بزوتنەوەی گۆڕان بۆچی بەشداری کابینەکەی مەسرور بەرزانی کرد؟ (٣- ١٠)
2020-12-20 17:10:20
مەحمود رەزا ئەمین
سەردەمی دانوسەندنی نێوان تیمی بزوتنەوەی گۆڕان و پارتی، بۆ پێکهێنانی کابینەی ٩، میدیای گۆڕان پێی وتین:
# گۆڕان بە پرۆژەی چاکسازی و،
# بە مەرج و "سەقفی زەمەنی"ـیەوە، بەشداری ئەکا!
# ئەبێ بەرنامەی چاکسازیی گۆڕان ببێ بە بەشێک لە بەرنامەی حوکمەت، ئینجا بەشداری ئەکەین!
# ئەچین "تەرازوی هێز ئە گۆڕین"!
# ئەگەر چوینە ناو حوکمەت و لە ماوەی ٦ مانگدا هەستمان کرد پرۆژەکەمان پشتگوێ ئە خرێ، ئە کشێینەوە. رێکخەری گشتی بە دەنگ و رەنگ وتی، ئەگەر چاکسازی نەکەن "خەیاری ترمان ئەبێ!"... "خەیاری زۆرمان لە بەردەمایە!".
کاتێک پارتی بە شەوق و زەوقێکی زۆرەوە هات بە پیری گۆڕانەوە و بە سەخاوەتەوە بەڵێنی چاکسازی و پۆستی زیاتر لە قەبارەی ئینتیخابیی گۆڕان، بە گۆڕان "بەخشی"، وتووێژکەرانی گۆڕان وتیان: "زیرەک بوین، چونکە توانیمان زیاتر لە قەبارەی ئینتیخابیی خۆمان، پۆست بە دەس بهێنین!".
هەر لەسەرەتای گفتوگۆگانی نێوان گۆڕان و پارتییەوە، بڕوام وەها بو کە نە پارتی گۆڕانی بۆ چاکسازی ئەوێ و نە سەرکردایەتی و تیمی دانوسەندنی گۆڕانیش، زۆر کۆڵیان بە چاکسازییەوە هەڵگرتوە. بەڵکو چاکسازی بۆ لەخشتنەبردن بەکار هێنرا، ئەگینا بە هەمو نرخێک ئامادە بون، بەشداری حوکمەت بکەن.
ئێستا، کە نزیکەی ساڵێک و پێنج مانگ بەسەر رۆژی سوێندخواردنی کابینەکەی مەسرور بەرزانیا تێ پەڕیوە (١٠ی ٧ی ٢٠١٩)، درەختی هەمیشە سەوزی ژیان، دڵنیایی تەواوی داومەتێ کە بۆچونەکەم راست بوە، بەم بەڵگانە:
# دەرکردنی قانونی ژ٢ ی چاکسازی، ٦ مانگ زیاتری ویست تا دەرچوێنرا!؛
# نزیکەی ساڵێکە قانونەکە دەر کراوە (١٩ی ١ی ٢٠٢٠)، کەچی کابینەکەی مەسرور بەرزانی، بە قەبارە، لە هەزارا یەکی لێ جێبەجێ نە کردوە؛
# کابینەکە زۆر موحتاجی جێبەجێکردنی قانونەکەیە، تا خۆی لە سواڵکردن و رسواتر بون و هەرێم لە کەوتن بپارێزێ، کەچی جێبەجێی نا کا؛
# گەندەڵیی کابینەکە لە دۆسێی نەوتا، بە بەراورد بە کابینەکانی تر، زیادی کردوە، کەمی نە کردوە؛
# گەندەڵیی کابینەکە لە دۆسێی گومرگ و خاڵەسنورییەکانا، بە بەراورد بە کابینەکانی تر، زۆر زیادی کردوە. لەم روەوە، پارلەمانتاری گۆڕان، عەلی حەمەساڵح، لە ٦ی ١٢ی ٢٠١٩ ەوە بە ئیمزای ژمارەی قانونیی پارلەمانتارانەوە، راپۆرتێکی بەرز کردۆتەوە بۆ سەرۆکایەتی پارلەمان، تا دانیشتنێک تایبەت بکا بە گفتوگۆ لەسەر راپۆرتەکەی. ئەو لە راپۆرتەکەیا دەنیشانی کردوە، ئەگەر رێگە لە گەندەڵی و قاچاخچێتیی گومرگەکانی سەرتاسەری کوردستان بگیرێ، مانگانە ١٥٠- ١٧٠ ملیۆن دۆلار ئەگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی حوکمەت. دوای تێپەڕینی زیاتر لە ساڵێک بەسەر داواکەیا، هێشتا سەرۆکایەتی پارلەمان وەڵامی نە داوەتەوە.
