شیكاری: د. بەکر صدیق         

لە هەناوی بیست و حەوت ساڵ حوكمرانی خۆمالیدا، لە جیاتی بونیاتنان ، كاولكاری و لە جیاتی ئاشتەوایی خوێنرشتنی شەری ناو خۆو ، لە جیاتی یەكگرتن ، دابەشبونی هەریم و لەبری بوژانەوە ، برسیكردن و هەژاری ، بوە دیاری ئەو سیستمە خۆمالیە . بەدرێژایی ئەو بیست و حەوت سالە ، نە شەری ناوخۆ ، ململانێی جەلالی و مەلایی كۆتایی پێ هێنا ، نە هاوپەیمانی نێوانیشیان خێروبێری سیاسی بۆهێناین ، نە سەرهەڵدان و ئەكتیڤكردنی ئۆپۆزسیۆنیش ، ململانێی سیاسی بەیاسایی كرد . لە ئێستاشدا ، كۆمەڵگای ئێمە جمەی دێ لە قەیران و هەژاری و خراوەتە سەر لێواری دۆخی پوكانەوەی چانسی ئەم سەدەیەی مێژووی ئێمەوە . ئەم دەسەلاتە خۆمالیە  خاوەندارێتیەكەی لە هاوولاتی هێندە دوورە ، تائەوەی  ، بوەتە پاساوو بیانوی ، هاتن و جێپێی ولاتانی ناوچەكەو ، عیراقیش ، خواخوایەتی ، بگاتە ئەو رۆژەی ، هەرسێك پارێزگاكەی هەرێم  وەك كەركوك لە بن دەستمان دەربێنی . لە ئێستاشدا ،ململانێی بەیزەنتیانە لەنیوان بەرەی دەسەلات و بەرەی بەناو ئۆپۆزسیۆندا ، گەیوەتە لوتكەی نائومێدیەكی قولەوە . هیچ كام لە لایەنەكانی ململانێ ، لە پرۆژەی نیشتیمانی مەعریفی بەتاڵ بونەوە  .دەرەنجامیش ، خودی ئەم دەسەلات و سیستمە بیست و حەوت ساڵیە ، بوەتە خاڵی لاوازی گوتاری نەتەوەیی ئێمەو ، لەوەدەرچوە هیوایەك بكاتە توێشوی ، راستكردنەوەی باری گلاراوی كۆمەلگا چوارپارچەكراوەكەمان .  ئەوەی لە بەردەستماندا ماوە ، دۆزینەوەی ئەو كۆلكە هاوبەشانەیە كە دوحیزبە بالادەستەكەو دو زۆنە زەردو سەوزەكەو ئۆپۆزیۆنە بارگرانیەكەی سەرشانی هاولاتیان ، لە نەخشەرێەكدا پێك بگەن ، كە هەموان بە دەسەلاتدارو ۆپۆزسیۆن و خەلكەوە ، بكاتەوە خاوەنی ئەم دەسەلات و كۆمەڵگایە ، تابتوانین سیستمێك بونیات بنێین هەموان سازش بكەین و هەموانیش، ببنە هێزی نەجاتی ئەم هەرێمە لە پیلانە نوستوەعیراقی و ئیقلیمیەكان و دەرفەتی ئیستیحقاقاتە دەستوریەكانی عیراقی ئیتیحادی ، بەچەشنێ زیندو بكەینەوە ، كە بواری سیناریۆ كوشندەكانی سەرهەرێمەكەمان پوچەڵ و هەلی راستكردنەوە داكوتانی سیستمێكی سیاسی تایبەت بە خۆمان دابمەزرێنین كە هیچ لایەكمان ئیقسا نەكرێین و هاولاتیش ببێتە خاوەنی پشكە بەشی خۆی لە دەسەلات و ببێتەوە بە كاراكتەرێكی ئەكتیڤی كۆمەڵگا هەژارەكەمان.

لەو تێگەیشتنەوە ، بەشێك لە و پرۆژەیە دەخەمە بەر دیدی كۆی لایەنە سیاسیەكان و ئێلیتی سیاسی و ئەكادیمی و یاسایی و هاولاتیانی كوردستان بەو هیوایەی هەمومان بخاتە سەر شارێی گەرانەوە بۆ خەمەنیشتیمانیەكانمان و بەچاوی خەمەوە لێی بڕوانرێ . ئەم پرۆژەیە كە دەخرێتە بەر چاوی هەموان، بەشێكە لە توێژینەوەیەكی یاسایی و سیاسی و هیوادارم  بەهەند وەربگیرێ.

