درەو:
ئامادەکردنی: دەزگای ئایدیا بۆ فکر و لێکۆڵینەوە

سەركردە سیاسییەكانی ناگۆرنی قەرەباخ جیهانیان توشی شۆك كرد بە ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی هەرێمەكەیان و كاركردنیان بۆ دامەزراندنی كۆمارێكی سەربەخۆ، نە سەر بە كۆماری ئازەربایجان و نە كۆماری ئەرمینیا

ناگۆڕنی قەرەباخ، هەرێمێكە لە ناو خاكی كۆماری ئازەربایجان، كە دەیان ساڵە لەگەڵ كۆماری ئەرمینیا لە ناو ململانێ و ناكۆكییەكی سەختدان لە سەر ئەم هەرێمە، لە كاتێكدا ئەرمینیا پشتگیری لە جیابوونەوەی دەكات، بەڵام ئازەربایجان دەیەوێت بیخاتە سەر خاكی خۆی. ئەم كێشەیە بوە هۆی هەڵگیرسانی شەڕو پێكدانانی سەخت لە نێوانیاندا، بە جۆرێك كە كوشتار و كردەوەی دڕندانە و ئاوارەبوونی دانیشتوانی لێكەوتەوە، بە تایبەتی لە بەرامبەر دانیشتوانی بە ڕەگەز ئازەری لە هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ. قەیرانی ئەم هەرێمە بە یەكێك لە درێژترین ئەو قەیرانانە دادەنرێت، كە لە پاش هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤێتی پێشوو لە ساڵی (1991)دا بە شێوەیەكی بەهێز تەقیەوە و تاكوو ئێستاش ئاگرەكەی بەردەوامە. دوایین وێستگەی درێژەكێشانی ململانێی ناگۆڕنی قەرەباخ دەستپێكردنەوەی شەڕی سەربازی نێوان (ئەرمینیا و ئازەربایجان)ە، لە مانگی ئەیلولی (2020)، كە چەند دەوڵەتێكی هەرێمی و زلهێزی نێودەوڵەتی تێیدا ڕۆڵ دەگێڕن و هەر یەكەیان لە گۆشەی ستراتیژ و سیاسەتی دەرەوەی خۆیانەوە بە دوای بەرژەوەندییاندا دەگەڕێن، بە تایبەتیش: ڕووسیا، ئەمریكا، توركیا و ئێران.

پێگەی جوگرافیی ناگۆڕنی قەرەباخ 
هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ كەوتوەتە بەشی خۆرئاوای كۆماری ئازەربایجان و نزیكەی (270) كیلۆمەتر لە (باكۆ)ی پایتەختەوە دوورە. ڕووبەرەكەی (4400) كیلۆمەتری چوارگۆشەیە، كە ڕێژەی (15%)ی كۆی ڕووبەری ئەو وڵاتە پێك دەهێنێت.
ناوی هەرێمەكە لە دوو بڕگە پێكهاتوە "ناگۆڕنی"، كە بە زمانی ڕووسی مانای (چیا) دەبەخشێت، هەروەها (قەرەباخ)، كە بە زمانی توركی مانای (ڕەشە باخ) دەبەخشێت، واتا بە واتای (چیای ڕەشەباخ) دێت، بەڵام ئەرمەنەكان ناوی (ئارتساخ)یان لە هەرێمەكە ناوە، كە لە لای ئەرمەنییە كۆنەكان مانای "دارستانی خواوەندی خۆر" دەبەخشێت. "ستیپاناكرت" پایتەختی هەرێمەكەیە و لە سەر لوتكەیەكی شاخاوی هەڵكەوتوە، كە بەرزییەكەی (750) مەترە لە سەر ڕووی دەریاوە. ئەم شارە لە پاش هەڵگیرسانی شۆڕشی بەڵشەفی لە ئۆكتۆبەری ساڵی (1917)دا لە شوێنی گوندی خان كندی دروستكراوە و دوایی ناوی گۆڕاوە بۆ (ئیستبانا كیرت) وەك ڕێزلێنان لە سەركردەی كۆمۆنیستی بەڵشەفی (ئیستبانا شاهۆمیان)، كە ئێستا پەیكەرەكەی لە گۆڕەپانی سەرەكی شارەكە دانراوە.

دانیشتوانی هەرێمەكە
كۆی ژمارەی دانیشتوانی ناگۆڕنی قەرەباخ "بەپێی ئەو سەرژمێرییەی كە دەسەڵاتدارانی ئەرمینیا لە كانوونی دوەمی ساڵی (2016)دا ئەنجامیانداوە گەیشتوەتە زیاتر لە (148000) كەس، هەروەها بە پێی زانیارییەكان ژمارەی ئەرمەنەكان لە كۆی دانیشتوانی هەرێمەكە ڕێژەی (95%)ی پێكهێناوە و ئەو ڕێژەیەی تریش لە ڕەگەز و پێكهاتەكانی ترن. 

