عەتا قەرەداخی
ئاخاوتن لەبارەی پرۆسێسی کۆمەڵایەتیبوون لای کورد هێشتا لەبەردەم گوماندایە، بەمانایەکی تر هێشتا لە رووی زانستیەوە ئەوە یەکلا نەبووەتەوە ئایا کورد وەکو پێکهاتەیەکی ئیتنیکی لە جوڵەیەکی بەردەوام و فرە ئاراستەی ئەوتۆدا بووە کە پرۆسێسی کۆمەڵایەتیبوون لە دەرەوەی بنەما میتافیزیکیەکان تیایدا روویدابێت. ئاشکرایە چەمکی میتافیزک هەندێ پێوانەی تایبەتی هەیە و لەسەر ئەو بنەمایانە دەڕوانێتە نەتەوەو ئیتنیک و پێکهاتەکان و لەسەر ئەو بنەمایەش کەسێتی نەتەوە و گەلان و کەلتوورە جیاوازەکان دیاری دەکات، کە ئەو بنەمایەش جێگیرەو لە روانگەی ئەم چەمکەوە وەکو ثێوانەیە دادەنرێت کە پشتی پێدەبەسترێت و لەسەر ئەو بنەمایەش شوناسی نەتەوەو گەلان و کەلتورەکان دیاری دەکرێت. ئەوەش بە بێ لەبەرچاوگرتنی ئەو هەلومەرج و بارودۆخە کۆمەڵایەتی و ئابوری و مێژوویی و فیکریەی کە ئەو پێکهاتەیەی تێدا دەژی. ئەمەش مانای ئەوەیە کە چەمکی میتافیزیک دەڕوانێتە پێکهاتە ئیتنیکی و نەتەوەیی و کەلتورییەکان دابڕوا لەو ژینگەو واقیعەی تێیدا دەژین و تێیدان. تەنانەت سەیری شێوەی ژیان و ئامادەبوون و تەنانەت داهاتووی ئەو پێکهاتانەش بەجۆرێک دەکات کە دابڕاوە لەو زەمینەو ژینگەو بارە کۆمەڵایەتی و ئابوری و مێژوویی و فیکریەی کە ئەو پێکهاتەیەی تێدایە. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە ئەم چەمکە روانینە بۆ پێکهاتەکان سەیری مادەی خاوی  بوون دەکات بە بێ لەبەرچاوگرتنی رۆڵی ژینگەو بارودۆخ و هەلومەرجە جۆراوجۆرەکان لەسەر ئەو گەوهەرو پێکهاتە جێگیرەی ئەو بڕوای پێیەتی. واتە بەڕوونی لە خوێندنەوەی مێژووی پەرەسەندنی کومەڵایەتی و پرۆسێسی کۆمەڵایەتیبووندا، ئەم چەمکە، بوونە جێگیرەکان کە مادەی خاوی بوونن یان وەکو گەوهەری بوون سەیر دەکرێن، لە واقیع و لە کاریگەرییەکانی گۆڕانکاری ناو واقیع جیادەکاتەوەو تەنانەت وەکو بوویەکی تەواو سەربەخۆ و خاوەن شووناس سەیریان دەکات، ئەویش بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئەو بنەمایانەی کە بوون و ئامادەبوونی کۆمەڵایەتی دەسەلمێنن. واتە دیاریکردنی شوێن و پێگەی بوویەکی ئیتنیکی، نەتەوەیی، کەلتوری دیاری دەکرێت لەدەرەوەی پێوانەی ئامادەبوون و بەشداریکردن لە پرۆسەی بەرهەمهێنانی گشتی مرۆڤایەتیدا کە مەبەست بەرهەمهێنانی شارستانێتی مرۆڤایەتی و بنیادنانە، کە ئاشکرایە بە بێ پەرەسەندن و گەیشتنی کۆمەڵایەتیبوون بە ئاستێکی دیاری گەشەکردن ناشێت گەوهەر یان پێکهاتەی جێگیر کە لە دەرەوەی گۆڕانکارییە، هیچ بەشدارییەکی هەبێت لەو بەرهەمهێنانەدا.