بەشی یە كەم 
           
بایەخی دەولەتی دەستوری وەك سیستمێكی سیاسی لە هەر كۆمەلگایەكدا ، لەدوو بواردا كاریگەری دروستدەكات و دەبێتە گرنتی دەستەبەركردنی دیموكراسی و دادی كۆمەلایەتیش بەرهەم دەهێنێ . ئەودوكاریگەریەش بریتین لە :-
یەكەم :-رێدەگری لە مۆنۆپۆلكردنی دەسەلات و ،  پالپشتی  دەستوری لە دەستاو دەستكردنی ئاشتیانەی دەسەلات مسۆگەردەكات .
دوەم:- تەنگ هەڵدەچنێ بە بوارەكانی  پێهەلاچونی  جۆرەكانی گەندەلی دارایی و كارگێری .
 لەراستیدا دەوڵەتی دەستوری یان دیموكراسی دەستوری یان دەولەتی یاسا لە سەر پینج پایەی سەرەكی دەوەستێ لە بونیاتنانیدا كە بریتین لەمانەی خوارەوە :
1-بریاردان لەسەر مافەكانی مرۆڤ ، بە مافە مەدەنی و سیاسیە بنچینەییەكانەوە .
2-بریاردان لەسەردەستورێك كەلەلایەن هاولاتیانەوە بەوویستی خۆیان دوور لە هیچ گوشارێك پەسندو راستێنرابێ .
3-بریاردان لەسەر كاركردن بە پرنسیپی لێك جیاكردنەوەی هەرسێك دەسەلاتە سەرەكیەكان لەیەكتری كەبریتین لە دەسەلاتی یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری .
4-بریاردان لەسەر بوون و پیادەكردنی چاودێری دادوەریی توند كە تیایدا هەردووك جۆرەكانی تری چاودێری كارگێری و چاودێری سیاسی ، دەستەبەرو كارا بكات .
5-بریاردان لەسەر پرنسیپی دەستاودەست كردنی ئاشتیانەی دەسەلات ، بەجۆرێك كە لەناو دەستووری وولاتدا بەرێسای یاسایی ، هۆنرابێتەوە و كات و بەرواری  ویستگەكانی هەر جۆرێك لە جۆرەكانی هەلبژاردنەكان ، لەرێساكانی دەستوردا یان لە یاسای بنچینەیی وولاتدا دیاری كرابێ .
چەسپاندنی پایەكانی دیموكراسی دەستوری كە لەسەرەوە خراونەتە روو ، لەهەردەولەتێكدا كە سیستمەكەی  دكتاتۆریە ، یان حوكمێكی ئولیگارشی كەمینە ، یان هەر شێوازێتی تری حوكمرانی نا دیموكراسیە ، ئەوا بە خەباتی مەدەنی یان بە شۆرش و سەرهەلدانی یاخیبونی كۆمەلایەتی ، دەستەبەردەبێ . ئەم تیۆرە لە وەرچەرخانێكی سیاسی و كۆمەلایەتیدا ، بۆئەو دەولەت یان كۆمەلگایانە دروستە كە بەلای كەمەوە ، فۆرمەكەیان بریتی بێت لە ولاتێكی یەكگرتوو كە دوچاری هیچ جۆرێك لە دابەشبونی جوگرافی و میلیشیایی نەبوبێ  لەلایەك  ، لەلایەكی ترەوە ، نادادپەروەری كۆمەلایەتی و مۆنۆپوڵكردنی دەسەلات ، ئاكامی جەورو ستەمی سێ دەسەلاتە سەرەكیەكە بن ، بەتایبەت دەسەلاتی جێبەجێكردن . جۆری چەوسانەوەو ستەمی ئەودەسەلاتانەش