مێژوی قەیرانی ناگۆڕنی قەرەباخ 
ڕەگ و ڕیشەی قەیران و ململانێكان لە سەر هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ لە نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان دەگەڕێتەوە بۆ دەیەی بیستەكانی سەدەی ڕابردوو، كاتێك جۆزێف ستالین لە ساڵی (1923)دا بڕیاریدا ئەم هەرێمە "كە لەو سەردەمەشدا زۆرینەی دانیشتوانەكەی ئەرمەنی بوون"، بخرێتە سەر خاكی كۆماری ئازەربایجان و حوكمی ئۆتۆنۆمی پێبدرێت، لە هەمان كاتیشدا بڕیاریدا هەرێمی (ناختشیڤان) كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی ئازەری بوون لە ناو ئەرمینیادا جیا بكرێتەوە و بە دابڕاوی بمێنێتەوە. مەبەست لەم بڕیارە ئەوە بوو، كە تۆوی ناكۆكی و ململانێ لە نێوان هەر دوو دەوڵەتەكەدا چەكەرە بكات تاكوو حكوومەتی ناوەندی لە مۆسكۆ پێگە و دەسەڵاتی بەردەوامی بە سەر ناوچەكەدا بە بەهێزی بمێنێتەوە. 

هەوڵی جیابوونەوەی ناگۆرنی قەرەباخ بۆ سەربەخۆیی
كاتێك ئەرمەنییەكانی هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ لە ساڵی (1992)دا جیابوونەوەیان لە كۆماری ئازەربایجان ڕاگەیاند، حكوومەتی باكۆ هێزی سەربازی ڕەوانەی هەرێمەكە كرد بۆ بەدەستهێنانەوەی و خستنییە ژێر ڕكێفی خۆیەوە. لایخۆیەوە ئەرمینیا پشتیوانی لە ئەرمەنەكانی هەرێمەكە كرد و لە ئەنجامدا شەڕ دەستی پێ كرد، كە كوژرانی زیاتر لە (30) هەزار كەسی لە ئازەری و ئەرمەنەكان لێكەوتەوە. هەر لەو ساڵەدا سەركردە سیاسییەكانی هەرێمی ناگۆرنی قەرەباخ جیهانیان توشی شۆك كرد بە ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی هەرێمەكەیان و كاركردنیان بۆ دامەزراندنی كۆمارێكی سەربەخۆ، نە سەر بە كۆماری ئازەربایجان و نە سەر بە كۆماری ئەرمینیا بێت. ئازەربایجان لە دژی ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی هەرێمەكە وەستایەوە و بە جوداخواز و یاخیبوون دایە قەڵەم، بەڵكوو ناوی شانۆگەرییەكی لێنا گوایا پێشتر لەگەڵ ئەرمینیا لە سەری ڕێككەوتوون. لایخۆیەوە كۆماری ئەرمینیا پشتیوانی خۆی بۆ سەركردە سیاسییە ئەرمەنییەكانی هەرێمەكە دەربڕی و بە پارەو چەك یارمەتیدان، ئەو هەنگاوەش بەلای كۆماری ئازەربایجانەوە راگەیاندنی شەڕ بوو، بەو هۆیەشەوە شەڕ لە نێوانیاندا هەڵگیرساو لە (1992) تا ڕاگەیاندنی ئاگربەست لە ساڵی (1994) بەردەوام بوو. سەرەڕای زیانە گیانییەكانی هەر دوولا، شەڕەكە چەند ڕاستییەكی دیمۆگرافی و جیۆگرافی تازەی بەرجەستە كرد، چونكە ململانێكان بوە هۆی ئاوارەبوون و كۆچكردنێكی زۆر لە هەر دوو، كە بە زیاتر لە (1.2) ملیۆن كەس مەزەندە كراوە، زۆرینەیان لە ئازەرییەكانن، بەم هۆیەشەوە زۆرینەی دانیشتوانی هەرێمەكە بوون بە ئەرمەنی نەژاد. سەرەڕای سەپاندنی دەسەڵاتی ئەرمەنەكان بە سەر هەرێمەكەدا، توانیان دەستبەسەر (7) ناوچەی سەر سنووری ئازەربایجان بگرن، كە بە (20%)ی كۆی خاكی كۆماری ئازەربایجان مەزەندە دەكرێت، ئەمەش دەروازەیەكی سروشتی بۆ ئەرمەنییەكان دابینكرد لە ڕێڕەوی "لاتچین" لەگەڵ خاكی كۆماری ئەرمینیا. لە كاتێكدا ئازەربایجان داوا دەكات هەرێمەكە بگەڕێنرێتەوە ژێر دەسەڵاتی خۆی و پێشنیاری پێدانی دەسەڵاتێكی سەربەخۆی فراوان بە ئەرمەنەكان كردوە لە چوارچێوەی حوكمی ئۆتۆنۆمیدا بە مەبەستی چارەسەركردنی قەیرانەكە، بەڵام ئەرمینیا پشتگیری لە سەربەخۆبوونی هەرێمەكە و جیابوونەوەی لە ئازەربایجان دەكات و یارمەتی و هاوكاری پێشكەشی دەسەڵاتی جوداییخوازی هەرێمەكە دەكات. 