ئاشکرایە پرۆسێسی کۆمەڵایەتیبوون لەوەی ناودەبرێت بە کۆمەڵگای کوردی لە رابردووەوە تاکو ئێستاش لاواز و ناسرووشتیە و شێوەی کۆمەڵایەتیبوونی نەیتوانیووە فۆرمێکی ئەوتۆ بەخۆی ببەخشێت کە ئەم پێکهاتەیە لە جۆری پێکهاتەیەکی سەرەتایی یان پێکهاتەیەکی قۆناغی پێش نووسینەوە بگوازێتەوە بۆ قۆناغی بەلایەنی کەمەوە مامناوەندی پەرەسەندن و کۆمەڵایەتیبوونەکەی لە چوارچێوەو فۆرمی کۆمەڵایەتیبوونی ژێر کاریگەری فاکتەری غەریزەو رۆحەوە بگوازێتەوە بۆ کۆمەڵایەتیبوونی ژێر کاریگەری عەقڵ و هوشیاریی کە ئاشکرایە لە هەردوو قۆناغەکەشدا پێداویستی هۆکاری سەرەکیە، بەڵام لەگەڵ بوونی جیاوازیی لە هەریەکەیاندا کە لە یەکەمیاندا پێداویستی خۆپاراستن و مانەوەیە، بەڵام لە دووەمیاندا پێداویستی بە مرۆڤبوون و بەشارستانیبوونە. 
بەشێک لەوتاکەکەس یان دەستە گروپ و پارتە سیاسییانەی لە مێژووی نوێدا، لەبەر دواکەوتوودی و سادەیی عەقڵ و تێگەیشتنی کوردی، وەکو رابەر یان دەستەو گروپ پارتی ناسیونالیزمی کوردی ناودەبرێن، ئەوانەن لە روانگەی چەمکی میتافیزیکەوە سەیری کوردیان کردووەو لەو روانگەیەشەوە زۆربەی پێکهاتە ئیتنیکی و نەتەوەیی و کەلتورییەکان هاوشێوەن لەکاتێکدا ئەم چەمکە پشت بە مادەی خاوی پێکهینەری ئەو پێکهاتانە دەبەستێت لە ئیتنیک و زمان و خاک و مێژووی هاوبەش و داب و نەریت و....تاد. بە مانایەکی تر پشتبەستن بە رەگەزە خاوەکانی چەمکی کلاسیک بۆ نەتەوە لە دەرەوەی پرۆسێسی پەرەسەندنی کۆمەڵایەتی و بەبێ لەبەرچاوگرتنی بارودۆخ و هەلومەرجی کۆمەڵایەتی و ئابووری و مێژوویی و فیکری، مانای روانین بۆ پێکهاتە ئیتنیکی و نەتەوەییەکان وەکو ئەوەی دروستبوون و هەن و گەوهەرێکی جێگیرو نەگۆڕیان هەیە بەبێ رەچاوکردن ئەوەی بەکام پرۆسیسی کۆمەڵایەتیبووندا تێپەڕییوون و چ گەشەکردن و پەرەسندنێکیان بەخۆیانەوە بینووەو سەرئەنجام ئاستی کۆمەڵایەتیبوونیان بە کوێ گەیشتووە، ئەم روانینە بۆ هەموو پێکهاتە ئیتنیکیەکان هاوشێوەیەو بوویەکی بێ جوڵە و لە شوێنی خۆدا راوەستاوی دەوێت. سەرئەنجام ئەو پێکهاتەیە گۆڕانکاری وەهای تێدا روونادات چونکە لە لایەک فاکتەرە ناوخۆییەکانی