دوای راپۆرتەکەی پارلەمانتاری ناوبراو، لیژنەیەکی پارلەمانیی پارلەمانی کوردستان سەردانی مەیدانیی خاڵەسنورییەکانی کرد. لێدوانەکانی ئەوانیش هەر بۆنی راپۆرتەکەی عەلی حەمەساڵح ـی لێ هات. کەچی نە پارلەمان و نە حوکمەت مێش میوانیان نیە.
# گەندەڵی و ناعەدالەتیی ئەم کابینەیە، وەکو کابینەکای تر، لە بواری سەپاندنی باج و خەراجا، لە سنوری ئەقڵ و ویژدان چۆتە دەرێ: ماسیە بچوکەکان راو ئەکا و حوتەکانیش ئازاد. بە نا قانونی و نادەستورییش باج و رەسم، بە ئارەزوی خۆی ئەسەپێنێ بەسەر کاسبکارانا.
باج و رەسم، بە گوێرەی دەستور، بە قانون دیاری ئەکرێن. کەچی حوکمڕانەکانی هەرێم بە بڕیار و ئارەزوی خۆیان، ئەیان سەپێنن.
# گەندەڵیی تاکەکانی بنەماڵە، لە زەمانی ئەم کابینەیەدا، لە هەمو کابینەکانی تر زەقتر و بەرچاوترە. بون بە بابەتی رۆژی، رۆژنامە بەناوبانگەکانی دنیا؛
# مەرکەزیەتی حوکمەت و سروشتی پۆلیسیانەی کابینەی ٩، لە هەمو کابینەکانی تر زیاتر و بەرچاوترە؛
# شەفافیەت لە داهات و لە مامەڵەکردن لەگەڵ وڵاتانی دەوروبەر، بۆ دواوە نە گەڕابێتەوە بۆ پێشەوە نە چوە؛
# نائومێدیی خەڵکی کوردستان بە حوکمڕانەکانی هەرێم، لە سەردەمی ئەم کابینەیەدا گەیشتۆتە لوتکە؛
# لە بەرامبەر زیادبونی نائومێدیی خەڵکا، توندوتیژیی دەسەڵات و سەرکوتکردن گەیشتونەتە لوتکە: لە خۆپیشاندانەکانی ٢٠١١ دا بە ٢ مانگ، ١٠ کەس کوژران. کەچی لە خۆپیشاندانی پێنجڕۆژەی ئەم جارەدا، ٩ کەس کوژران.
بە هاوکێشەیەکی حسابیی سادە دەرەکەوێ، ئیرادەی توندوتیژی و سەرکوتکردنی دەسەڵات لە چاو ٩ ساڵ لەمەوبەرا، زیاتر لە ١٠ قات زیادی کردوە. ئەمەش نیشانەیەکی زەقە بۆ دابڕانێکی سیاسی و کۆمەڵایەتیی قوڵ لە نێوان خەڵک و دەسەڵاتا.
# لە هەمو ئەوانە خەتەرتر، ئێستا خاوەنی کابینەی ٩، بۆ راکردن لە قەیرانەکان، وەکو هەمو هێزێکی نا گەلی و نا نیشتمانی، سەرقاڵی هەڵایسانی شەڕی بە وەکالەتی کورد و کوردە.
لەگەڵ ئەو هەمو راستیانەی سەرەوە دا، بزوتنەوەی گۆڕان، دوای تێپەڕینی نزیکەی (٣ جار) (٦ مانگی) بەسەر تەمەنی کابینەکەیا، هێشتا توند باوەشی کردوە بە کورسییەکانی بەشەکەی خۆیا و سەرقاڵی تەعیینکردن و دۆزینەوەی پۆستی رەمزییە بۆ ژمارەیەک هەڵسوڕاو.
