چیا عەباس

بناماڵەکردن جۆرێکە لە گواستنەوە و وەرگرتنی ئیرسە جیاکان، کەوتۆتە سەر نەوەی وەرگر چۆن مامەڵە بە ئیرسەکان و لە گەڵیاندا دەکات.

زۆربەی زۆری وڵاتانی ناوچەکەمان لە لایەن بنەماڵەوە حوکم دەکرێن، وڵاتانی کەنداو، سعودیە و ئوردون بە عرفی پاشایەتی. لە سوریا و تا رادەیەکیش تورکیا و لوبنان نەوەکانی سەرکردە دەسەڵاتدار و دێرینەکانی ئەو وڵاتانە راستەوخۆ و ناراستەوخۆ جڵەوەکانی فەرمانرەواییان گرتوە و وەک ئیرسی سیاسی باو و باپیرانیان بۆیان ماوەتەوە. لە بەشەکانی تری ناوچەکەمان نەوەکانی ئاین و مەزهەب رۆڵی هەستیار و بەرچاو لە فەرمانرەوایدا دەبینن  و بەشێک لە ئیسلامی سیاسیش هۆکاری گەورەی تێكچونی خەستی ئارامی و ئاسایشی ناوچەکەن.  
باسم لە رەوایەتی و نارەوایەتی ئەم دیاردەیە و زەمینە مێژویی و کۆمەڵایەتیەکانی نیە، باس لە دۆخی باشوری کوردستانە کە ئەم دیاردەیە بەخەستی کراوەتە ئەمری واقیع بێئەوەی بنەماکانی دەستوری هەبێت.
لە مێژودا ناکۆکی و شەر و مەرافەی عەشرەت و بنەماڵەکان، جا بە هۆکاری کۆمەڵایەتی، زەوی و زار، دەسەڵات، هاندەری دەرەکی و سیاسیەوە بوبێت زەمینە بەپیتەکەی دەسە:ڵاتی بنەماڵە سەرکەوتوەکان بوە، کاتێک گەیشتۆتە سەر مریشکە رەشە سولحیکی کاتیان کردوە، بێئەم گەمەکردنانە بەها و پێگەیان نە دیار دەبو و نە بەهێزتریش دەبون، حسابی گروپێکی کۆمەڵایەتی و سیاسیان بۆ دەکرا.
لە کۆمەڵگا دواکەوتوەکاندا ئەم دیاردەیە لە قۆناغە جیاکاندا بەردەوام پۆشاکی جیا جیای گونجاوی پۆشیوە و زەمینەخۆشکەری بەردوامبونیشی بوە، تایبەت کاتێک پرسی بنەماڵە پۆشاکی سیاسی و فکری بەبەریدا دەکات.
نەوەی دوەمی بنەماڵەی بارزانی و تالەبانی بە هۆکاری مێژویی و کۆمەڵایەتی و رۆڵی گرنگ و بەرچاوی باو باپیرانیان لە بزافی کوردایەتی بونەتە جێگرەوەی سەرکردە ناودارەکانی ئەو دو بنەماڵەیە. لەم دیاردەیەدا رەچاوی وردی خەبات و ماندوبون و رۆڵ و تواناکانی ئەم نەوەی دوەمە لە بزافی کوردایەتی نەکراوە، بەشێک لێیان بەشدار بون لە کاری سیاسی و خەباتی رابوردو بەڵام بێ ئەو بەشداربونەش هەر هەمان پێگە و دەسەڵاتەی ئێستایان دەبو، چونکە ئەو سەرکردە دێرینانەی حزب و بنەماڵە بە درێژایی تەمەنیان باوەریان بە سیستەمی دیموکراسی و حزبایەتی دروست لەرزۆک بوە، لە تێرامانی خۆیانەوە لایان گرنگ بوە دەسەڵات لە دەستێکی ئەمین و گوێرایەڵدا بمێێتەوە، نەوەکانیشیان بۆ ئەو مەبەستە گۆشە و پەوروەدە کردوە و زەمینەیان بۆ خۆش کردون لەگەڵ ئاسانکاریدا. 