لە هەوڵێكدا بۆ وەستاندنی شەڕ، ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی لە ساڵی (1993)دا بڕیاری ژمارە (822)ی دەركرد و تیایدا داوای لە هێزەكانی ئەرمینیا كرد لە هەرێمە داگیركراوەكانی ئازەربایجان بكشێنەوە، بەڵام هێزەكانی ئەرمینیا پابەندی ئەو بڕیارە نەبوون. شەڕو كوشتار لە نێوان ئازەربایجان و ئەرمینیا لە سەر ناگۆڕنی قەرەباخ لە ساڵی (1994) كۆتایی پێهات، كاتێك ڕێككەوتنێكی ئاگربەست لە نێوانیاندا واژۆ كرا، بەڵام قەیرانی نێوانیان كۆتایی نەهاتوە، بەڵكوو هەر دوو لا هێشتا بە فەڕمی لە دۆخی شەڕدان لەبەر ئەوەی كە هیچ ڕێككەوتنێكی ئاشتیان واژۆ نەكردوە. لە ساڵی (2006)دا ئەرمەنەكانی ئەو هەرێمە جێناكۆكە دەستوورێكیان داڕشت و هەرێمەكەیان وەكوو كۆمارێكی سەربەخۆ و جیابۆوەوە لە ئازەربایجان وێنا كرد و شاری (ستیپانا كریت)یان كردە پایتەختی هەرێمەكەیان. 
ئەم دەوڵەتە نوێیەی، كە دامەزراوە تەشریعی و تەنفیزی و یاساییەكانی بە هاوكاری ئەرمینیا و ڕووسیا بونیاتنرا، ئەوەش بەپێی هاوپەیمانێتییەكی ئەمنی لە نێوان ڕووسیا و ئەرمینیا. كۆمەڵگای نێودەوڵەتی وەكوو هەرێمێك لە ناو چوارچێوە و سنوری كۆماری ئازەربایجان دانی بە هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ ناوە. سەرەڕای جیابوونەوەی هەرێمەكە و ڕاگەیاندنی وەكوو كۆمارێكی جیابوەوە لە لایەن هێزە دەسەڵاتدارەكانی ئەرمینیاوە، بەڵام هیچ دەوڵەتێكی جیهان "تەنانەت ئەرمینیا"ش دانی بە سەربەخۆیی ئەو هەرێمەدا نەناوە. هەندێك دەوڵەتی زلهێز لە پێشیانەوە ئەمریكا و ڕووسیا و فەڕەنسا "كۆمەڵەی مینسك"، كە لە سەر ئاستی نێودەوڵەتی ڕێگەپێدراون بۆ كاركردن وەكوو دەوڵەتانی نێوەندگیر بۆ چارەسەركردنی ئەم قەیرانە. گروپی مێنسك چەندین گەڕی دانوستان و گفتوگۆی بۆ ئەم مەبەستە ئەنجامدا، بەڵام هیچ سەركەوتن و ئەنجامێكی ئەرێنی لێنەكەوتەوە. لە (24)ی حوزەیرانی ساڵی (2011)دا، سەرۆكی ئەرمینیا (سێرگ سەركسیان) و سەرۆكی ئازەربایجان (ئیلهام عەلیێڤ) لە شاری "كازان"ی ڕووسیا بە سەرپەرشتی دیمیتری مێدڤیدیڤ، سەرۆكی ئەو كاتەی ڕووسیا دەستیان بە وتوێژەكانیان كرد بە هیوای كۆتاییهێنان بە قەیرانی نێوانیان و بەدیهێنانی ئاشتی كۆتایی. 