سەرکردایەتی بزوتنەوەی گۆڕان، کە لە باتی شەش مانگ، ٣ شەش مانگی بۆ دەسەڵات تازە کردۆتەوە بۆ چاکسازی و نەی کرد، ئەگەر راستگۆ بێ لەگەڵ خۆی و لەگەڵ دەنگدەر و هەڵسوڕاوەکانی و خەڵکی کوردستان، ئێستا کاتی ئەوەیە "ماڵی قەڵب" بداتەوە بە سەروچاوی "خاوەنەکەیا" و بگەڕێتەوە بۆ لای خەڵک و دەنگدەرەکانی.
ئەگەر ئەو هەنگاوە نیشتمانی و مێژویییە نە نێ، بە کردەوە پێمان ئەڵێ، "چاکسازی" و "سەقفی زەمەنی"ـیم بۆ چاووڕا بەکار هێناوە. جا یان لە بێ توانایی و بێ ئیرادەیییەوە بوە، یاخود لە سۆز و بێ ئاوەزییەوە.
هەر کامیان بێ، شەرعیەتی ئەم سەرکردایەتییە ئەچێتە ژێر گومان و پرسیارێکی گەورەوە.
مانەوەی گۆڕان رۆژێ زیاتر لە ناو ئەم زەلکاوەیا، زەرەری زیاتر بە خەڵک و بە بزوتنەوەکە ئە گەیەنێ. هاتنەدەرەوەشی رۆژێ زوتر، بڕێ لە زیانەکانی خەڵک و بزوتنەوەکە کەم ئەکاتەوە.
لەبەر ئەوە بە پێویستی ئەزانم پەردە لەسەر هۆ راستەقینەکانی چون و پەلکێشکردنی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ ناو زەلکاوی کابینەکەی مەسرور بەرزانی، چ لەلایەن سەرکردایەتی گۆڕان و چ لە لایەن پارتییەوە، لا بدەم:
نیاز و هۆکانی چونی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ ناو کابینەی ٩:
ئەوەنەی لە ماوەی ساڵ و نیوی رابردوا، لە رێگەی دەمەتەقێی سیاسی و گفتوگۆی دوقۆڵی و چەنقۆڵیم، لەگەڵ هەڵسوڕاو و سەرکردەکانی بزوتنەوەی گۆڕانا، جا روبەڕو بوبێ یان لە رێگەی ئامرازەکانی تۆڕی کۆمەڵایەتییەوە، بۆم ساخ بۆتەوە، سەرکردایەتی گۆڕان بەم نیاز و هۆیانەی خوارەوە، بردینی بۆ ناو حوکمەت:
# لە روی مادییەوە توانای ئیدارەدانی بزوتنەوەکەی نەما بو. بردینی بۆ ناو حوکمەت، بە نیازی ئەوەی مانگانە/ ساڵانە بڕێ پارەی دەس کەوێ بۆ ئیدارەدانی دەزگاکانی. وام بیستوە تا ئێستا ئەم نیازەی نە هاتۆتە دی؛
# لە سیاسەتکردنی گۆڕانانە هیلاک و نائومێد ببو. توانا و تاقەت و ئیرادەی گۆڕینی سیستمی حوکمڕانی لە دەس دا بو؛
# ژمارەیەک هەڵسوڕاوی لە کابینەکانی رابردوا نانبڕاو کرا بون، بۆ ئەوەی مافەکانیان بۆ بگەڕێنێتەوە؛
# ژمارەیەک هەڵسوڕاوی لە دەزگاکانی حوکمڕانیا ما بون، بۆ ئەوەی ئەوانیش دەر نە کرێن؛
# لە ناو دەزگاکانی حوکمەتا کار بۆ ژمارەیەک هەڵسوڕاوی تر بدۆزێتەوە.
ئەوانەی سەرەوە دور و نزیک پێوەندییان بە بەرژەوەندیی گشتیی خەڵکی کوردستان و بە ئامانجی دور و نزیکی بزوتنەوەی گۆڕانەوە نیە. هەمویان بەرژەوەندیی تایبەتین.