لە ولاتێكەوە بۆ ولاتێكی تر دەگۆرێ . چونكە لە هەندی دەولەتدا بەتەنها یەك لەدەسەلاتەكان بەڕەهایی مۆنۆپولی دەسەلات دەكات و ئەوانی تر دەبنە ئامرازبەدەستی ئەو دامەزراوەیەوە . بەنمونە ئەگەر دەسەلاتی جێبەجێكردن بەرەهایی هەموو مەوداكانی دەسەلاتی قۆرخ كردبوو ئەوا دەسەلاتەكانی دادوەری و دەسەلاتی یاسادانان ، دەبنە ئامرازێك بۆ درێژەدان بە تەمەنی ئەو نوخبەیەی كە دەسەلاتی جێبەجێكردن بۆ خۆی قۆرخكردەكات ،  جا حیزب بێت یان بنەمالەیەكی خاوەن نفوزی ئەمنی و سەربازی . بەلام ، رووشیداوە  لە مێژوودا ، كە دەسەلاتی یاسادانان هەندێك جارو ، هەندێك جاریش ، دەسەلاتی دادوەری ، بونەتە هۆی جەورو ستەم و ، رێگربون لەوەی ،دەسەلاتی جێبەجێكردن ، حوكمی هاولاتی بخولقێنێ . ئەم حاڵەتە بەدرێژایی زەمەنە جیاوازەكانی شۆرشی فەرەنسا تا دەستوری 1958 كەلەسەردەمی جەنەرال دیگۆل دەرچوو ، درێژەی هەبوو . هەر ئەوەش بوو كە مۆنتسیكۆ تیۆرەی لێك جیاكردنەوەی دەسەلاتەكانی داهێناو لەدەستوری سالی 1958ی فەرەنسادا پراكتیزەكراو وەرچەرخانی دەولەتی دەستوری فەرەنسا ، دیموكراسی و دادی كۆمەلایەتی خستە سەر شارێی گەشەكردنی مێژوویانەی خۆیەوە . بەدێوێكی تردا ئەم تیۆرەی مۆنتسیكۆ بۆ لێك جیاكردنەوەی سێ دەسەلاتەكان بە شۆرش و راپەرینی جەماوەری یان بە خەباتی ئاشتیانەی مەدەنی لەهەرولاتێكدا بێت ، تاكە ئامرازی وەرچەرخانی سیستمی سیاسی داپلۆسێنەرە بۆ سیستمێكی دەستوری كەلەتوانایدایە دەولەتی قانون فەراهەم بكات و هەموان لە فەرمانرەوایان و فەرمانبەسەرداكراواندا ، مل كەچ بكەن بۆ یاسا . كە لەلوتكەشدا دەستور ، سەرەوەی یاساكان دەگرێت  و ، هەموان دەخاتە خوار یاساو رێساكانیەوە.
دابەزاندن وكاركردن بەم پایانەی دیموكراسی دەستوری  بۆ ئەو دەولەت یان هەرێم و كۆمەلگایانە دەبێتە فۆبیا كە دەسەلاتێكی تر هەبێ  لە سەروی ئەو سێ دەسەلاتە لە دەسەلاتی جێبەجێكردن و یاسادانان و دادوەریی . ئەوجۆرە لە دەسەلات ، هەموو دامەزراوەكان دەخاتە ژیر ركێفی خۆیەوە بەمەش ئەو دەسەلاتە دەچێتە سەرووی دەستوورەوە ، بەجۆرێك كە  نە دەتوانرێ بەم تیۆرەی مۆنتسیكۆ ئەلتەرناتیفێك بۆ مۆنۆپۆلی دەسەلات دابنرێ ، كە دەبێتە هۆی پێهەلاچون و تەشەنەسەندنی گەندەلی سیاسی ، نەدەشتوانرێ دیاردەی گەندەلی دارایی و كارگێری بوەستێنرێ .كە لە ئاكامی پیادەكردنی دەسەلاتە وە پەیدا دەبن .

بەربەستەكانی بەردەم وەرچەرخانی سیاسی

بە پشت بەستن بەم تێگەیشتنەی سەرەوە ناتوانرێ هەلومەجی هەرێمی كوردستان لە قالبی گۆرانكاریەك بدرێ كە وەرچەرخانێك بۆ دابەزاندنی پایەكانی دەولەتی دەستوری برەخسێنرێ ، لەبەر ئەم خالانەی خوارەوە:-

یەك:هەرێمی كوردستان بەسەر دوو زۆندا دابەشكراوە و هەریەك لە زۆنەكان لەلایەن حیزبێكی خاوەن پارەو پاوەرەوە وەك مولك مامەلەی پێوەدەكرێت و هەر دامەزراوەیەكی دەسەلات و كارگێری كە لە هەرزۆنێك هەیە ، مل كەچی ئیرادەی ئەو حیزبەیە كە زۆنەكە بەرێوەدەبات . هەر گوشارێك بۆ سەر ئەو دامەزراوانە بهێنری لەلایەن رای گشتی یان رێكخراوەكانی كۆمەلی مەدەنی ، ئەوا هیچ كاریگەریەك ناخاتە سەر هەژموونی ئەو حیزبەی كەزۆنەكەی كردوەتە قەلەمرەوی خۆی .  لە ئەگەری لەناوچون یان لەكاركەوتنی ئەودامەزراوانەشدا هیچ كاریگەریەك لەسەر هەژمونی حیزبی دەسەلاتدار دروست ناكات . چونكە حیزب خۆی رەكیزەكانی فەرمانرەواییكردنی بەدەستەو هەموو بریارە ئیداری و سیاسی و ئەمنی  و سەربازیەكانی بۆ خۆی لە رێگەی پارەو پاوەرەوە  قۆرخ كردوە . هەرئەوەشە كە هەرگیزناتوانرێ دامەزراوەكانی حكومەت و ئیدارە لە هیچ كام لە زۆنەكاندا بگۆردرێن یان بكرێنە دامەزراوەی دەستوری . چونكە ئەم دامەزراوانە ئامرازگەلێكن بەدەست ئەو حیزبانەی زۆنەكە بەرێوەدەبەن. هیچ كامێكیش لە سەرچاوەكانی هێز كەبریتین لە هێزی سەربازی (پێشمەرگە یان زێرەڤانی و ئاسایش و تارادەیەك هێزی پۆلیسیش ) و سەرچاوەكانی داهات دوور لە هەرجۆرێكی چاودێری ، لەدەرەوەی ئیرادەی دامەزراوە حكومی و كارگێریەكانن –ئەگەرچی بەروالەت لە مەنزومەی ئەمنی پێشمەرگەیی و پۆلیسی هەرێمدا سەر بەدامەزراوەكانن  ، بەلام ئیرادەی جولانی ئەم جۆرانە لە هێز و بریارە داراییەكانیش هەمووی گرێدراون بەئیرادەی ئەو حیزبە كە بە زەبری هێز زۆنەكانیان خستۆتە ژێر هەژمونی خۆیانەوە .

دوو : هەر هەنگاوێك بە ئاراستەی چاككردنی سیستمی سیاسی یان دروستكردنی گوشار لەسەر دەسەلات بەمەبەستی راستكردنەوەی رێرەوی بریاری حكومی یان بریاری كارگێری یان دارایی و تەنانەت لە دەركردنی یاسا لە پەرلەمان و ئەركە چاودێریەكەی دەسەلاتی یاسادانانیش ، دەبێ لە هەولێرەوەبێت . چونكە ئەو دامەزراوە سەرەكیانەی كە سێكوچكەی دەسەلاتی دەولەتداری پێك دەهێنن ، لە هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستانن و هەولێریش ، لەجیاتی لە ژێر هەژمونی یاسایی و حكومی و دادوەری  و سەربازی و دارایی ئەوسێ دەسەلاتانەدابێت ، هەولێرو خەلكەكەیی و خودی دامەزراوەكانیش لەژێر ئیرادەو هەژمونی حێزبێكی بالادەستدان كەتیایدا  یاساو رێساو بریارە حكومی و كارگێریەكانی بۆخۆی مۆنۆپۆلكردوەو پایتەخت بوەتە مۆلگەی سەربازی حیزبەكەو سیخناخە بەهێزی سەربازی و ئەمنی ئەو حیزبەوە .بۆیە كەی حیزب بیەوێ ،  یان هەرەشەكان لە سەر دامەزراوەكانی دەسەلاتی حوكمرانی ، بەهێزی سەربازی و ئەمنی دەپوكێنێتەوە ، یان بەبریاری حیزب دامەزراوەكە دادەخات . ئەوسا یان دەبێ هێزی گوشار –كە تا ئێستا لە ناو رای گشتیدا  لە هەولیر دروست نەبوە- بەناچاری خاو بێتەوە ، یان دەبێ روبەرووی جەبەروتی هێزی حیزب ببێتەوە . ئەمەش ولات بەرەو خوێن رشتن دەبات .

