جەلال جەوهەر 

بەشی شەشەم:

شەڕو ململانێی چوار سەدەی نێوان دەوڵەتی عوسمانی وسەفەوی، کوردستان و میللەتی کوردیان کرد بە دوو بەش، لە دوای مۆرکردنی پەیمانی ساڵی(1639ز) لە نێوان سوڵتان مورادی عوسمانی، وشا عەبباسی دووەمی سەفەوی، سنوری ئەو دوو دەوڵەتە دەستنیشانکراو بێ گۆرین مایەوە تا ساڵی (1918ز). بەم جۆرە کوردستانیان کرد بە دوو بەش، بەشی ڕۆژهەڵات کەوتە ژێر دەسەڵاتی سەفەویەکان، و بەشی باکورو باشورو رۆژئاواش کەوتە ژێر دەسەڵاتی عوسمانیەکان.
بەهۆی شکست و ڕوخانی دەوڵەتی عوسمانی و هاوپەیمانەکانی لە جەنگی جیهانی یەکەم (1914- 1919)، بەشی کوردستانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانیەکان بەپێی ڕێکەوتنی لۆزان (1923ز) دابەش کرا لەلایەن بەریتانیا و فەرەنسا و هاوپەیمانانان، بەسەر سێ دەوڵەتی نوێدا، کە بریتی بوون لە تورکیای نوێ (کەمالی)، عێراقی عەرەبی و سوریای عەرەبی. لکاندنی باشوری کوردستان بە عێراقی عەرەبی، ولکاندنی رۆژئاوای کوردستان بە سوریای عەرەبی، گەورەترین پرۆسەی تەعریبکردنی کوردستان بوو، کە لەسەر دەستی بەریتانیا و فەرەنسا و هاوپەیمانان لە قەڕنی بیستەم و سەد ساڵی رابردوودا جێبەجێکردنی کرا.
بەو شێوەیە بەریتانیا، فەڕەنسا، ئەمریکا، ڕوسیا، و لایەنەکانی تری هاوپەیمانان، هەم پاشگەز بونەوە لە جێبەجێکردنی ڕێکەوتنامەی سیڤەر(1920ز)، کە بەشێک لە مافەکانی گەلی کوردی لە خۆی گرتبوو، هاوکات یارمەتی تەواوی گەلانی تورک و عەرەب و نەتەوەکانی تریان کرد بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی، وهەمیش ڕێککەوتن لەسەر پارچەپارچەکردنی کوردستان، و دابەشکردنی میللەتی کوردو خاکەکەی بۆ سەر ئەو سێ دەوڵەتە نوێیەدا.
دەوڵەتە زلهێزەکانی دونیا لە جەنگی جیهانی یەکەمەوە تا ساڵی (1988ز)، زۆرترین و گەورەترین زەرەر و زیانیان بە کورد و خاکی کوردستان گەیاند. بەریتانیا، ئەمریکا، یەکێتی سۆڤیەت(ڕوسیا)، زۆر دوژمنکارانە وبەشێوەی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بەشدارییان کردووە لە داگیرکردن و دابەشکردنی کوردستان، و پاکتاو کردنی میللەتی کورد لە باکوور و باشوور و ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵاتی کوردستان.

1/ بەریتانیاو فەڕەنسا
داگیرکەری بەریتانی هەمیشە ڕۆڵی سەرەکی هەبووە هەم لە داگیرکردنی کوردستان، و هەم لە سەرکوتکردنی جوڵانەوەی چەکداری و سیاسی و جەماوەری کوردستان لە (دە وبیست و سی و چل و حەفتا وھەشتاکانی )ی سەدەی ڕابردوو ھاوشانی دەسەڵاتداران لە پارچەکانی کوردستان.
لەگەڵ دروست بوونی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی (1921ز)، ناڕەزایەتی و جوڵانەوەی سیاسی و چەکداری بەرپا بوو لە باشوور، بەھۆی سارد بوونەوەو خۆدزینەوە وپاشگەزبوونەوەی بەریتانیا وفەرەنسا و ھاوپەیمانەکانیان لە جێبەجێکردنی پەیمانی سیڤەر(1920ز)، لەبەر فشاری زۆری تورکیای نوێ ودەوڵەتانی ناوچەکە. بەریتانیا بۆ رازیکردنی تورکیا و ئێران و دەوڵەتەکانی تری ناوچەکە، بە هێزی ئاسمانی و پیادەی خۆی، و هێزەکانی عێراق، زۆر بە توندی ڕووبەڕووی ناڕەزایەتیەکانی خەڵکی کوردستان وجوڵانەوەی چەکداری بووە.
لەدوای ئیمزا کردنی ڕێکەوتنی لۆزانیش لە ساڵی (1923ز)، ناڕەزایەتی جەماوەری و سیاسی و جوڵانەوەی چەکداری پەرەی سەند لە باکور و باشور لە دژی ئەو ڕێکەوتنە، و پێشێلکردنی مافەکانی گەلی کورد بەگشتی وەک لە ڕێکەوتنی سیڤەردا ھاتبوو. لێرەشدا هێزەکانی بەریتانیا و فەڕەنسا و تورکیا و ئێران گەلە کۆمەیان لە کورد و جوڵانەوەکەی کرد لە باکور و باشور، و زۆر بە توندی ڕووبەڕووی جوڵانەوەی جەماوەری و چەکداری بوونەوە و سەرکوتیان کرد.
پەیوەندی جوڵانەوەی سیاسی و چەکداری کورد ودەوڵەتان
پەیوەندی نێوان دەوڵەتان لە دۆخی سروشتیدا، لەسەر بنەمای بەرژەوەندی هاوبەش و هاوسەنگ و بە ئاشکرا و بەفەرمی ڕێکدەخرێت و دەبەسترێت.
جۆرێکی تریش لە پەیوەندی هەیە لە نێوان دەوڵەتان ( یان دام و دەزگاکانی ئەمنی و سەربازی و موخابەراتی دەوڵەتان) لەگەڵ هێزی سیاسی و چەکداری نادەوڵەتی،...، بە ناهاوسەنگی و نا فەرمی و نهێنی، یان بە فەرمی و ئاشکرا ڕێکدەخرێت و دەبەسترێت.
ئەم هەموو جۆرە پەیوەندییە (یان زۆربەی هەرە زۆری)، هەم هاوسەنگ نیە، و هەمیش لەسەر بنەمای بەرژەوەندی هاوبەش و وەک یەک نیە ونابێ.
سەبارەت بە پەیوەندی جوڵانەوەی سیاسی و چەکداری کورد لەگەڵ دەوڵەتان، تا شەست وحەفتا وھەشتاکانی سەدەی رابردووش دەوڵەتان بەگشتی وزلھێزەکان بەتایبەت، ئامادە نەبوون و هیچ جۆرە پەیوەندییەکی ئاشکرا وفەرمیان لەگەڵ جوڵانەوەی سیاسی و چەکداری کورد هەبێت، لە پێناو پاراستنی پەیوەندی و بەرژەوەندی خۆیان لەگەڵ تورکیا، ئێران، عێراق و سوریا. خۆ ئەگەر جۆرێک لە پەیوەندیشیان دروست کردبێت بە نھێنی، بۆ ئەوە بووە، لەکاتی پێویستدا وەک کارتێک بۆ قازانج و دەستکەوتی خۆیان و دۆستەکانیان (تورکیا، ئێران، عێراق و سوریا) بەکاری بێنن، وەک ئەوەی کەڕوویدا لە ڕێکەوتنی جەزائیری ساڵی (6/3/1975).

2/ جوڵانەوەی سیاسی وچەکداری کورد و حکومەتی ئەمەریکا
کورد و جوڵانەوەی سیاسی و چەکداری لە باشور ئەزمونێکی زۆر تاڵیان لەگەڵ حکومەتی ئەمەریکا ھەیە. ئەمریکا لە ماوەی جەنگی یەکەم تاساڵی (1991ز) چەندین جار کەوتۆتە سەنگەری دژی کورد، و هاوبەشی دوژمنانی کوردی کردووە بە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ، بۆ لێدان و سەرکوتکردن و هەرەس پێهێنانی جوڵانەوەی سیاسی و چەکداری، و پاکتاوکردنی کورد لەسەر خاکی خۆی.
لێرەدا هەوڵ ئەدەم بە کورتی ئاماژە بکەم بە هەڵوێستی دوژمنکارانەی ئەمەریکا لەگەڵ کورد لە چەند سەردەم وێستگەیەکی جیاجیا:

1/ ئەمەریکا هەمیشە بەشێک بووە، لە هەموو ئەو بڕیارانەی لە چوارچێوەی هاوپەیمانی (بەریتانیا، فەرەنسا، ئەمەریکا، ڕوسیا،...) دەرچووە لە دژی کورد لە ماوەی جەنگی جیهانی یەکەم (1914-1919) وساڵانی دواتر. ئەمەریکا بەشداری کردووە لە هەڵوەشاندنەوەی پەیمانی سیڤەر ودەرکردنی پەیمانی لۆزان (1923) و دابەش کردنی کوردستانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانیەکان بۆ سەر سێ دەوڵەت (تورکیا، عێراق، سوریا).

2/ ئەمەریکا هاوبەشێکی دیاری هاوپەیمانی (بەریتانیا، فەرەنسا، یەکێتی سۆڤیەت،...)بووە لەجەنگی جیھانی دووەم لە ساڵانی (1939-1945)، لە دژی نازیەتی ئەڵمانیا و فاشیەتی ئیتاڵیا،... لە ئاستی رۆژھەڵاتی کوردستانیش؛ ئەمەریکا هاوشانی ڕوسیا وبەریتانیا پشتگیری و هاوکاری شای ئێرانیان کرد، بۆ لێدان و لەناو بردنی کۆماری مەهاباد لە 17/12/1946، لە بەرامبەر دابەشکردنی نەوتی باکوری ئێران لە رێگای کۆمپانیای نەوتی ئێران ـ یەکێتی سۆڤیەت ( الکرد والسیاسە الخارجیە الامریکیە ـ ماریانا خاروداکی ـ ێ٢٧٠).

3/ ئەمەریکا پشتگیری لە ڕێکەوتنی جەزائیری ساڵی (1975ز) کرد، لە نێوان (ێدام حسێن) و (شای ئێران) لە دژی جوڵانەوەی سیاسی و چەکداری کورد لە باشور. ریچارد ھێڵمز باڵیۆزی ئەمەریکا لە ئێران پێشوازی لە رێکەوتنی ئێران وعێراق کرد، وبەھەنگاوێکی ئەرێنی لە قەڵەمدا بۆ سەقامیری لە ناوچەکە،( شۆرشی ئەیلول لە بەڵگەنامە نھێنیەکانی ئەمریکادا، ل/ ٦١و٠٦٢وریا رحمانی ).
چونکە ئەمەریکا زۆری مەبەست بوو ئێران نەکەوێتە بەرەی یەکێتی سۆڤیەت، وھەروەھا بۆ کەم کردنەوەی مەترسییەکانی عێراق لەسەر کەنداو و ئیسرائیل، ھاوکات بۆ ڕازی کردنی تورکیاش بوو، چونکە تورکیا ھەمیشە جوڵانەوەی سیاسی وچەکداری لە باشور بە مەترسی زانیوە بۆ سەر خۆی.

4/ حکومەتی ئەمەریکا و ڕۆژئاوا بە گشتی ڕاستەوخۆ کۆمەک و یارمەتی ڕژێمی بەعسیان کرد لە جەنگی (عێراق- ئێران)، وجەنگی پاکتاوکردنی کورد وسوتاندن و وێرانکردنی کوردستانی عێراق لەھەشتاکانی سەدەی رابردوو، ولە ساڵی (1988ز) بەتایبەت . لەوەش زیاتر(ئەمەریکا کۆمەکی ئابوری و تەکنەلۆجی عێراقیان کرد بۆ پەرەپێدانی چەکی کیمیایی و بایەلۆجی لە هەشتاکان... تەنانەت ئەمەریکا لە هەشتاکانی سەدەی رابردوو ئیدارەیەکی تایبەتی لە سەفارەتەکەی خۆیان دروستکرد بوو لە عێراق، تایبەت بە هاوکاری ێدام)، (الکرد والسیاسە الخارجیە الامریکیە ـ ماریانا خاروداکی ێ316)).