لە تەمووزی ساڵی (2015)دا، ئازەربایجان ڕایگەیاند، كە هێزە سەربازییەكانی توانیویانە دوو فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی سەر بە سوپای ئەرمینیا بخەنە خوارەوە، لە كاتی ئەنجامدانی چاودێری و زانیاری كۆكردنەوەی لە ئاسمانی ناوچەی (تەرتەر)ی ئازەربایجان لە نزیك هێڵی بەریەككەوتن لە نێوان هەر دوو وڵاتدا. لە مانگەكانی داهاتوودا بەریەككەوتن و پێكدادانەكان زیاتر چڕ بوونەوە، تا ئەو ئاستەی كە پاڵی بە ڕێكخراوی ئاساییش و هاریكاری ئەورووپا نا، كە هەر دوو دەوڵەتەكە تیایدا ئەندامن و سەرپەرشتی گفتوگۆكانی ئاشتی نێوانیان دەكات بە نێوەندگیری "گروپی مێنسك"، تاكوو هۆشداریی بدات لە سەر ئەوەی كە بارودۆخی ناوچەكە لە تەقینەوەدایە و بەرگەی ناگیرێت. تەشەنەكردنی كێشەكان و تێكچوونی بارودۆخەكە گەییشتە ئەوەی لە كانوونی یەكەمی ساڵی (2015)دا، ئازەربایجان بۆ یەكەمجار لە دوای (20) ساڵ تانكەكانی بۆ بەئامانجكردنی پێگەی جوداییخوازەكانی هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ بەكاربێنێت.
دواجاریش لە (27)ی ئەیلوولی ساڵی (2020)دا، سەرلەنوێ زەنگی شەڕ لە نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان لێیدا و گەڕێكی تری پێكدادان و هەڵكشانی سەربازی لە هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ دەستی پێكردەوە و كوژراو و برینداری زۆری لێكەوتەوە. جوداییخوازە ئەرمەنییەكان دۆخی شەڕ و خۆسازدانی گشتیان لە هەرێمەكەیان ڕاگەیاند، ئەمە لە كاتێكدایە كە چەندین نێوەندگیری و بانگەوازی هەرێمی و نێودەوڵەتی بۆ وەستاندنی شەڕ دەستی پێ كردوە. ئەرایك ئارتۆنیان سەرۆكی ئیدارەی جوداییخوازی ئەرمەنی لە دانیشتنێكی نائاسایی پەرلەمانی هەرێمەكە لە (ستیپانا كریت)ی پایتەخت دۆخی شەڕ و خۆسازدانی گشتی لە هەموو ناوچەكانی هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ ڕاگەیاند و بڕیار درا باری نائاسایی ڕابگەیەنرێت و هەموو ئەو نێرانە بە سەرباز بكرێن، كە تەمەنیان لە سەرووی (18) ساڵییە و توانای هەڵگرتنی چەك و خزمەتی سەربازییان هەیە. وەزارەتی بەرگری ئازەربایجان لە بەیاننامەیەكدا ڕایگەیاند، كە سەرەتا سوپای ئەرمینیا دەستی بە پەلاماردان و دەستدرێژی بەرفراوان كردوە لە ڕێگەی تەقەكردن بە چەكی سوك و قورس لە پێگە مەدەنی و سەربازییەكانی ئازەربایجان. لە دوای جەنگی ساڵـی (1992) لە نێوان هەر دوو لا، پاش ئەوەی سوپای ئەرمینیا دەستی بە سەر ناوچەكەدا گرت، دەستیان كرد بە دەركردنی دانیشتوانە ئازەرییەكەی. زۆرینەی ئەو ئازەرییانەی پێش ڕاگواستن و كۆچپێكردن لە هەرێمەكەدا بوون، موسڵمانی شیعە مەزهەب بوون، لەگەڵ هەندێك كوردی سوننە مەزهەب. هەر چی ئەرمەنییەكانیشە كریستیانن و بە سەر هەر دوو مەزهەبی كاسۆلیك و ئەرتەدۆكسدا دابەشبوون. بە هۆی ڕووخانی یەكێتیی سۆڤیەت لە (1991)دا بەدەستهێنانی سەربەخۆیی لە لایەن هەر دوو وڵاتەوە لە ساڵی (1992) ڕاگەیەنرا، ئەوەش بە سەرەتای دەستپێكردنی ناكۆكییەكانی نێوان یەریڤان و باكۆ دادەنرێت. تووندترین شەڕی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان لە ساڵانی (1992 - 1994)دا ڕوویدا و زیانی گەورەی گیانی و ماددی بەر هەر دوو وڵاتە كەوت. 
لە ناو جەرگەی ناوچەی قەوقاز لە نزیك كێڵگە نەوتییەكانی ناو دەریای قەزوین، ململانێیەكی هەرێمیی بەهێز لە سەر ناوچەیەكی دەوڵەمەند، بەڵام بچووك بەرپا بوە. لەوێ بەرژەوەندییەكان بەناویەكداچوو تێكئاڵاون و بەرە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان لەوێ خەریكە پێكدا دەدەن، گۆڕەپانی شەڕەكە، وڵاتە دژ بەیەكەكانی وەك ئەمریكا، ڕووسیا، ئێران، توركیا، ئیسرائیل و یەكێتی ئەورووپا پێكەوە كۆدەكاتەوە، كە هەمویان بایەخ بە گۆڕانكاری و ڕووداوەكانی ئەو هەرێمە كێشە لە سەرە دەدەن. هەر یەكە لە ئەرمینیا و ئازەربایجان، كاراكتەری سەرەكی شەڕەكەن و هێشتا ئامادەی گەییشتن بە چارەسەری ئاشتیانە نین.

سەرەكیترین هۆكارەكانی ململانێكە
لە پاش ڕوودانی چەندین شەڕ و ململانێی خوێناوی لە نێوان هێزەكانی هەر دوو لا، ئەوەی ئێستا لە سەر زەوی ڕوو دەدات شەڕێكی دەستەویەخەیە لە نێوان سوپای ئازەربایجان و هێزە جوداییخوازەكانی هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ و سوپای ئەرمینیا، بەڵام ڕەگوڕیشەی ناكۆكییەكان لە ناو مێژووی هەر دوو وڵاتدا هێجگار قووڵە. ئەوە شەڕێكی جیۆپۆلەتیكی بەهێزە و تەنیا پەیوەست نییە بە ئازەربایجان و ئەرمینیا بە تەنیا، بەڵكوو توركەكان، ڕووسەكان، ئەمریكییەكان، ئێرانییەكان و دەوڵەتانی یەكێتی ئەورووپاش لە شەڕەكەدا بەشدارن. ململانێكە درێژبوونەوەی ڕقوكینەی مێژوویی پڕ لە دژایەتییە لە نێوان ئەرمەنەكان و ئازەرییەكان و توركەكان لە ناوچەكەدا.

ڕەوشی ئابووری هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ 
دانیشتوانی هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ بە شێوەیەكی سەرەكی سەرقاڵی كشتوكاڵن، لەمەشدا كەڵكیان لە زۆری چەم و ڕووبارەكان و ئاوی باران وەرگرتوە، جگە لەوەی وزەیەكی زۆری كارەبا بەرهەم دەهێنێت. ژمارەیەكی كەمیش لە دانیشتوانی هەرێمەكە گرینگی بە كار و چالاكی ئابووری دەدەن لە سێكتەری گەشەپێدانی سامانی ئاژەڵ و پیشەسازییە سووكەكان. شوانكارەیی و چاندنی دانەوێڵە و لۆكە و تووتن، سەرەكیترین كاری دانیشتوانن، هەر چی ناوچە شاخاوییەكانی هەرێمەكەیە، لەوەڕگەی باشی لێیە و ئەوەش بۆ بەخێوكردنی ئاژەڵ لە پێناو گۆشت و پێستەكەیدا، كارێكی قازانجبەخشە. كارێكی دیكەی بەرچاوی هەرێمەكە باخدارییە بۆ بەرهەمهێنانی شەرابی ترێ. هەرێمەكە كێشەی لە پێكەوە گەیاندن و ڕێگەوباندا هەیە و تەنیا دوو ڕێگەی سەرەكی هەیە، كە بەشە جیاوازەكانی هەرێمەكە لە هەر چوار جەمسەریدا بە یەك دەگەیەنێت.
دەسەڵاتێکی جوداییخواز ناگۆڕنی قەرەباخ بەڕێوە دەبات كۆمەك و یارمەتی و هاوكاری لە ئەرمینیا و ڕەوەندی ئەرمەنی لە دەوڵەتانی دەرەوە وەردەگرێت. ویلایەتە یەكگرتوەكان بە كاریگەری گروپەكانی فشاری ئەرمەنییەكان لە ئەمریكا وایكردوە ئەرمینیا لە دوای ئیسرائیل ببێتە دوەم گەورەترین دەوڵەتی سوودمەند لەو كۆمەك و ئەو هاوكارییانەی ئەمریكا و هەندێك لە دەوڵەتانی جیهانی پێشكەشی دەكەن. ئەم دەسەڵاتە هەوڵی ڕاكێشانی وەبەرهێنانی دەرەكی دەدات بە مەبەستی گەشەپێدانی بوار و سێكتەری جۆراوجۆر لە هەرێمەكەدا، وەكوو تەلارسازی و كانەكانی دەرهێنانی ئاڵتوون و مس و كەرتی پێوەندییەكان و خزمەتگوزاریی بانكی و هۆتێلەكان، هەروەها گرینگیپێدان بە پیشەسازییە كشتوكاڵییەكانی وەك دروستكردنی خواردنەوە گازییەکان. بە زۆری ئەو وەبەرهێنانە لە ڕێگای ڕووسیا، ئەمریكا، فەڕەنسا، بەلجیكا، سویسرا و ئوستورالیاوە ڕوو لە هەرێمەكە دەكات.

جەنگەكە لە ڕووی ئابوورییەوە 
بەرژەوەندییە ئابوورییەكان ڕۆڵی گەورەیان لە هەڵگیرسانەوەی گەڕێكی تازەی شەڕی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان هەیە. ئازەربایجان هەوڵی زۆر دەدات بۆ ئەوەی ئەرمینیا سوود لە هیچ پرۆژەیەكی وەبەرهێنان لە ناوچەكە نەبینێت، بە تایبەتی ئەوەی پێوەندی بە بۆرییەكانی گواستنەوەی نەوت و گازەوە هەیە بۆ دەوڵەتانی ئەورووپا. ئەو بۆرییانە بە سنووری نێوان ئازەربایجان و جۆرجیادا دەپەڕنەوە بۆ توركیا. هەر چی ئەرمینیایە ئابڵووقەیەكی ئابووری كاریگەری لە سەرە، توركیا و ئازەربایجان سنوورەكانیان بە ڕوویدا داخستوە، بۆیە ئەو سنوورانەی بەدەست یەریڤانەوە ماونەتەوە، سنوورێكی كورتن لە باشووردا لەگەڵ ئێران و لە باكووردا لەگەڵ جۆرجیایە، لەبەر ئەوەیە كە ئەرمینیا و هەرێمی قەرەباخ، ماوەی چەند ساڵێكە لە دۆخێكی ئابووریی خراپدا دەژین، چونكە هیچ دەرچەیەكی دەریاییان نییە و سنوورەكانیان لە سەر داخراوە. 
كۆماری ئازەربایجان لە ڕووی ئابوورییەوە (90%)ی داهاتی خۆی لە نەوت و گازەوە دابیندەكات، بەڵام ئەرمینیا پشت بە هەناردەكردنی كانزا گرانبەهاكان و كانزاكانی تریش دەبەستێت، لەگەڵ ئامێر و كەرەستەی گەڕان بە دوای ئەڵماسدا. كەرتی پیشەسازی پێكهێنەری سەرەكی بەرهەمی ناوخۆیی ئەرمینیایە، كە دەگاتە (14) ملیار دۆلار. ئەگەرچی داهاتی بەرهەمی ناوخۆیی ئازەربایجان زیاتر لە (47) ملیار دۆلارە، بەڵام داهاتی تاك لە هەر دوو وڵاتدا لێكتر نزیكە كە ساڵانە (4.6) هەزار دۆلارە. هیچ سەرچاوەیەكی سروشتی لە هەرێمی ناگۆرنی قەرەباخدا نییە، بۆ ئەوەی ئازەربایجان و ئەرمینیا شەڕی لە سەر بكەن، بەڵام هەرێمەكە بایەخی ستراتیژی بۆ هەر دوو وڵات هەیە. 

ڕۆڵی ڕووسیا لە ململانێكەدا
ڕووسیا لە گۆشەنیگای جیۆپۆلیتیكی و جیۆستراتیژییەوە لە ناوچەی قەوقاز دەڕوانێت، بەڵام یەكێكە لە دەوڵەتە ناوبژیوان و نێوەندكارەكان بۆ دۆزینەوەی چارەسەری ململانێكە، هەر چەندە لە سەر زەوی پشتیوانی لە ئەرمینیا دەكات تا ئەو ئاستەی گومان لە ڕاستی ڕۆڵی بێلایەنانەی ڕووسیا دەكرێت لە ململانێی ناگۆرنی قەرەباخ، بە تایبەتی دوای ئەوەی ڕێككەوتنی پێدانی چەك ڕووسیا بە ئەرمینیا لە شەڕی دژ بە ئازەربایجان ئاشكرا بوو. هاوپەیمانێتی نێوان ڕووسیا – ئەرمینیا لە سەر پەرەپێدانی پێوەدییە ئابوورییەكانی نێوانیان و بەهێزكردنی توانای ئابووری ئەرمینیا بونیادنراوە، لە پێش هەمووشییەوە پەرەپێدانی وێستگەكانی بەرهەمهێنانی وزە و هاوكاریكردنی لە بواری سەربازی دا، بۆ ئەو مەبەستەش ڕووسیا بنكەیەكی سەربازیی لە (یەریڤان)ی پایتەختی ئەرمینیا دامەزراندوە. ئێستاش لە ساڵی (2020)دا، كە شەڕ و پێكدادانی قورس لە نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان دەستی پێكردەوە، دیسانەوە مۆسكۆ بەوپەڕی توانا پشتیوانی ئەرمینیا دەكات، بەڵام لەگەڵ دەوڵەتە زلهێزەكانی تردا هەوڵی نێوەندگیری دەدات.  

