزهەبی دیاری عیراقە، ئەو پاشخانە دینی و مێژووییەش بووەتە سەرمایەیەکی ڕەمزی کاریگەر بۆ موقتەدا و وەبەرهێنانی گرنگی لەسەر دەکات. موقتەدا وەک فیگەرێکی دینی و سیاسی، بە وردی کار لەسەر پێویستی و داخوازییەکانی شەقامی عیراقی دەکات، گوتار و دروشمەکانی شۆڕدەکاتەوە بۆ ناو دڵ و ناخی گەنجانی ناڕازی و بێکاری شەقام، هێزی گوزارشت لە بێزاری و توڕەیی ئەوانی لە گەندەڵی و کۆی ئەو قەیرانانە هەیە، کە لە ڕابردوودا پشک پشکێنەی سیاسی ڕووبەڕووی ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی عیراقییەکانی کردووەتەوە، وێڕای توانای هەوڵدان بۆ کارکردن لەسەر پرەنسیپە نیشتیمانییەکان و گوتاردان بە ناوی سەربەخۆیی بڕیاری سیاسی و دروستکردنی حکومەتی نیشتیمانی عیراقی دوور لە هەژموونی ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵات. 
   موقتەدا لە مێژووی سیاسی عیراقدا بە بڕیاری کشانەوەی بەکۆمەڵ لە پەرلەمان هەنگاوێکی بێ پێشینەی ناوە، هەنگاوێک جیاوازتر لە هەنگاوەکانی پێشووی. ئەو لە هاوینێکی گەرمی بەغدادا بە بڕیاری کشانەوە، گۆڕەپانی سیاسی گەرمی بەغدای گەرمتر کرد. جوڵەکانی پێشتری سەدر بریتیبوو لەوەی قاچێکی لە ناو حکومەت و قاچەکەی دیکەیشی دەخستە ناو گۆڕەپانی ناڕەزایەتییە جەماوەرییەکانەوە، بەڵام ئەمجارە فۆرمی بڕیار و یارییەکەی گۆڕیوە، بە تەواوی قورسایی خۆیەوە هەردوو قاچی خستووەتە نێو گۆڕەپانی ناڕەزایەتییەکان و لە پرۆسەی سیاسی پاشەکشەی کردووە. 
   هەمووان دەزانین، شەقامی عیراقی لە کوڵاندایە، سەدریش بەهۆی ئەو پابەندی و ملکەچییە بێ سنورەی کە هاوسۆزان و جەماوەرەکەی بۆ گوتاری سیاسی و پۆپۆلیستی ئەو هەیانە، توانای یاریکردن لە نێو شەقام و کۆکردنەوەی جەماوەر و جوڵەپێکردنی شەقامی هەیە، دەزانێت چۆن و لە کوێوە قسە لەگەڵ هۆشیاری و عەقڵی جەماوەرەکەی بکات و وەک ڕۆبۆتێک کۆنتڕۆڵیان بکات و وەک مێگەلیش ئاراستەیان بکات. 
   هەموو ئەمانە گومانی ئەوەیان گەورەتر دەکرد، کە کۆبوونەوەی ملیۆنی و ناڕەزایەتی شەقام دژ بە داخرانی سیاسی لە عیراق دەست پێدەکات، کە لە ڕاستیدا کۆبوونەوە و ناڕەزایەتی دەبن دژ بە چوارچێوەی هەماهەنگی و خواستی ئەم هاوپەیمانێتییە بۆ پێکهێنانی حکومەتی تەوافوقی لە غیابی فراکسیۆنی ڕەوتی سەدردا، چونکە لە سەرەتاوە تا کۆتا، خودی موقتەدا، ئەم هاوپەیمانێتییەی بە هۆکاری داخرانی سیاسی عیراق و پەکخستنی پرۆسەی سیاسی تۆمەتبار کردووە. 
   لە ڕابردوودا موقتەدا سەدر بەوە ناسراوە، هەڵکشان و داکشانی لە بڕیاری سیاسیدا هەیە، سیاسییەکی ڕاڕا و ناجێگیرە، زۆرجار بەیانیان بڕیارێک دەدات و  ئێواران بڕیارێکی پێچەوانە. کاتێک لە ساڵی (٢٠١٦)دا هەوادارنی ڕەوتەکەی چوونە ناو باڵەخانەی پەرلەمانەوە لە ناوچەی سەوز، لە لێدوانێکیدا گووتی: "ئەوە گوێ ڕاکێشانی نەیارە سیاسییەکانمان بوو". ئایا ئەوەی ئێستا، دوای تێپەڕبوونی شەش ساڵ لەو مێژووە و لە کۆتایی تەموزی ٢٠٢٢دا ڕوودەدات بریتییە لە تەنیا "گوێ ڕاکێشانێکی سیاسی دیکە"، یان هەوڵدانە بە ئاراستەی یەکلاکردنەوەی دۆخەکە بە زمانێکی دی و بە فۆرمێکی دیکە. یەکلاکردنەوەیەک جگە لەوەی لە ئێستادا دەرفەتەکانی سەرکەوتنی گەورەی لایەنێک، گروپێک بەسەر لایەن و گروپێکی دیکەی لەبەردەمدا ئاسان نابێت، کردنەوەی دەروازەیەکی ئاگرینیش دەبێت بە ڕووی مەترسی بەیەکدادانی جەماوەری و چەکداری میلیشیا شیعە سیاسییە پێکناکۆکەکان لە بەغدا، بەیەکدادانێک جگە لە کردنەوەی دەروازەی دۆزەخێکی دیکە بۆ هاوڵاتیانی عیراقی، هیچی دیکەی لێسەوز نابێت.