جەنگ عێراق توشی بوژانەوەی دارایی و قەیرانی ئابوری دەکات

2022-04-11 11:38:13

شیكاری: درەو
بەشی دووەم
لەگەڵ ئەوەی جەنگی ڕوسیاو ئۆکرانیا بووە بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە جیهاندا، دۆخی دارایی و بودجەی عێراقی بەڕادەیەکی زۆر بوژاندووەتەوە، بەڵام کاریگەرییە نەرێنییەکانی هیچی کەمتر نییە لە کاریگەرییە ئەرێنییەکانی و ئابوری عێراقی توشی هەڵاوسانی بازاڕو داکشانی کەرتەکانی وەبەرهێنان و بردنە دەرەوەی دراوە قورسەکان کردووە.
ئەمە جگە لەوەی هەر سزایەکی ئەمریکا بۆ سەر کەرتی وزەی ڕوسی کارکردنی کۆمپانیا ڕوسییەکان لە عێراق گرفتار دەکات و عێراق توشی زیانی گەورەتر دەبێت، چونکە کۆمپانیا ڕوسییەکان بە قەبارەی (13) ملیار دۆلار لە عێراق وەبەرهێنان دەکەن.

کایگەرییەکانی جەنگی ڕوسیا و ئۆکرانیا لەسەر ئابوری عێراق
بەشێک لە چاودێران پێیان وایە عێراق پارێزراوو سەلامەترە لە کاریگەرییەکانی جەنگ بەراورد بە وڵاتانی یەکێتی ئەوروپا، ئەمەش بەشێکی پەیوەندیدارە بە ڕەهەندی جوگرافییەوە، لەوانەیە بەشێکی ئەو بۆچونەش بۆ ئەوە بگەڕێتەوە کە ڕەنگە پێیان وابێت عێراق ڕاستەخۆ لە ژێر کاریگەرییەکانی جەنگدا نیە، بە تایبەت ئەگەر پشت بەو شیکردنەوەیە ببەسترێت کە ئاڵوگۆڕی بازرگانی عێراق لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاوا لە نێویشیاندا ڕوسیا (2%) تێپەڕ ناکات.
بەڵام ئەم بۆچونە ڕاست نییە کاتێک سەیری عێراق بکرێت وەک بەشێک لەنێو سیستمی جیهاندا، بەتایبەت لەم سەردەمەی ئێستادا کە سیستمی ئابوری جیهان گوزارشتە لە کۆمەڵێک لینکی ئاڵۆزو پێکەوە گرێدراو، هەموان پێکەوە تەواوی دەکەن، هەر بۆیە عێراق بە نۆرەی خۆی و بە قەبارەی بەشدارییەکانی لەنێو سیستمی ئابوری جیهان هاوشێوەی هەموان پشکی دەبێت بەرکەوتەی ئاسەوارەکانی جەنگی نێوان ئۆکرانیا و روسیا، بەڵام دەکرێت بوترێت سەرجەم ئاسەوارەکان کاریگەری خراپیان نابێت بەڵکو بەشێک لە کاریگەرییەکان بۆ عێراق خێر دەداتەوە، بەتایبەت لە ڕووی ئابورییەوە، بۆیە لێرەدا تیشک دەخەینە سەر ئەو کاریگەری ئەرێنی و نەرێنییانەی جەنگ لەسەر دۆخی ئابوری عێراق؛
یەکەم: ئاسەوارە ئەرێنییەکانی جەنگ لەسەر ئابوری عێراق