هەر چاودێرێک کەمێ بە وردی لە دەسەڵاتی جێبەجێکردنی هەرێم بڕوانێ، ئاسان پەی بەو راستییە ئەبا کە، لەم کابینەیە و کابینەکانی تریشا، هەر سەرۆکە بەرزانییەکانی حوکمەت بڕیار بە دەس بون. ئەگەرچی بە گوێرەی قانونی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان، ژمارە ٣ی ساڵی ١٩٩٢ و هەر ١٠ هەموارەکەی، بڕیار بە دەس ئەنجومەنی وەزیرانە نەک سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران.
لەم هاوکێشەیەدا پێگەی وەزیر و پلەدارەکانی گۆڕان لەناو داوودەزگاکانی حوکمڕانیا، لاوازترینە. ئەوەش سەلمێنراوە کە لاواز، دۆڕاوی هەمیشەیییە.
ئێمە بە ناو جێگری سەرۆکی هەرێم و ژمارەیەک وەزیر و بریکاری وەزیر و پلەتایبەتی ترمان لە حوکمەتان، بەڵام ئەمانە یان هیچ دەسەڵاتێکی فیعلی یان قانونییان نیە، یاخود بە قانون هەیانە، بەڵام بە کردەوە دەسەڵاتیان زۆر سنوردار کراوە.
بۆ پشتیوانی بۆچونەکەم، وەزارەتی دارایی هەرێم بە نمونە ئەهێنمەوە:
لە وڵاتانی پێشکەوتو، تەنانەت دواکەوتوشا، وەزارەتی دارایی وەکو حوکمەتێک وایە لە ناو حوکمەتا. چونکە ئەم وەزارەتە رەسمی سیاسەتی دارایی و ئابوری ئەکا.
هەموان ئەزانین، دارایی و ئابوری رەگی حەیاتی هەر حوکمەت و گروپ و کۆمەڵێکن. تەنانەت رەگی حەیاتی خێزانیش:
سیاسەتی دارایی (السیاسة المالیة) چییە؟
سیاسەتی دارایی بریتییە لە:
"بەکارهێنانی داهاتەکان و خەرجییەکانی حوکمەت، بۆ تەئسیردانان لەسەر ئابوریی وڵات، لە رێگەی زیادکردنی داهات و کەمکردنەوەی خەرجی و دابەشکردنەوەی دادپەروەرانەی داهات".
داهاتەکان وەکو: باج و خەراج؛ چاپکردنی دراوی نیشتمانی؛ قەرزکردن، داهاتی فرۆشتنی موڵکەکانی حوکمەت؛ کرێ و قازانجی پرۆژەکانی حوکمەت... هتد
خەرجییەکان وەکو: موچەی موچەخۆران؛ خەرجیی دامەزراوە حوکمەتییەکان؛ خەرجیی لە ناکاوی کارەساتە سروشتییەکان؛ بودجەی وەبەرهێنان.
بڕی داهاتەکان و خەرجییەکان و چۆنێتی بەکارهێنانیان، ساڵانە لە قانونی موازەنەدا دیاری ئە کرێن.
ئێمە هەمومان ئەزانین، وەزارەتەکانی دارایی هەرێم، چ ئێستا و چ لە کابینەکانی رابردوا، بێجگە لە باجدانان و باجسەندن، بە ناقانونی و نازانستی و ناعەدالەتی، هیچ وەزیفەیەک لە وەزیفەکانی سیاسەتی دارایییان ممارەسە نە کردوە.
کەواتە سیاسەتی دارایی، فت.
سیاسەتی ئابوری (السیاسة الاقتصادیة) چییە؟:
سیاسەتی ئابوری، لە ئابوریی بازاڕ (اقتصاد السوق) یان ئابوریی ئازاد (الاقتصاد الحر) دا، کە هەرێمی کوردستان ئیدیعا ئەکا پرەنسیپەکانی جێبەجێ ئەکا، بریتییە لە:
"ژمارەیەک رێکاری تایبەتی، حوکمەت ئەیانگرێتە بەر بۆ بە زیندو هێشتنەوەی بازاڕ و پەرەپێدانی وڵات و رێگەگرتن لە قۆرخکاری و هێنانەدیی ئامانجی کۆمەڵایەتی، وەکو: خوڵقاندنی بەردەوامی هەلی کاری راستەقینە؛ خۆشکردنی زەمینە بۆ وەبەرهێنەری ناوخۆ و بیانی؛ دابینکردنی پێویستییە ژیانییەکانی خەڵک؛ کۆنترۆڵکردنی هەڵاوسانی دراوی خۆماڵی؛ دیاریکردنی سەعاتی کارکردن؛ دیاریکردنی لانی کەمی موچە؛ لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندیی نەوەکانی ئایندە و...".