سێ: زۆنی سلێمانی كەتارادەیەك رای گشتی نزیكە لە ئەندازەیەك لە كاریگەریی بەسەر دەسەلاتەوە ، بەلام ئەم زۆنە ، تەنها دامەزراوە خزمەتگوزاریەكان و و بەرزەفتە كارگێریەكانی لێیە و هێزی گوشاری جەماوەری یان تەنانەت خوانەخواستە یاخیبونی خەلكیش لەتوانایدا نابێت هیچ كاریگەریەك بەئاراستەی چاكسازی سیاسی یان یاسایی یان دارایی لە دەسەلاتی جێبەجێكردندا بەرهەم بهێنێ . وە ناشتوانرێ ئاراستەی بریاری حكومی بگۆرێ . چونكە ، دەسەلاتی جێبەجێكردن لە زۆنێكی ترەو ، سنوری دێگەلە ، لەهەرگوشارێكی دەرەوەی خۆی ، زۆنی پایتەخت دەپارێزێ لەهەرجوڵەیەك كە لەزۆنەكەی تر ختوكەی جولانی رای گشتی لەناو هەولێر بدات . هەر ئەمەش ئەو هۆكارەسەرەكیەبوو كە وای لە بزوتنەوەی گۆران كرد ، دەستەوستان بێت و هەولی ئەوەیشی دا ، لە رێگەی رێكەوتنێكی سیاسیەوە لە گەل (ی.ن.ك) تا بتوانێ گوشارێك لە سەر زۆنەكەی تر دروست بكات ، پالپشت بەو تێگەیشتنەی كە هەموو پارەو پاوەری زۆنەكە بكاتە ئامرازی دروستكردنی بریاری سیاسی و لەبەرامبەر زۆنی هەولێر و حیزبە هەژموندارەكەی ئەوێ ناچار بە دانوستانێك بكات تا هاوبەشییەكی سیاسی هاوسەنگ لە نێوان زۆنەكانی هەولێرو سلیمانیدا دابمەزرێنی بۆ ئەوەی دامەزراوە سەرەكیەكانی تەشریعی و تەنفیزی و دادوەری لە بن دەستی حیزبی هەژمونداری هەولێر كە پارتیە قوتاربكات ، بەلام لەبەر دوو هۆكاری سەرەكی ئەم هەنگاوەش سەری نەگرت كە ئەمانەن .

1-ئەو دەسەلاتەحیزبیەی زۆنی سلیمانی لەژێر چنگدایە ، بەرژەوەندیە ئابوری و ئەمنی و سەربازیەكانی بەستراوەتەوە بە دەسەلاتەحیزبیەكەی هەولێرو سەرچاوەكانی پارەو پاوەری لە هەولێرەوە پێدەگات . بەمەش ئەو دەسەلاتە حیزبیەی زۆنی سلێمانی بەریوە دەبات ، لە بریارداندا بوەتە پاشكۆی دەسەلاتە حیزبیەكەی هەولێر.بەدێوێكی دیكەدا دەسەلاتە حیزبیەكەی هەولێر پشكی بنەرەتی لەدروستكردنی بریاری سیاسی حیزبەدەسەلاتدارەكەی زۆنی سلیمانی ، بۆخۆی مسۆگەركردوە كە تا ئێستا هیچ بریارێكی سیاسی یەكێتی یان بەبێرەزامەندی پارتی نەدراوەو نادرێ یان ئەگەر بریاریش بدات ئەوا پارتی توانیویەتی و دەتوانێ جێبەجێكردنی بریارەكان  بوەستێنێ .

2-ئەودەسەلاتەحیزبیەی زۆنی سلیمانی بەرێوەدەبات خۆی لە نەهجی سیاسیدا كتومت وەك حیزبە دەسەلاتدارەكەی زۆنی هەولیر وایەو مامەلەیەكی درۆزنانە لەگەل هەرهێزێك دەكات كە بەدوای هاوبەشی لە بەرێوە بردنی هەرێم و زۆنەكەی خۆیدا دەگەرێ و لە بەرژەوەندی خۆیدا نابینی زۆنی سلیمانی تەسلیم بە هاوبەشێكی تر بكات .

