فەرحان جەوهەر  
دەسەڵات هەرلە بەرەبەیانی مێژووە تا  ئەمڕۆ، یەک لەهەرە پرسە ئاڵۆزو مەترسیدارەکانی ژیانی مرۆڤایەتییە و زۆرترین پانتایی ئیشکردنی بیرمەندانیش بووە ، هەروەها یەک لە هەولە سەرەکیەکانی مرۆڤیش بووە بۆ گەیشتن و دۆزینەوەی باشترین شێوازی دەسەڵات کردن ، هەموو شارستانییەکان بە کۆن و نوێ وە لە گەڕاندا بوونە بۆچارەسەرێک بۆ ئەم پرسە ، تا دواجار شارستانییەتی رۆژئاوا بە هەردوو بزووتنەوەی رێنیسانس و رۆشنگەری، توانیان ئەم پرسە ئاڵۆزە لە رێی دیموکراسیەوە چارەسەر بکەن ، هەرچەندە  دیموکراسی وەک میراتی هەموو مرۆڤایەتی لێکدەدرێتەوە ، بەڵام زۆرتر رەگەکانی و گەشەکردنی بۆ یۆنانی کۆن دەگەڕێتەوە ، بۆیە بە  بەشێک لە داهێنانی شارستانیەتی رۆژئاوا حسێب دەکرێت ، تەنها لە و وڵاتانەش بەشێوەیەکی باش پڕاکتیزە دەکرێ کە سەر بەو شارستانیەتەن ، باقی وڵاتانی تر بە تایبەتی رۆژهەڵات نەیتوانیوە ئەم پرسە چارەسەربکات ، بەشێوەیەک کە ببێتە جێگای رەزامەندی و خۆش گوزەرانی خەڵکەکەی ، یان گروپێک یان کەسێک هەمووی بۆ بەرژەوەندی خۆیان قۆرخ دەکەن و خەڵک ملکەچی خۆیان دەکەن ، یان دەبێتە فەوزاو بێ یاسایی و بێ ئاسایشی.
ئەوەی تا ئەم ساتە لە وڵاتانی رۆژهەڵات دەگوزەرێ ئەم دوو بژاردەیە ، نەیانتوانیووە دیموکراسی وەک میکانیزمێک بۆچارەسەی پرسی دەسەڵات بەکاربێنن 
ئەوەی پەیوەستە بە ئێمەی کوردەوە کە بەشێکین لە رۆژهەڵات ولە زۆربەی گەلانی ناوچەکەش دواکەوتووترین ، بە حوکمی کۆمەڵێک هۆکار کە جێی ئەو باسەی ئێمە نییە ، هەندێک جیاوەزترە  چونکە کورد دەوڵەت نییە ،  تا بێمنەت بێت و خۆی چۆنی ویست وا دەسەڵات بەڕێوە ببات ، ناچارە بۆ ئەوەی مافەکانی و پاڵپشتی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وەدەست بێنێت ، هەرنەبێت دیموکراسیانە بیربکاتەوە ،  زۆر لە چاودێرانی سیاسی پیانوابوولە پرسی دیموکراسی کورد جیاوازتر لە رۆژهەڵاتییەکان و کوولتورەکە خۆی هەنگاو دەنێت ، چونکە بەرژەوەنییە نەتەوەییەکانی لێی دەخوازێ .
    دوای سەرکەوتنی هێزی هاوپەیمانان لە جەنگی یەکەم و دووەم ،  دیموکراسی وەک چەمک گەیشتۆتە ناوچەکەی ئێمە ، بزوتنەوەی رزگاریخوازی کوردیش وەک بەشێک لە چارەسەر بۆ کێشەکەی کردوویە بە ئامانج ،  لە گەڵ ئەو وڵاتانەی خاکەکەی داگیر کردووە . هەرچەندە لە سەتەی رابردوو بە حوکمی باڵادەستی ئایدۆلۆژیای مارکسی لە رۆژهەڵات ، کەمترین ئاوڕ لە دیموکراسی دراوەتەوە ، چونکە مارکسیەت دژی دیموکراسیەو پێیوایە بە شێکە لەسیستەمی سەرمایەداری و ئەبێ توڕ بدرێت . 
دوای سەرکەوتنی بزووتنەوەی کوردایەتی لەو بەشەی کوردستانی عیراق ، بە هۆی خەبات و قوربانیدانەکەی و پاڵپشتی ئەو وڵاتانەی کە بەر لە سەت ساڵ هەر خۆیان خاکەکەیان دابەش کردوە ، هەرێمی کوردستان بۆ بەردەوامی خۆی و سەرنج راکێشانی ئەوان ، واتە وڵاتانی رۆژئاوا لە نێویاندا وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا ، باشترین دڵداری لە گەڵ ئەم چەمکەدا کردووە ، تا ئێستاشی لەگەڵ دابێت سەرەکی ترین دروشمی هەموو حیزبە کانە ،  بە جیاوازی ئایدۆلۆژیانەوە لەو پەڕی چەپ بۆ ئەو پەڕی راست لە ئیسلامیەکانە و بگرە تا پارێزگارەکان ، هیچیان لە رووی تیۆرییەوە کێشەیان لەگەڵ دیموکراسی وەک چارەسەرێک بۆ پرسی یەکلاکردنەوەی دەسەڵات نییە ، بەڵام لەسەر ئەرزی واقع ناتوانن خۆیان لە پێستی رۆژهەڵاتیانە دەربێنن و هەرکاتێ باو و بۆڕان دەستی پێکرد ، دەچنەوە ناو فەڕووە رۆژهەڵاتییەکەیان . کورد بۆ دەستخستنەوەی ماف و خاکە دابەش کراوەکەی ، لێی دەخوازرێ رێگەی دیموکراسی بگرێ ، پێموایە رێگەیەکی نزیک ترو باشتر لەمەی نییە ، چونکە کێشەی کورد تەنها و تەنها لە رێگەی پاڵپشتی کردنی وڵاتانی رۆژئاواوە نەبێت ،  ناتوانێت خۆی بەتها خاکە داگیر کراوەکەی دەست بکەوێتەوەو پرسەکەی چارەسەربکات ، بۆ  وەدەستهێانی پاڵپشتی ئەوانیش بۆ کێشەی کورد ، جگەلە دیموکراسی رێگایەکی تری نییە ، کە زامنی مانەوەو سەرکەوتنی هەموو بزووتنەوەی کوردایەتی لە هەموو پارچەکان بکات ، ئایا کورد ئەم رێگایە دەگرێت و بەردەوام دەبێت لەسەری ، یان دەبێتەوە کوڕە رۆژهەڵاتییەکە ، سیگناڵەکان خرابن .