1. زیادکردن و کەڵەکەبوونی داهات: عێراق وەک یەکێک لەو دەوڵەتانەی هەناردەکارێکی گەورەی نەوتە، بەپێی داتاکان لە دوای وڵاتی سعودییەوە پلەی دووەمی هەیە لە نێو وڵاتانی ڕێکخراوی ئۆپێک، هەر وەک چۆن پلەی دووەمی گرتووە لە نێو وڵاتانی عەرەبی لە ناردنەدەرەوەی نەوتی خاو، سەرباری ئەوەی پلەی پێنجەمی هەیە لەسەر ئاستی جیهان لە یەدەگی نەوتی سەلمێندراو بۆ ساڵی (2021) کە بە (149) ملیار بەرمیل نەوت خەمڵیندراوە، لەسەر ئاستی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش لەدوای هەر یەک لە سعودییەو ئێرانەوە دێت لە بوونی یەدەگی نەوت، سەرباری ئەوانەش عێراق داهاتی دارایی خۆی بە زیاتر لە ڕێژەی (90%) لە ڕێگەی هەناردەکردنی نەوتەوە بەدەست دەخات.
لای هەموانیش ڕوونە کە هەڵگیرسانی جەنگی نێوان ڕوسیاو ئۆکرانیا بووە هۆکاری بەزبوونەوەی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان، کە بووە هۆی کاریگەرییەکی ئەرێنی لەسەر داهات و دۆخی دارایی عێراق، بەڕای بەشێک لە شارەزایانی بیانی ئەگەر ئەم دۆخە بەم شێوەیە بەردەوام بێت چاوەڕاون دەکرێت نرخی بەرمیلێک نەوت لە بازاڕەکانی جیهان بگاتە سەرو (150) دۆلای ئەمریکی، بەم گریمانەیش بێت داهاتی نەوتی عێراق بۆ زیاتر (200%) گەشەدەکات، بەراورد بە ساڵی ڕابردوو کە تێکڕای نرخی نەوت گەیشتە (74) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک، لە کاتێکدا ئەگەر بەراورد بکرێت بە ساڵی (2020) گەشەکردنەکە زۆر لەوە زیاتر دەبێت و دەگاتە نزیکەی (375%) کە تێیدا تێکڕای نرخی نەوت (40) دۆلاری ئەمریکی بوو بۆ هەر بەرملێک نەوت.
2. بەرزبوونەوەی گەشەی بەرهەمی ناوخۆیی (GDP): لەگەڵ ئەوەی لە ئێستادا نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان بەرزەو ڕووی لە بەرزبوونەوەیە، بە هۆکاری جەنگی نێوان ئۆکرانیا و ڕوسیا، فشار و سزا ئابورییەکانی ئەمریکاو وڵاتانی ئەوروپا بۆ سەر کەرتی وزەی ڕوسیا.
بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی داهاتی نەوتی عێراق (45% – 60) بەهای بەرهەمی ناوخۆی عێراقی پێکدەهێنت، ئەگەر ئەو گریمانەیەی کە لە خاڵی ڕابردوو بۆ بەرزبوونەوەی بەهای نەوت لە داهاتوودا خرابووە ڕوو بەدی بێت، ئەنجامەکەی دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەیەکی گەورە لە بەهای گەشەی دارایی و بەرهەمی ناوخۆی لە عێراقدا، بۆ نمونە ئەگەر پشت بە داتاکانی دەزگای ناوەندی ئاماری عێراقی ببەستین بۆ ساڵی (2020 و 2021)، ئەو پێشبینەیە بۆ نرخی نەوت کراوە کە (150) دۆلار بێت بە تێکڕا بۆ ساڵی (2022 - 2023) و عێراق (3.5 ملیۆن) بەرمیل نەوت ڕۆژانە هەناردە بکات، ئەوا گەشەکردنەکە بەم جۆرە دەبێت کە لە (چارتی ژمارە (1)) ڕونکراوەتەوە؛