گۆڕانکاری کە پێویستیان بەهێزی جوڵێنەری ناوەو دەرەوە هەیە، سەرباری بوونی هێزی جوڵێنەری ناوەوە، هێزی جوڵێنەری دەرەوەی پێویستیان نیە بۆ خستنەجوڵەی ناوەوە کە مەبەست لە هێزی جوڵێنەری دەرەوە بارودۆخی بابەتی و رۆڵی دەستەبژێرو دەستەو گروپ و تەنانەت تاکەکەسی کاریزمیشە. لەبارێکی وەهاشدا لە رووی راستیەوە کە جوڵە نەبێت مانای وایە هیچ رووداوێک بوونی نابێت. ئاشکرایە شتێک نیە بە ناوی مێژوو بە بێ رووداو و بە بێ ئەو بکەرەی رووداوەکە دروست دەکات. لە رووی راستیەوە هەر بوونێک لەم بارەدا بێت تەنیا بوونێکە وەکو مادەیەکی خاوو هێشتا هیچی لێدروست نەبووە. هیچ بە مانای بوویەکی ئامادەو خاوەن شووناس. ئامادەبوون لە رووی کۆمەڵایەتیەوە بریتی نیە لە بوویەکی جێگیر لە شوێندا یان لە جوگرافیایەکی دیاریکراوداو بە زمان و مێژوو و داب و نەریت و بەرژەوەندی هاوبەشەوە. بەڵکو ئامادەبوون لە بەرهەمهێنان و پێشکەشکردندا پێناسە دەکرێت کە ئەوەش دەرئەنجاکی پرۆسێسێکی کۆمەڵایەتیبوونی بەردەوام و هەمیشە لەگۆڕاندایە لەگەڵ رەوتی ژیاندا، واتە کۆمەڵایەتیبوون بەرهەم یان دەرهاوێشتەی دوو جۆر جووڵەیە، جووڵەیەک لەناو خودی ئەو پێکهاتەیەدا کە ملکەچی یاساکانی پەرەسەندنە، جووڵەیەک لەو ژینگەو بارودۆخ و هەلومەرجانەدا کە دەوری ئەو بووەیان داوەو بەوپێیەش تایبەتمەندی هەر پێکهاتەیەکی ئیتنیکی یان نەتەوەیی دەرئەنجامی گۆڕانکارییە مێژووییەکانی پەیوەست بەو پێکهاتەیە. ئەگەر پرۆسێسی کۆمەڵایەتیبوون لاواز بێت، ئەوا جوڵەی ناوەوە کە کاریگەری ژینگەو بارودۆخ رۆڵی گرنگی دەبێت لە دروستکردن و چالاک کردنیدا درووست نابێت. کاتێک بوویەک لە سنوورێکی تەسکی بووندا تەنیا وەکو گەوهەرێکی جێگیر بوونی هەبێت، ناتوانێت لەگەڵ جووڵەو گۆڕانکارییەکانی دەرەوەیدا یان ژینگەکەیدا هیچ کارلێکێکی بەرهەمهێن بکات و تەنانەت ئەگەر لە ژینگەکەیدا گۆڕانکاری بەردەوام و جوڵەی بەردەوامیش هەبن، ئەم گەوهەرە جێگیرە لە گۆشەگیریدا دەمێنیتەوەو لە باشترین باریدا لە دەرەوەی پەرەسەندن جوڵەیەکی رووکەشی نابەرهەمهێنی دەبێت، کە کۆمەڵگای کوردی نموونەیەکی زیندووی ئەم شێوازەی بوون و ئامادەبوونە.