پارتی و بنەماڵە
|مەلا مستافا سەرکردەیەکی ناوداری کوردە، لە گەڵ سەرهەڵدانی دیاردەی مەلایی جەلالی باوەر و متمانەی بەو حزبایەتیە گەیشتنە ئاستێکی نزم، لەو ساتەوەش بایەخی سەرەکی بۆ نەوەکانی بو. دوای شکستی هەڵمەتی جەلالی و گەرانەوەیان بۆ باوەشی پارتی پێکهاتە و خەسڵەتەکانی پارتی تادەهات بەرەو بنامەڵیکردن دەرۆیشت.پارتی چوار کوچکەی سەرەکی بۆ کارەکانی پێرەو دەکرد:
یەکەم: دەسەڵاتی رەهای بنەماڵەی بارزانی،
دوەم: بەهێزکردنی دەزگای پاراستن،
سێیەم: پتەو و بەرفراوانکردنی پەیوەندیە دەرەکیەکان،
چوارەم: تەرکیزکردنە سەر ناوچەکانی نفوزی کلاسیکیان.    
سەرجەم ئەم کوچکانەی سیاسەتی پارتی راستەوخۆ لە لایەن نەوەکانی مەلا مستەفا و کەسایەتیە متمانەپێکراوەکانی نزیک لێیان بەڕیوەدەبران. 
لە گەڵ هەڵگیرسانەوەی شۆرشی ئەیلول لە ١٩٧٤ بارەگای بارزانی بریاردەر بو نەک مەکتەبی سیاسی پارتی، ادریس بارزانی ئەو بارەگایەی بەرێوە دەبرد و مەکتەبی سیاسی پارتی واجهەیەک بو بۆ کارە لا بەلاکان. سەرەرای ئەم واقیعە مەلا مستەفا باش دەیزانی دەسەڵاتی رەهای نەوەکانی ئاکامی نەرێنیشی دەبێت بۆیە هاوتەریب لە گەڵ دەسەڵاتی نەوەکانی کەسانی تری پشتگوێ نەخستبو. ئەم سیاسەتە هاوسەنگیەکی دروست کردبو کە زۆربەی هزر و ئاراستە جیاکان بە رابەرایەتی مەلا مستەفا قایڵ بون.
دوای راپەرینیش  پشک و رۆڵی پارتی لە  هەڵبژاردنەکان بۆ یەکەم پەرلەمانی کوردستان و سەردەمی فیفتی بە فیفتی و خولەکانی شەری ناوخۆ و دو ئیدارەیی و راگرتنی شەر و دوای سەدامیش بەشداری لە دەسەڵاتی بەغدا و فەرمانرەوایی هەرێم بە تەواوی کەوتنە ژێر دەسەڵاتی بنەماڵەی بارزانیەوە. ئێستا نەوەکانی بنەماڵە و هەم پارتیش  لەوە دەرچون نوێنەری حزبەکەیان بن، بەڵکو لە ئەرزی واقیعدا بونەتە دەسەڵاتێکی رەها لە کوردستان و بەشێکی ناوچەکەش. 
لە نێو نەوە نوێکانیاندا جیاوازی و ململانێ و ناکۆکی کاری سروشتین و بونیان هەیە، بەڵام هیچکات یەکریزی بریار و گوێرایەڵی مەرجەع و پاراستنی بەرژەوەندیە باڵاکانی پارتی و بنەماڵەیان پشگوێ نەخستون،

یەکێتی و بنەماڵە
یەکێک لە خاڵە گرنگەکانی هەڵمەتی جەلالی دژ بە پارتی پرسی دەسەڵاتی بنەماڵەی بارزانی بو لە ناو پارتیدا، ئەدەبیاتی سیاسی ئەو سەردەمانەی باڵی مەکتەبی سیاسی و دواتر یەکێتی بەردەوام جەختیان لەم تەوەرە کردۆتەوە و بە لادان و تاوانێکی قورسیان پێناسە کردوە.