چارتی ژمارە (1)

دووەم: ئاسەوارە نەرێنییەکانی جەنگ لەسەر ئابوری عێراق
1.   هەڵاوسانی گشتی؛ لەگەڵ دەستپێکی ساڵی نوێی (2021) بە بریاری حکومەتی عێراق، بەهای دیناری عێراقی بەرامبەر بە دۆلاری ئەمریکی دابەزێندرا، ئەم بڕیارەش هەڵاوسانی بازاڕی بە ڕێژەی (6.8%) بەرزکردوەوە، لە کاتێکدا ڕێژەی هەڵاوسان لە ساڵی (2020) بە (3%) تۆمار کرابوو، چاوەڕوان دەکرێت لە داهاتوودا ڕێژەی هەڵاوسان بەرزتر ببێتەوە بۆ ئاستێکی باڵاتر، چونکە جگە لەو هەڵاوسانە ناوخۆییە هەڵاوسانێکی جیهانیش لەسەر ماددە خۆراکییەکان هەیە و چاوەڕوان دەکرێت کاریگەری گەورە لەسەر ئابوری عێراق جێبهێڵێت، چونکە بەپێی لێدوانی (مەزهەر محمەد ساڵح- ڕاوێژکاری دارایی حکومەت) عێراق (80%) پێداویستییە خۆراکییەکانی لە دەرەوە هاوردە دەکات.
2.   داکشان لە کەرتەکانی وەبەرهێنان؛ کەرتەکانی وەبەرهێنان کە دەکرێت بە کەرتی ڕاستەقینە (حەقیقی)یش ناوی ببەین بریتین لە کەرتەکانی (کشتوکاڵ، پیشەسازی، بنیادنان وخانوبەرە، گواستنەوە، گەیاندن و گەشتوگواز) کە هاوپشکن لە دەستبەرکردنی بەرهەمی ناوخۆ و(31%) کۆی بەرهەمی ناوخۆیی عێراق پێکدەهێنن، بەم ئەنجامەش هەر هەڵئاوسانێک لەو شمەکانەی عێراق لە دەرەوە هاوردەی دەکات، کاریگەری گەورەی دەبێت لەسەر ئەو داهاتەی عێراق لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتەوە دەستی دەکەوێت.
بەهۆی ئەو بەرزبوونەوەیەی لە نرخی نەوتیشدا ڕووی داوە، بڕیاربەدەستانی عێراق چاویان لەوەیە لە ڕێگەی هەناردەکردنی زیاتری نەوتەوەە داهاتی گەورەتر بەدەست بخەن، ئەمەش سەردەکێشێت بۆ پشتگوێخستنی کەرتی وەبەرهێنانی ڕاستەقینە لە عێراق، بۆیە چاوبڕینە زیادکردنی داهات لە ڕێگەی کەرتی نەوتەوە دەبێتە هۆی؛
-   داکشانی ئابوری و هەڵاوسانی زیاتر لەبازاڕەکانی ناوخۆ.
-   بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێکاری، بە هۆی داکشان و هەڵاوسانی ئابورییەوە، کە لە ئێستادا بێکاری (13.8%) و بەم شێوەیە بڕوات لە ساڵانی داهاتوو بەرزدەبێتەوە بۆ (30%).
-   قوڵبوونەوەی کێشەکان لە کەرتە پێکهێنەرەکانی کۆی بەرهەمی ناوخۆ (GDP)
3.   بردنە دەرەوەی دراوە قورسەکان؛ لە ئێستادا داهاتی گشتی خەزێنەی عێراق ڕووی لە بەرزبوونەوەو زیاد بوونە، لە ئەنجامی ئەو بەرزبوونەوەیەیەی لە نرخی نەوت و کەمبوونەوەی خستنەڕووی نەوت و وزە لە بازاڕەکانی جیهان بەهۆی جەنگی نێوان ئۆکرانیا و ڕوسیاوە ڕویداوە، لە بەرامبەردا بردنەدەرەوەی دراوی قورسیش ڕووی لە زیادبوونە، لەبەرئەوەی شمەکی هاوردەکراو پێویستی بە هێزێکی گەورەتری داهات هەیە بۆ کڕین بەراورد بە ڕابردوو، وەک پێشتریش ئاماژەمان پێدا عێراق بەڕادەیەکی گەورە شمەک و خزمەتگوزاری و بەرهەمە نەوتییەکان لە دەرەوە هاوردە دەکات بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییەکانی ناوخۆ، لەگەڵ ئەوەی تەرازووی بازگانی زیادەیەکی زۆری هاتووەتە سەر بەراورد بە ساڵانی پێشتر لە سایەی داهاتی نەوتەوە کە (99.7%) هەناردەکردنی عێراق پێکدەهێنێت، بەڵام (70% - 80)ی ئەو داهاتەی لە ڕێگەی نەتەوە بەدەستهاتووە دەڕوات بۆ پێداویستییە هاوردەکراوەکانی دەرەوە، وەکو ئەوەی لە (چارتی ژمارە (2))دا ڕونکراوەتەوە.

چارتی ژمارە (2)

سێیەم: کشانەوەی کۆمپانیا ڕووسییەکان لە عێراق
کۆمەڵێک کۆمپانیای گەورەی ڕوسی لە کەرتی نەوت و غازی عێراق کاردەکەن، کە دیارترینیان بریتین لە (رۆسنەفت) کە لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان کاردەکات، کۆمپانیای (لوک ئۆیڵ) لە کێڵگەی قوڕنە وەبەرهێنان دەکات و (گاز پرۆم)یش لە کێڵگەی بەدرە لە پارێزگای واست و کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان وەبەرهێنان دەکات. بەپێی لێدوانی باڵیۆزی ڕوسیا لە بەغداد (ماکسیموف)؛ ڕوسیا بە قەبارەی (13) ملیار دۆلار لە کەرتی وزەی عێراقی وەبەرهێنان دەکات.
بۆیە بە زیادکردنی سزاکانی سەر ڕوسیا لە لایەن ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاوە بۆ سەر تەواوی کەرتی وزەی ڕوسی ئەگەری کشانەوەی کۆمپانیا ڕوسییەکان لە عێراق گریمانەکراو دەبێت، ئەمەش زیان بە کەرتی وزەو نەوتی عێراق دەگەیەنێت.

سەرچاوە: