پەیكار عوسمان

یەکێ لە ماناکانی حوکمڕانی، قۆرخکردنی چەكە. ئەوەی کە کۆمەڵگا لە چەك داماڵرێ و چەك تەنیا بەدەست دەوڵەتەوەبێت. کەچی حوکمڕان و دەوڵەتمەدارەکانی ئێمە، خۆیان کۆمەڵگایان پڕکردوە لە چەك و میلیشیا!  
لێرەشدا ئەو پرسیارە دێتە پێش، ئەرێ بەڕاست، حیزبەکانی ئێمە چییان ئەوێت؟ ئەگەر حوکمیان ئەوێ، دەی ئەلف و بێ ی حوکمڕانیی، دۆخی چەك و میلیشیا قبوڵناکا، ئەگەر خراپترین جۆری حوکمڕانییش بێت. ئێ باشە ئەمەی ئێمە، بۆچی ئەو ئەلف و بێ و سەرەتایەی نیەو خۆی بەرهەمهێنەری چەكدارو میلیشیایە؟ وەڵامەکەی زۆر ئاسانەو هەر ئەوەیە کە لە ئەساسەوە ئەمەی ئێمە، حوکمڕانیی نیە. حوکمڕانیی نیە لە ئاستە زۆر نزم و خراپەکەشیدا، بەڵکو هەر تەنیا دەسەڵاتدارییەکی ڕووت و قووتەو هیچی تر. 
سەدام و قەزافی، خۆیان خێڵەکانیان چەکدار ئەکرد، بەڵام لە هەمان کاتیشا، کەس بۆی نەبوو چەقۆیەك لە گیرفانیدابێ و میلیشیا سەرنەکەوتبوو بەسەر دەوڵەتداو هێز سەرنەکەوتبوو بەسەر یاسادا. ئاخر ئەو دوو دەعبایە، بە هەموو ناشرینییەکانیانەوە حوکمیان ئەکرد، بەڵام ئەمەی ئێمە، تەنیا سوڵتەیەو هێشتا نەبووە بە حوکم. ئا لێرەشەوەیە کە دەسەڵاتدارەکانی ئێمە، چەکیان بەرەڵاکردوە، چونکە چەك، هێزو دەسەڵاتیان ئەداتێ و بێ سنوریان ئەکات، بەڵام حوکم سنورداریان ئەکات! 
تەنانەت مافیاکانیش سڵ لە چەکی بەرەڵا ئەکەنەوەو حەز ئەکەن چەك هەر لای خۆیان بێت. تەنانەت دیکتاتۆرو ملهوڕەکانیش لەناو کۆنترۆڵدا چەك ئەبەخشنەوە نەك لەناو بەرەڵاییدا. لەڕاستیدا ئەوەی ئێمە لە هیچیان ناچێ. مافیاگەرییەو لە مافیاگەرییش ناچێ. ملهوڕییەو لە هی ملهوڕەکانیش جیاوازە. ئەوەی ئێمە شتێکی زۆر سەرەتاییەو هەر غەریزەی زاڵێتی ناو نەفسی ئینسانە، لە بەرگی حیزب و حکومەت و سیاسەت و "شتە گشتییەکاندا" خۆی نمایش ئەکاو هێشتا نەگەیشتۆتە قۆناغی حوکم، کە بڕێك هۆشیاریی گشتی تێدایەو شتێکە لە سەرو غەریزەی هێزو سوڵتەوە!  
لە عێراقدا سونەکان، عەقڵی حوکمدارییان هەبوو، بۆیە توانییان سەدەیەك حوکمی عێراق بکەن، ئەگەر بە شیوازە هەرە ڕەق و خراپەکەشی بێت. بەڵام کوردو شیعە، عەقڵی حوکمیان نیەو تەنیا حەزێکی سەرەتایی هێزو زاڵێتییان هەیە، بۆیە ئەوەی کە ئەیکەن، تەنانەت ناچێتە خانەی حوکمداریی خراپیشەوە! 
سی ساڵ تەجروبەی هەرێم و بیست ساڵیش تەجروبەی عێراقی نوێ، لەڕاستیدا تەجروبەی دەسەڵاتە نەك حوکم، بۆیە میلیشیاکان هەر زیائەکەن و بەهێز ئەبن، دامودەزگاو سوپاش هەر لاوازو بچوك ئەبنەوە. "حوکم" بەو مانایەی کە لە خراپترین دۆخیشیدا، ڕەهەندی گشتی تێدایەو "سوڵتە" بەو مانایەی کە تەنیا حەزی زاڵبوونی ناو دەروونی تاکەکانە، بووە بە پەرت و گروپ و هاتۆتە ناو فەزای گشتی، بەڵام لەڕاستیدا ڕەهەندە گشتییەکەی موزەییەفەو ڕاستەقینە نیەو هێشتا دروستنەبووە! 
"سوڵتە" بە مانای حەزی شەخسی ئینسان بۆ تەسەڵوت و خۆسەپاندن و زاڵێتی. حوکم بە مانای، تۆزێ زیاتر لە حەزو غەریزە تایبەتەکان و پەڕینەوە بۆ ڕەهەندە گشتییەکان. غەریزەی سوڵتە، ئەوەیە کە نایەڵێ هاوبەشی دروستببێ و عەقڵی حوکم ئەوەیە، کە ئەگەر لە ئاستێکی نزمیشدابێت، بڕێك هاوبەشی دروستئەکاو تۆزێ دەوڵەتییانە کار ئەکات. تەنانەت لە فۆڕمە هەرە ناشرین و قێزەونەکەی بەعسیشدا، تۆ حوکمت هەیە نەك سوڵتە، چونکە دامودەزگات هەیە نەك هێزێکی ڕووت و قووت. بەڵام ئەوەی ئێمە هەر غەریزەیەکی ڕووت و قووتی هێزە، بۆیە سەرکردەکان، لەبری سوپایەك بۆ وڵات، هەر یەکەو سوپایەکی بۆ خۆی دروستکردوە!
سوڵتە غەریزەیەکی سەرەتایی و گرێیەکی دەروونی ئینسانەکانە، بۆیە هەر لە چوارچێوەی (خۆم و خوێن و خێڵ) دەرناچێ و ناپەڕێتەوە بۆ ناوچەی ڕەهەندە گشتییەکان. ئا لێرەوەیە کە سەرکردەیەکی هەرە خوێنەواری ئێمەو سەرکردەیەکی هەرە نەخوێنەواری ئێمە، هەردوکیان دواجار هەر ئەبنەوە بە باوکی مناڵەکانی خۆیان و میراتی کەسییان لێ بەجێ ئەمێنێ، نەك کولتوری دەوڵەتی و دامەزراوەیی و حوکمداریی!
ئێمە مەزڵوم و داگیرکراوی چوار دەوڵەتی ستەمکارین، بەڵام هەرکات لە یەکێکیان نەجاتمان ئەبێت، لە ڕووی بەڕێوەبردنەوە دۆخمان خراپتر ئەبێت نەك باشتر. چونکە لەڕاستیدا لەم ڕەهەندەوە پاشەکشێ ئەکەین و ئێمە لە حوکمەوە دێینەوە بۆ سوڵتە. هەر بۆیە کورد تا شۆڕشی هۆشیاریی نەکات، تەقوتۆقەکانی هەر زەرەرە تەنانەت لە کاتی سەرکەوتنیشیدا! 
شۆڕشی هۆشیاریی بەو مانایەی کە هیچ شتێك لە دەرەوەی بازنەی ڕەخنەو پرسیاردا نەبێت، تەنانەت خودی شۆڕشیش.