ڕۆڵی ئێران لە ململانێكەدا
لە ئێستا و ئایندەدا ئێران و ئەرمینیا پێویستیان بە یەكتری هەیە، ئێران لە ڕێگەی ئەرمینیاوە ڕێڕەوێكی جێگرەوە بۆ گواستنەوە بەرەو ڕووسیا و ئەورووپا دابین دەكات. ئەرمینیاش بە هۆی ئێرانەوە، دەرچەی بۆ داخرانی ڕێگە وشكانییەكان بە هۆی ئازەربایجان و توركیاوە بەدەستخستوە. ئێران پشتگیری ئەرمینیا دەكات بەهۆی ئابوورییەوە بە پلەی یەكەم، چونكە یەریڤان هاوبەشی تارانە لە وزەدا، فرۆشیاری سەرەكی وزەش بە ئەرمینیا، ئێرانە. لاوازكردنی كەمینەی ئازەری لە ناو ئێران بۆ تاران گرینگە، تاكوو ئەو كەمینەیە داوای مافی زیاتر لە حكوومەتی تاران نەكەن. 
ئێران هاوسنووری هەر دوو كۆماری ئەرمینیا و ئازەربایجانە و لە ناوچەی شەڕەكانیشەوە نزیكە. لە بنەڕەتدا پێویستە ئێران لە ڕووی دیینی و مەزهەبیەوە هاوپەیمانی كۆماری ئازەربایجان بێت، كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی موسوڵمانی شیعە مەزهەبن، بەڵام بە شێوەیەكی كرداریی هیچ یارمەتی و هاوكارییەكی ئازەربایجان ناكات، بەڵكوو پشتیوانی لە ئەرمینیا دەكات. هەر چەندە لە سەرەتای سەرهەڵدانی شەڕ و ململانێكەوە، كۆماری ئیسلامی ئێران وەكوو بێلایەن خۆی پیشان دەدات، بەڵام تاران لایەنگرێكی سەرسەخت و ئاشكرای ئەرمینیایە. 
بەشێكی سەرەكی ناكۆكییەكانی ئێران و ئازەربایجان، بۆ ئەو فراوانخوازییە دەگەڕێتەوە كە ئێران وەكوو بەشێك لە خاكی خۆی سەیری ئازەربایجان دەكات و پێیوایە ئەو وڵاتە لە بنەڕەتدا بەشێك بووە لە هەرێمی ئازەربایجانی ئێرانی و دەبوایا ئێستا پارێزگایەكی سەر بە ئێران بێت. لە لایەكی ترەوە ئێران ترس و نیگەرانی لە هەمبەر پێوەندی نێوان ئیسرائیل و كۆماری ئازەربایجان هەیە و پێی وایە ئیسرائیل لە ڕێگەی باكۆ-وە دەگاتە سەر سنوورەكانی ڕۆژهەڵاتی وڵاتەكەی و دەتوانێت زیان بە ئاساییش و بەرژەوەندییەكانی بگەیەنێت. هەر چەندە ئێران دەسەڵاتەكەی شیعەیە، بەڵام هیچ پشتگیریەكی ئازەربایجان ناكات چونكە كەمینەیەكی سوننە دەسەڵاتیان بە سەر دانیشتوانی زۆرینەی شیعە مەزهەبی وڵاتەكەدا سەپاندوە. (75%)ی دانیشتوانی كۆماری ئازەربایجان شیعە مەزهەبن و لایەنگری مەرجەعی شیعەكانی ئێرانن و دەیانەوێت وڵاتەكەیان پێوەندییەكانی لەگەڵ ئێراندا پتەو بكات. 