لەم هەرێمەی ئێمەیا مناڵانیش ئەزانن، وزارەتی دارایی هەرێم، هەرگیز ئەم ئەرکانەی بە خەم و ئەرکی خۆی نە زانیوە.
کەواتە سیاسەتی ئابورییشمان فت.
لە راستیا، لە هەرێم، نە وەزارەت وەزارەت و نە وەزیر وەزیرە. هەردوکیان بە رواڵەت هەن، بە فیعلی نین.
بۆ ئەوەی کەس ئەم بۆچونەم بە تانەی تایبەتی بۆ خۆی حساب نەکا، بە پێویستی ئەزانم بڵێم:
ئەگەر هەر یەکێ لە: وەزیری خەزانەی ئەمریکی یان وەزیری دارایی ئەڵمانیا یاخود وەزیری دارایی یابان، کە ٣ وڵاتی زۆر پێشکەوتون و سەر بە ٣ کیشوەری جیاواز و ٣ بازاڕی جیاوازی ئابوریی ئازادن، هەرکامیان بکەی بە وەزیری دارایی حوکمەتی هەرێم و ئەم فیگەرانەی بنەماڵە سەرۆکیان بن و بەم شێوازە حوکمڕانی بکەن، هیچیان لە وەزیرەکانی خۆمان باشتریان پێ نا کرێ.
بە پێودانگی زانستی، هەرێمی کوردستان لە ٣٠ ساڵی رابردوا نە وەزارەتی دارایی هەبوە و نە وەزیری دارایی. بەڵکو لە هەمو کابینەکانا سنوقێک هەبوە پێی وتراوە وەزارەت. ئەمین سنوقێکیش هەبوە پێی وتراوە وەزیر. لەم کابینەیەی مەسرور بەرزانیا، وەزعی وەزارەت و وەزیر لە خولەکانی تریش خراپترە.
وەزیر و وەزارەتێ کە:
# قانونی موازەنەیان نە بێ و،
# رەسمی سیاسەتی مالی و ئابوری نە کێشن و،
# بچوکترین رەئیان لە سەر داهات و خەرجیی وڵات نە بێ و،
# بڕێ زانیاریی شێواو و گوماناوی نەبێ، ئاگایان لە سەرچاوەکانی داهات و جەرجی نە بێ؛
بە دڵنیایییەوە، نە وەزیر وەزیرە و نە وەزارەتیش وەزارەت.
بە هەزار دڵنیایی ترەوە، ئەمەی لە کوردستان ناو نراوە حوکمەت، حوکمەت نیە. بەڵکو دەسەڵاتێکی خێڵەکی و ئۆلیگارشیی دواکەوتوە و تەواوی خەسڵەتەکانی سیستمی سیاسی- ئابوری- کۆمەڵایەتیی ئیستیبدادی شەرقی لە هەناویا هەڵ گرتوە و رۆژانە ممارەسەیان ئەکا.
ئێستا ئەوەی لە لای زۆربەی خەڵکی کوردستان و لە لای دەنگدەر و هەڵسوڕاوانی گۆڕان پرسیارە، ئەمەیە:
ئەگەر بە راست بزوتنەوەی گۆڕان بە مەرج و سەقفی زەمەنییەوە، بۆ چاکسازی و دژایەتی گەندەڵی و سیستمی لامەرکەزی و باشکردنی ژیانی خەڵک چۆتە کابینەکەی مەسرور بەرزانییەوە، دوای ئەم هەمو خراپەیەی لە ساڵ و نیوی رابردوا لەم حوکمەتەمان بینیوە، بۆچی نایەتە دەرەوە؟
هاوپەیمانیی حوکمەتیی گۆڕان لەگەڵ پارتی، دوای شکستی هاوپەیمانیی یەکەم و دوای پەشیمانبونەوەی کاک نەوشیروان لە هاوپەیمانیی یەکەم، ئەگەر نەڵێم تەسلیمبون و بێ ئیرادەیییە، بەرهەمی خۆشباوەڕیی سیاسی سەرکردایەتی گۆڕانە، چونکە:
# هەزار جار ملی رێگەی هەڵە بگری، هەرگیز ناگەیتە ئامانجی راست.
# چەنبارەکردنەوەی تاکتیکی نا راست، خووی حیزب و ئەندامەکانی شەڕ ئەکا. چونکە ئاووهەوای هەلپەرستی خۆش ئەکا. هەر حیزبێ هەلپەرستی زاڵ بو بەسەریا، ئیتر لە لای سەرکردە و موستەفیدەکانی ئەبێ بە ئامانج. حیزب کە لە ئامرازەوە بو بە ئامانج، ئیتر خێری ئەبەخشرێتەوە و ئەبێ بە بار بەسەر کۆمەڵەوە. لە عیراق و کوردستان، لە حیزبی بار، چوار نمونە لەبەر چاون: حیزبی شیوعیی عیراق، حیزبی بەعس، پارتی و یەکێتی.
# دو بنەماڵە سیاسییەکەی کوردستان ماکی گەندەڵین. زۆرترین سامانی دزراوی خەڵکی کوردستان لە لای سەرۆک و ئەندامانی هەردو بنەماڵە و دەسوپێوەنەکانیانە.
پلانی بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی لە کوردستان، بە تێزەکەی (لی کوان یو)، ئەبێ لەوانەوە دەس پێ بکا. ئاخۆ رێگە ئەدەن بزوتنەوەی گۆڕان خەونی دەنگدەرەکانی و زۆرینەی خەڵکی کوردستان بهێنێتە دی و لەو دەیان ملیار دۆلارەی فەرهودیان کردوە، شتێک بدەنەوە بە خەڵک؟
مناڵیش وەڵامی ئەم پرسیارە ئەزانێ.
# لە رێگەی قۆرخکردنی ئامرازەکانی سەپاندنی دەسەڵاتەوە، هەردو لایان توانیویانە لە سنوری قەڵەمڕەویی خۆیانا (دولة عمیقة) دروست بکەن. گۆڕان ناتوانێ بە دەستی بەتاڵەوە، تەنانەت لە پشتیوانیی زۆربەی هەرەزۆری هەڵسوڕاو و دەنگدەرەکانیشی، لەناو حوکمەتەوە بچوکترین تەئسیر لەسەر سیستمی حوکمڕانی دا بنێ.
# حیزبەکانی دەسەڵات ناتوانن سنوری چاکسازیی رواڵەتی تێ پەڕێنن. خەڵک و دەنگدەرەکانی گۆڕانیش چاکسازیی ریشەیییان ئەوێ. چاکسازیی رواڵەتی خەڵک تێر ناکا؛ چاکسازیی ریشەیییش دەسەڵات ئەڕوخێنێ. کەواتە، بزوتنەوەی گۆڕان پشتیوان بە چ سیحر و موعجیزەیەک ئەتوانێ ئەم پارادۆکس و هاوکێشە ئاڵۆزە، لەناو حوکمەتەوە حەل بکا؟
سەرکردەکانی گۆڕان بە بێ کەمترین دەسکەوتی سیاسی- ئابوری و کۆمەڵایەتی بۆ بزوتنەوەکە و بۆ خەڵکی کوردستان، کردینیان بە شەریکی تەجروبەیەکی گەندەڵ و شکستخواردوی ٣٠ ساڵە. ئەگەر لەم زەلکاوە نەیەنە دەرێ، مێژو ئۆباڵی شکستی پرۆژەی گۆڕین ئەخاتە ئەستۆیان.
ئەڵقەی داهاتو وەڵامی ئەم پرسیارە ئەداتەوە:
بۆچی پارتی مەبەستی بو قاچی گۆڕان راکێشێتە ناو کابینەکەی مەسرورەوە؟