5/ لە ئاستی رۆژئاوای کوردستانیش؛ سیاسەتی دوو ڕوویی ئەمەریکا لە ڕۆژئاوای کوردستان وایە، ئەمەریکا لە لایەک هاوکاری و یارمەتی کورد و پەیەدە ئەکات بۆ لێدانی داعش و قاعیدە وئەوانیتر لە ڕۆژهەڵاتی فورات وناوچەکانیتر، لە لایەکیش هاوکاری تورکیا دەکات بۆ وێرانکردن وداگیرکردنی عەفرین وسەریکانی وناوچەکانیتری رۆژئاوا.
ئاراستەیەک ھەیە لە ناو جوڵانەوەی کورد پێیوایە: ئەمەریکا خیانەتی لە کورد و جوڵانەوەی چەکداری کورد کردووە، وەک ئەوەی جوڵانەوەی چەکداری کورد گرێبەستێکی لەگەڵ حکومەتی ئەمەریکادا ھەبووبێت، وئەمەریکا پاشگەزبووبێتەوە لە جێبەجێکردنی بەڵێنەکانی خۆی، بەڵام بەپێی بەڵگەنامە نھێنیەکانی ساڵانی شەست وحەفتا وھەشتاکانی سەدەی رابردووی ئەمەریکا بێت، حکومەتی ئەمەریکا خیانەتی لە جوڵانەوەی کورد نەکردووە، چونکە حکومەتی ئەمەریکا هیچ ڕێکەوتنێکی فەرمیان لەگەڵ کورد (باکور، باشور، ڕۆژهەڵات، ڕۆژئاوا) نەبووە، بۆیە دروستتر ئەوەیە بوترێت: حکومەتی ئەمەریکا دوژمنایەتی گەلی کورد وجوڵانەوەکەی کردووە، وھاوشانی داگیرکەران شەڕی کوردو جوڵانەوەی چەکداری کوردیان کردووە، وهاوکاری تەواوی رژێمی بەعسیان کرد لە عێراق، لە پرسی دروستکردن وبەکارهێنانی چەکی کیمیای لە دژی کوردو جوڵانەوەی چەکداری کورد. لە پارچەکانی تری کوردستانیش حکومەتی ئەمەریکا ھەمیشە پشت وپەنای دەوڵەتەکان بووە لەدژی کورد وجوڵانەوەکەی.
ئەمەریکا کە لە ساڵی ١٩٧٢ فشاری بۆ ھات وبەرژەوەندیەکانی کەوتە ژێر مەترسی لەلایەن یەکێتی سۆڤیەت وعێراق لە ناوچەکە، بەھۆی رێکەوتنی(دۆستی وھاوکاری ـ الێداقە والتعاون) نێوان سۆڤیەت وعێراق لە ساڵی 9/4/1972، وخۆماڵیکردنی نەوتی عێراق لە 1/7/1972، وزیادبونی دەسەڵاتی یەکێتی سۆڤیەت لە ناوچەکە، ودەرکەوتن وزیادبونی نفوسی عێراق لە ناوچەکە ولە سەر ئاستی عەرەبی، ومەترسی عێراق لەسەر ئیسرائیل وکەنداو وئێران، بۆیە ئەمەریکا قایل بوو شاندی جوڵانەوەی سیاسی وچەکداری کورد ببینێت بە نھێنی، وھاوکاری ویارمەتی مادی و سەربازیان بکات(شۆرشی ئەیلول لە بەڵگەنامە نھێنیەکانی ئەمریکادا، ل/ ٢٠ـ وریا رەحمانی).

تێبینی :
ئەم بەشە پاشکۆیەکی دەبێت، ھەر کاتێک تەواو بوو بڵاویدەکەینەوە.