واتە بەئاشکرا دیارە کە ئاستی کۆمەڵایەتیبوونی کوردی و بەو پێیەش ئاستی پەرەسەندنی کۆمەڵایەتی بە درێژایی مێژووی تۆمارکراو زۆر لاوازبووەو کورد وەکو بوو یان گەوهەرێکی جێگیر ماوەتەوەو لەبەر رۆشنایی ئەو بۆچوونەشدا دەتوانین بڵێین کە ناوهێنانی پێکهاتەی کوردی وەکو کۆمەڵ و کۆمەڵگا جێگای پرسیارە، هەر ئەوەش وایکردووە کە هێڵێکی ئاشکرای دیاری پەرەسەندنی کۆمەڵایەتی لە مێژووی ئەم پێکهاتەیەدا نەبینرێت و لەسەر ئەو بنەمایەش تەنانەت قۆناغەکانی پەرەسەندنی کۆمەڵایەتی تێکەڵ و پێکەڵبن و شێوازی بەرهەمهێنان و سیستێمی بەرهەمهێنان و پەیونەندییەکانی بەرهەمهێنانیش تێکەڵ و پێکەڵ و بێ شوناس بن و هەربەوپێیەش نە چینە کۆمەڵایەتیەکان و نە دامەزراوە کۆمەڵایەتیەکان و نە شێوازی بەرهەمێنان و نە کەلتورو نە عەقڵی هیچ قۆناغێک بە سروشتی دروست نەبوون و دەرنەکەوتوون، تا بەو پێەش هەر قۆناغە بکەری رووداو دروستکەری کۆمەڵایەتی خۆی بەرهەمبهێنایە. بەهەمان پێوانە ناسیونالیزمیش لە قۆناغی سروشتی و تایبەتی خۆیدا دروست ببووایە و وەکو بکەری قۆناغەکەی خۆی ئەرکی کۆمەڵایەتی و مێژوویی خۆیی جێبەجێ بکردایە. لێرەوە رووبەڕووی تەنیا بۆچوونی هەندێ لە نووسەرانی کورد نابینەوە کە بێ ئەوەی هیچ تایبەتمەندییەکی کوردی ببینن وەها باسی کوردو ناسیونالیزمی کوردی دەکەن وەکو ئەوەی کە هاوشێوەی ناسیونالیزمی هەر نەتەوە یان کۆمەڵگایەکی ئاسایی بێت لە جیهاندا. بەڵکو زۆرینەی کوردناسانیش سەرنجیان لە تایبەتمەندی ئەم پێکهاتەیە نەداوەو کاتێ لەبارەی کوردەوە دەدوێن لە بری کۆمەڵگاو شێوازی پەرەسەندنی و ئاستی پەرەسەندنی کۆمەڵایەتی و شێوازی بەرهەمهێنان و ململانێ کۆمەڵایەتیەکان و سیستێمی ئابوری، کورد وەکو کۆمەڵگایەکی سیاسی پێشکەش دەکەن کە تەنیا یەک کێشەی هەبێت ئەویش کێشەی ژێردەستەیی و نەبوونی ئازادیە. ئاشکرایە ئەمەی بە کۆمەڵگای کوردی ناودەبرێت گرفتی تەنیا لەو ژینگەو بارودۆخ و  هەلومەجانەدا نیە کە تیایدا دەژی، یان دەوریداوە، بەڵکو واپێدەچێت بە ڕێژەیەک گرفتی لە گەوهەر یان لە مادەی خاوی پێکهێنەریدا هەبێت و بارودۆخی کۆمەڵایەتی و سرووشتی کۆمەڵایەتیبوون و بارودۆخی مێژوویی و ئابووری و فیکریش کاریگەریی ئاشکرایان لەسەری هەبێت. ئەمە بێجگە لە کاریگەری دەرەوەیی وەکو جەنگ و کۆچکردن و پەیوەستنەبوون بە خاکەوەو عەقڵیەتی تەنیا بەشی خۆکردن لەبەرهەمهێناندا... لەبەرچاونەگرتنی هەموو ئەمانە و نیشاندانی کورد وەکو پێکهاتەیەکی ئاسایی، کوردی بەهیچ کوێیەک نەگەیاندووە، بەڵکو بووەتە مایەی خۆنەناسینی زیاتر لە لایەن کورد خۆیەوەو بەوپێیەش نەزانینی ئەوەی کە کێشەی سەرەکی ئەو چیەو چی دەوێت و پێویستە چی بکات.