واز لەوە بێنە، ئەرێ بەڕاست ئەوە هەر میلیشیاو خێڵ و حیزبەکانن کە زوو زوو بەر ئەبنە یەکتر، یان منو تۆی هاوڵاتیش؟ ئەوە هەر مناڵە مەسولە، لەسەر هۆڕنێکی سەیارە خەڵك ئەکوژێ، یان دوو سایەقی ئاساییش؟ 
لەڕاستیدا ئینسانی کورد، لە سەرۆکێکەوە تاكو بەقاڵێك، هەمووی پێویستی بە پەروەردەبوونە لەسەر عەقڵیەتی یاساو دەوڵەتداری و هەموومان هێشتا غەریزە کەسییەکانمان زاڵە بەسەر هۆشیارییە گشتییەکانماندا. خۆ ئەو دوو بنەماڵەیەی لەسەر دەسکە کەرەوزێ یەکتریان بڕییەوە، مناڵە مەسول نەبوون! 
ڕاستە ئەوە دەسەڵاتە کە فەزای هێزو کەڵبەو جەنگەڵی خولقاندوەو فەزای یاساو حوکمڕانیی فەراهەم نەکردوە، بەڵام تازە قوڕەکە گشتییەو لەوە گەورەترە کە تەنیا لە مەسول و مناڵە مەسولا کورتیکەینەوە. 
کورد لە عەقڵەوە لە کێشەکانی ڕزگاری ئەبێت. یەکێ لە کێشەکانی کوردیش چەکە. چەك لە هەموو فۆڕمەکانیدا. لە چەکی شۆڕشەوە تاکو چەکی جاش و چەکی حیزب و چەکی خێڵ و چەکی حکومەت و چەکی هاوڵاتی.. هەمووی پێویستی بە تێگەیشتنێکی ترو ڕێکخستنەوەیەکی ترەو کورد تاکو چەك نەخاتە ژێر پرسیارەوە، دنیاکەی ناکەوێتە ناو گۆڕانەوە.
"هێز" غەریزەیەو قۆناغی پێش عەقڵ و هۆشیارییە. کوردیش یەکسەر لە چەکەوە دەسپێئەکاو چەکیش یەعنی هێز، هێزیش یەعنی ناعەقڵ و کە لە چەکەوە دەستتپێکرد، ئیتر ناتوانی بچیتە سەر عەقڵ. بەڵام کە لە عەقڵەوە دەستتپێکرد، دواتر هەر ئەچیتە سەر چەك و هێز، چونکە ئەوەش بەشێکە لە هاوسەنگی و ڕێکخستنی دنیاکە، بەڵام ئەوکات ئەچیتە سەر چەك و هێز لە شوێنی خۆیدا، نەك لەوێدا کە ببێتە بەدیلی عەقڵ و مەکینەی گەمژەیی!
دڵسۆزترینی ئێمەو جاشترینی ئێمە، لە گرێ ی چەکدا فەرقییان نیەو هەردوکیان بۆیان ناکرێتەوە. خێڵ و حیزب و سەرکردەو کەسێکی ئاسایی، هیچیان لەوسەرەوە ناچنە سەر هێز، بەڵکو هەر لەمسەرەوە لە هێزەوە دەستپێئەکەن و ئیتر هەموویان ئەبنە بکوژی عەقڵ و هاوبەشی گەمژەیی. لەخۆڕا نیە کە شتێکی زەبەلاحمان هەیە بە ناوی ئەدەبی بەرگری، بەڵام دوو دەقی ڕەخنەیی گەورەمان نیە لەسەر چەك و شۆڕش! چونکە هێشتا بەگشتی لە غەریزەی هێزو مانەوەداین، کە غەریزەیەکی سەرەتایی و ئاژەڵییەو نەپەڕیوینەتەوە بۆ قۆناغی هۆشیاریی گشتی و دەزگایی، کە ناوچەی عەقڵی مرۆییە. 
یەعنی شتەکە گشتییەو سەقافەتی ئێمە، هێشتا سەقافەتێکی هێز سەنتەرەو هێشتا عەقڵ سەنتەرنیە. لەوێشدا ئیتر ئەوە تەنیا حیزبەکان نین، کە دایمە لەسەر پێن بۆ شەڕێکی ناوخۆ. بەڵکو دوو کەسی ئاساییش، لەسەر سادەترین شت، ڕەنگە یەکتر بکوژن و منو تۆش لە فەیسبوکەوە، هەر بەر ئەبینە یەكترو هەر لە دۆخی شەڕداین. دۆخی شەڕیش ئەوەیە کە بوارێکی بۆ گفتوگۆ تێدانیە، چونکە لە عەقڵەوە دەستی پێنەکردوەو یەکسەر لە هێزەوە دەستی پێکردوە!
مەسەلەی نەخۆشخانەی هیوا، تەنیا ساتێکی ئیحساسیی نەبوو، بەڵکو ساتێکی هۆشیارییش بوو. چونکە ئەو ساتە دەگمەنەبوو کە نەیکردین بە دوو بەرەوە وەکو هەموو شتەکانی تر. بەڵکو هاوبەشییەك خولقا، کە جیاوازەکانی کۆکردەوەو ئەمەش ساتی  هۆشیارییەو تەنیا هۆشیاریی ئەتوانێ "ئازادانە" جیاوازەکان، لە بازنە بچوکەکەی خۆیان دەرکاو بیانباتە ناو بازنەیەکی گەورەو گشتییەوە. 
چەکیش پێویستی بە ساتێکی هاوشێوەیەو تۆ کە لە تەنیشت میلیشیایەکەوە قسە بە میلیشیایەکی تر ئەڵێ ی، لەڕاستیدا ئەوە ڕەخنەو هەڵوێست نیەو ئەوە عەقڵ نیە کە قسە ئەکات، ئەوە هەر غەریزەی هێزە قسە ئەکاو ئەیەوێ هێزەکەی تر ببەزێنێ. ئەوە هەر بەرامبەرکێ و بازنە بچوکەکەیەو نامانباتە ناو هاوبەشییەکی گشتیی. 
یاخود ناکرێ خۆم لەماڵەوە چەکم هەبێ و قسە لەسەر چەکی حیزب و فەوجی فڵان بکەم. بەڵکو قسە لەوێدا جێئەگرێ، کە من خۆم لە چەك داماڵیبێ ئینجا قسە لەسەر دەرەوەی خۆم بکەم. ئینسان سوڵتانی خۆیەتی و کردنی ئەوەی کە ئەتوانیت بیکەیت، پێشئەکەوێ بەسەر قسەکردن لەبارەی ئەوەوە کە ناتوانیت بیکەیت و  دەسەڵاتت نیە بەسەریدا. ئەگەریش هەریەك بە پاساوی خۆپارێزی شەرعیەت بدا بە چەکەکەی ماڵەوەی خۆی، ئەمە ئەچێتە خزمەت دۆخی میلیشیاگەریی و ئارگۆمێنتەکەی مافیاکان بەهێز ئەکات. دەی خۆ حیزبەکان و مەسولەکان و خێڵەکانیش، هەر بە پاساوی خۆپارێزی، دەستیان لە میلیشیاکانیان بەرنابێ!
دواجار ئەگەر پێتوایە لە مەسول ناشرینتر بوونی نیە، لە هەڵەدایت. چونکە هەیەو لە مەسول ناشرینتر مناڵی مەسولە. دۆخی ئێمەش خراپ نیە، بەڵکو زۆرخراپە. خراپ سەردەمی باوکەکانبوو، زۆر خراپ ئێستایەو سەردەمی مناڵەکانە. سەردەمی باشیش سەردەمی هۆشیاری و بەتاڵکردنەوەی سیحری چەك و شۆڕشە، بۆئەوەی هەر لە سەرچاوەوە سیحری "باوك و مناڵ" پێکەوە هەڵوەشێتەوەو عەقڵ سەرکەوێ بەسەر هێزدا. بەجۆرێك کە ئیتر لەملاوە سەرە نەگیرێ بۆ سێڵفی گرتن لەگەڵ کوڕی فڵان و لەولاشەوە لەسەر کچی فڵان جەنگی واترلۆ هەڵنەگیرسێ!