کاتێک مام جلال و مسعود بارزانی لە ژێر فشاری دەرەکی شەری ناوخۆیان راگرت پرسی بە بنەماڵەکردنی یەکێتی بەخەستی سەری هەڵدا، هەرچەندە مام جلال لە سەرەتادا پێی سەغڵەت بو بەڵام دورکەوتنەوەی لە کوردستان و تێكچونی باری تەندروستی و خەستبونەوەی بێسەروبەری و سەرجەمگەری ناو یەکێتی و سەرهەڵدانی باڵی ریفۆرم و فشاری کەسە زۆر نزیکەکان لێی و گرنگترین روداویش دروستبونی گۆڕان مام جلال یان بزوێن کە چالاکانە کار لەسەر پرسی بە بنەماڵەکردنی یەکێتی بکات. مام جلال ترسێکی واقیعی هەبو کە بەردەوامبونی ئەو دۆخە یەکێتی زۆر لاواز و پەرتەوازە دەکات.  
مام جلال لە سەرەتادا حەزەر بو، کورە گەورەکەی کردە بەرپرسی دەزگای دژە تێرۆر، کاتێک باڤڵ هەڵەی گەورەی کرد لە کوردستان دوری خستەوە، قوبادی کوری نوێنەری حکومەتی هەرێم بو لە ئەمریکا لەسەر داوای خەستی نێچیرڤان بارزانی هێنایەوە و کرا بە راوێژپێکراوی حکومەتی هەرێم، پێگەی هێرۆ خانی خێزانی شایستەی بوە و مافێکی رەوای خەبات و ماندوبونی بو، بەشێک لە برازا و خزمەکانی هاوخەباتی مام جلال بون لە سەردەمی خەباتی شاخدا و ئەو پێگانەی بەدەستیان هێنا خێرو بەرەکەتی کەس نەبو، تەنانەت ئاڵا تالەبانی خوشکەزای لە سەر داوا و ئیلحاحی کاک نەوشیروان خرایە لیستی کاندیدەکانی یەکێتی بۆ پەرلەمانی عێراق، چونکە مام جلال نەی دەویست تالەبانیەکان بەزەقی و بەرفراوان ئەو پۆستانە وەرگرن.
لە گەڵ نەخۆشکەوتنی مام جلال و لاوازبونی توانای بەرێوەبردنی یەکێتی و نەمانی کاک نەوشیروان لە ناو یەکێتیدا هێزێکی شاردراوەی ناو یەکێتی و بە هاندانی دەرەکی ژێر بەژێر پرسی بە بنەماڵکردنی یەکێتی یان خەستتر دەکرد.
دوای وەفاتی مام جلال مەرجەعی مێژویی و سەرەکی یەکێتی، بە پرسی بنەماڵەکردنیشیەوە، نەما، ئەمە دەرفەتی ئاڵتونی بۆ هێزە شاردراوەکە رەخساند، ئەوەندەی پێنەچو تالەبەنیەکان، نزیک و دور، وەک قارچکی بەهاران هەڵدەتۆقان و جومگە هەستیارەکانی حزب و حوکمرانی و دارایی و پەیوەندیەکانیان گرتە دەست.
دەسەڵاتی رەهای بنەماڵە لە سەر چەند کۆڵەکەی بەهێزی بنەرەتی بەرێوەدەچێت:
یەکەم: مەرجەعی بێ رکابەر،
دوەم: پارە و راگەیاندن،
سێیەم: دەسەڵاتی حوکمرانی،
چوارەم: لە نمونەی باشوری کوردستانیش وەلای هێزی چەکدار،
پێنجەم: پشتگیری جەمسەری ئیقلیمی.
لە کۆنگرەی چواری یەکێتی بنەماڵە و خزم و نزیکەکانی مام جلال لە سەر بنەمای تەوافق کۆنگرە و ئاکامەکانیان بەرێوەبرد. دواتر کورەکانی مام جلال و شێخ لاهور و خزمەکانی تر شکستی گەورەیان هێنا لە بەرێوەبردنی هێزێکی گەورەی کوردستان بە شێوازی لێکتێگەیشتن و ئاشتی و پاراستنی بەرژەوەندیە نەتەوەییەکان و پێرەوکردنی سیاسەتێکی واقیعی لە گەڵ پارتی و بەغدا و هێزە نارازیەکان و لە گەڵ دەرەوەی کوردستانیش. بەمجۆرە گرێ گەورەکەی چەپکە گوڵەکەی مام جلال یان کردەوە و هەڵوەرین زیاتر بو و گوڵەکانیش نامۆ بە رەونەق و رەنگ و بۆنی رەسەنی جاران بەرچاو دەکەون.
کردار و هەڵوێستی ئەم دواییەی باڤڵ ی کوری مام جەلال پێرەوکردنی چەمکە بنەرەتیەکانی دەسەڵاتی رەهای بنەماڵەیە بەسەر حزب و حوکمرانی و کۆمەڵگاو و بازرگانیدا، خەونێکی نەزۆک بەردەوامی ماڵوێرانی زۆر گەورەی لێدەکەوێتەوە، چونکە مام جلال سەرۆک عەشرەت نەبو، مرۆڤ و سەرکردەیەکی ناسراو و رۆشنبیر و دوربین بو، کەنزێکی دەوڵەمەندی ئەزمونی جیاجیای هەبو، وێرای هەڵە و تورەبون و هەڵچونەکانی لە نزیکەکان لێی بەڵام مرۆڤێکی دڵ کرمێ و نیەتداری تۆڵەکردنەوە نەبو، توانای گەورەی لێبوردەیی هەبو، لە سیاسەت و هەڵوێست وەرگرتن جێگیر نەبو بەڵام بەرچاورونی بۆ بەرژەوەندیە باڵاکانی میللەتەکەی جێگیر و چەسپاو بون، تموحی هەبو بەڵام تەماعکار نەبو، بریاردەری سەرەکی بو بەڵام دکتاتۆر نەبو، توند و هەڵچو بو بەڵام کراوە و گوێگریش بو، دەسکراوە بو بەڵام ئیدارەدانی پێویستی دەکرد، مرۆڤێکی ئازا و نەترس بو بەڵام سنورەکانی خۆی دەزانی، و .. تاد.
مام جلال و کاک نەوشیروان دو سەرکردە و سیاسەتمەداری تەنراو بون بە چەمک و هزرەکانی ناکۆک لە گەڵ یەکتر، پارادۆکسی سیاسی و فکری سەرتاپای خەباتی سیاسی و پێشمەرگایەتیانی دارشتبو، ئاراستەی دەکردن، زەمینەی بریاردەریان بو،
تەنانەت ئەم چەمکە بە هێزەی پارادۆکسیش جۆری پەیوەندیەکانی نێوانیانی بەرێوە دەبرد، کاتێک بەرامبەر یەکتر زۆر ناکۆک و توندبون و دەگەیشتە سەنگی مەحەک پشتیان لە یەکتر نەدەکرد و بە هانای یەکترەوە دەچون، بێگومان لێکتێگەیشتن و رێکەوتنی دەباشان و دوا دیداریان بە یەکەوە دو هەفتە پێش نەخۆشکەوتنی خەستی مام جلال ئەو پارادۆکسە دەسەلمێنن.