ڕۆڵی توركیا لە ململانێكەدا
هەرچی توركیایە لە ژێر كاریگەری هۆكاری مێژوویی، ئایینی، ڕەچەڵەك (ئیتنی) و ئابووری بەردەوام پشتیوانی ئازەربایجان. حكوومەتی ئەنقەرە بە ڕوونی هەڵوێستی خۆی ڕاگەیاندوە و بە تەواوی لەگەڵ ئازەربایجاندایە وەك دەوترێت بۆ بەدەستهێنانەوەی "خاكە داگیركراوەكەی". لە ئێستادا توركیا و ئازەربایجان بە نیگەرانییەوە لە هاوپەیمانێتی نێوان ئەرمینیا و ئێران دەڕوانن. بەرژەوەندییەكانی توركیا و ئازەربایجان لە بواری وزەدا لە دژی خواستەكانی حكوومەتی تارانە لە ناوچەكەدا. جیا لەوەش ئێران لە زۆر بواردا پێوەندی باشی لەگەڵ ڕووسیادا هەیە، ئەوەش وا دەكات ئێران زیاتر لایەنگیریی ئەرمینیا بكات نەوەك باكۆ.
لە ڕاستیدا هاوپەیمانێتی نێوان توركیا - ئازەربایجان لە دوو قاڵبی یاسایی بنەڕەتیدا ڕێكخراوە و درێژەی پێدراوە:
1. ڕێككەوتنی نێوانیان لە سەرەتای نەوەدەكانی ڕابردوو، كە ڕێگەدەدات بە مەشقكردنی سەربازانی سوپای ئازەری و هێزەكانی تری لە دامەزراوە سەربازییەكانی توركیادا.
2. ڕێككەوتنی (هاوبەشی ستراتیژی)یە، كە هەر دوو دەوڵەت بۆ بەرگری لە خۆكردن لە كاتی پێویستدا هاوكاری یەكتری دەكەن، بەوەش دەكرێت هەردووکیان چەك و جبەخانە و كەرەستە سەربازییەكانیان بۆ هاوكاری یەكتری بەكاربهێنن.
دەسەڵاتدارانی ئەرمینیا لەوەش نیگەرانن كە توركیا بە تەواوی دەست لە شەڕەكە وەربدات لە بەرژەوەندی ئازەرییەكاندا، بۆیە داوا لە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەكات بە زووترین كات ڕێگری لەو هەنگاوەی توركیا بگیرێت. سەرچاوە ئەمنییەكانی ئەرمینیا ئەوەیان دووپات كردوەتەوە، كە توركیا ژمارەیەكی زۆر شەڕكەری بەكرێگیراوی سووری لە وڵاتەكەیەوە ڕەوانەی ئازەربایجان كردوە، بە مەبەستی پشتگیریكردن لە هێزەكانی ئەو وڵاتە، هاوشێوەی ئەوەی پێشتر ئەنقەرە لە لیبیا كردوویەتی. حكوومەتی یەریڤان هەبوونی نزیكەی (4000) بەكرێگیراوی بە ڕەگەز سووری، لە هێرشەكانی ئازەربایجان بۆ سەر خاكەكەی ئاشكرا كرد و ڕایگەیاندوە كە (81) ئەندامیان لێ كوژراوە.

ڕۆڵی ئیسرائیل
ئیسرائیل و كۆماری ئازەربایجان، هاوپەیمانیەتێكی بەهێزیان هەیە. لە كاتێكدا دەسەڵاتی نوێی ئەرمینیا هەوڵی دروستكردنی پێوەندی سیاسی و ئابووری لەگەڵ ئیسرائیل دەدات، بەڵام ناتوانێت هەنگاوی زۆر لەو ڕووەوە بنێت، چونكە ترسی لە كاردانەوەی نەرێنی و توندی ئێران هەیە، لە دەوڵەتێكی دراوسێیە و لە كێشە و پرسە هەرێمییەكاندا ڕۆڵی كاریگەری هەیە. ئیسرائیل یەكێكە لە دیارترین ئەو لایەنانەی چەك دەداتە حكوومەتی باكۆ. لە ساڵی (2011)دا "ویكلیكس" هەندێك بەڵگەنامەی ئەمریكی بڵاو كردەوە، كە دەریدەخەن ئیسرائیل و ئازەربایجان گرێبەستێكی چەندین ملیۆن دۆلارییان بۆ فرۆشتنی چەك بە ئازەربایجان واژۆ كردوە. هەر دوو وڵات پێوەندی ئابووری پتەویان پێكەوە هەیە. ئیسرائیل یەكێكە لە پێنج گەورەترین هاوبەشە ئابوورییەكانی باكۆ، لە كاتێكدا ئازەربایجان یەكێكە لە فرۆشیارە سەرەكییەكانی نەوت بە تەلئەبیب.
 
 سەرچاوەكان:
https://www.aljazeera.net/news/politics/2020
www.maudoo.com
www.wekpidia.com