هەر چۆنێک بێت ئێستا کورەکانی مام جلال و ئامۆزاکانیان شکستیان هێناوە لەوەی ئەم پارادکسە لە گەڵ یەکتر و لە گەڵ سەرکردە دێرینەکانی یەکێتی بەشێوازێکی سەردەمانە بەڕێبکەن و هیچ پێویستیشی نەدەکرد بەپاساوی چاکسازی وەهمی پیسایی یەکتر بە تەنافی کۆڵاندا هەڵواسن، شکستیان هێناوە ئیرسی مام جلال و هاوخەباتەکانی بپارێزن، شکستخواردو بون لایەنی کەمی تۆلێرانسی و سەبر و دوربینی مام جلال زیندو رابگرن، بە کورد و کورتی ئەم دەسەڵاتدارانەی ئێستای یەکێتی کودەتایەکی کەمەرشکێنەریان بەسەر مێژویەکی زۆر بەهادار و دەوڵەمەندی یەکێتی و شۆرشی هەڵسانەوەی دوای شکستی شۆرشی ئەیلول کردوە، کودەتایەک بە هێزی ماسوڵکەی پارە و چەکدرا و ستەمکاری و هەڕەشە و گرتن و ئەشکەنجەدان و تا ئاستی پەراوێزکردن و تەسفیەکردنی نەیارەکانیان. 
دیارە دەرک ناکەن بەوەی رێژەی دەنگدان بە یەکێتی لە هەڵبژاردنەکاندا چەند دابەزیوە!   
شێخ لاهور وەک کەسایەتیەکی ناوداری بنەماڵەی تالەبانی بێ گوناح و بێبەری نیە لە سەرهەڵدانی ئەم دۆخە، بەڵام دانگرتنی بەخۆیدا و بێدەنگی سەرەتایی و پەیامە پێویستەکانی لە کاتی گونجاودا بەنزینیان بە ئاگرەکەدا نەکردوە، بە درێژایی ئەم قەیرانە پێرەوی ئامۆژگاری و راوێژکردنی دۆست و هێزە دەرەکیە خەمخۆرەکان بوە، ئامۆزەکانی نارەوا خەریکی داتاشینی جومگەکانی دەسەڵاتی ئەون و ژێر بەژێر زەمینەی لەرزۆک دەکەن و هێزی ئەملا و ئەولاش هانیان دەدەن و پاڵیان پێوەدەنێن بۆ کارەساتێکی زۆر گەورە، کارەساتێک ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی یەکێتی و نەوەکانی مام جلال و یەکێتیش باجێکی گەورەی دەدەن.
بۆ خۆم لەو باوەردام، بۆ کاتێکیش بێت، شێخ لاهور دورکەوتنەوەی لە یەکێتی ئێستا رابگەیەنێت، سەرقاڵی سازدانی بەرەیەکی بەرفراوانی ئۆپزسیۆن بێت، دەزگای راگەیاندن و پەیوەندی بەهێز بخاتە گەر، چاوەروانی بکات و بە زمانی گوڵ قسە و باس لە نەیارەکانی بکات و بۆ هەڵبژاردنەکانی ئایندەی پەرلەمانی کوردستان ئامادەسازی بکات و خۆی ئامادە بکات. هیچکات رەورەوەی مێژ و روداوەکان لە یەک قۆناغدا چەقیان نەبەستوە و گۆرانکاری هەر رودەدات. 
نەوەکانی کاک نەوشیروان و کاک کۆسرەت تەوەرێکی جیای باسکردنە، لە هەڵسەنگاندنەکانی ئایندەدا تیشک خستنەسەر ئەم تەوەرە بەرچاومان زیاتر دەربارەی رۆڵ و کاریگەریان لە پرسی بە بنەماڵکردن رۆشنتر دەکات. 
کێشەیەکی بنەرەتی سەرکردە و بەرپرسەکانی کورد ئەوەیە ( بێجگە مسعود بارزانی) کە زۆر کەم گوێ دەگرن یاخود هەر گوێ ناگرن.

با چاوەروان بین.