پێنج : هیچ كام لە دەسەلاتەحیزبیەكانی هەژموندار بەسەر زۆنەكانەوە ، ملكەچی ئەوە نابن كە سنوری زۆنەكان نەمێنێ و لەتواناشدانیە و باشیش نیە پەنا بۆ توندو تیژی ببرێ ،  بۆكۆتایی هێنان بە دەسەلاتە حیزبیەكانی زاڵ بەسەر زۆنەكانەوە .دەستوەردانەكانی وولاتانی ئیقلیمیش لە هەرێمدا بەمەبەستی مانەوەی یەكێتی و پارتی  لە حوكمرانیدا و قولبونەوەو رەگ داكوتانی ئەم دابەشبونە جوگرافیایەی هەرێمی كوردستان بە سەر دو ناوچە نفوزی یەكێتی و پارتیدا  بەقازنجی خۆیان دەزانن.

 هەرئەوەشە كە كەشێكی لەباری بۆ یەكێتی و پارتی رەخساندوە كە سەرەرای لەدەستدانی متمانەی جەماوەری ، لە رێگەی ساختەكاری لە هەڵبژاردنە جیاوازەكاندا ، ئەو دوحیزبە بەردەوام هەلبژاردنەكان بەقازانجی خۆیان هەلبسورێنن .
شەشەم : پالپشت بە خالی پێنجەم ، هیچ هەنگاوێك كە ئامرازەكەی خەباتی پەرلەمانیە ، بۆ گۆرین و چاككردنی سیستمی سیاسی و كارگێری ، هیچ ئاكامێكی نابێ .  چونكە رێژەی بە دەست هێنانی كورسی و دروستكردنی هاوپەیمانێتی بۆ پێكهێنانی لیستی زۆرینە بە مەبەستی پێك هێنانی حكومەت ، بەبێ یەكێتی و پارتی ،تا ئەو جێیە سنوری هەیە كە زۆرینە لە پارتی و یەكێتی ( بەكۆی هەردوكیان ) نەبەزێنی . بەپێچەوانەوە كە ئەگەر ئاماژەكانی ئاكامی هەلبژاردنەكان،  بگاتە ئەوەی یەكێتی و پارتی ترسیان لە كەمبونەوەی ژمارەی كورسیەكانی پەرلەمانیان هەبێ ، ئەوا بە هەر فێلێكی هونەری یان ساختە كاری بێت ، ئاكامی دەنگدان و هەلبژاردن بە قازانجی خۆیان هەلدەسورێنن .

سیناریۆكانی وەرچەرخانی سیاسی

بۆئەوەی سیستمی سیاسی هەرێمی كوردستان لەم دابەشبونە جوگرافی و دەسەلاتی ناوچەنفوزی حیزبە میلیشیایی و بنەمالەیی یانە ، وەربچەرخێ بۆ سیستمێك كە تیایدا پایەكانی دەولەتی یاسا دابكوترێن ، پێویست دەكات ئەو رێگە وسیناریۆیانە بگیرێنە بەر كە لەتوانایدابێت بەكەمترین قوربانی ، هەرێم لەم  نادادی سیاسی و كۆمەلایەتیە تێبپەرێنێ .ِ
بە تێگەیشتنی مێژووی  سیستمەسیاسی و ، وەرچەرخانە مێژوویی یەكانی كۆمەلگای نێودەولەتان،  ئەو بەرچاورونیەمان دەدەنێ ، كە وەرچەرخانی سیاسی یان بەرێگەی یاسایی  ، یان بە رێگەی نایاسایی ( توندو تیژی ) بەرپا دەكرێ  . ئەوەش روونە كە پەنابردن بۆ ئامرازی توندوو تیژی كۆمەڵگا هەراسان و ناسەقامگیردەكات و سەرەرای قوربانیدانی گەورەش ، ناتوانرێ گرنتی بەدەست هێنانی ئامانجەكان بكرێ . لەبەر رۆشنایی ئەم تێگەیشتنەی سەرەوە پێویست دەكات ئەو دوجۆرە لە شیوازە یاسایی و نایاساییەكان بخەینەروو كە ئاخۆ هیچ كامیان لە گەل هەلومەرجی كوردستاندا دەگونجێن ؟ 

بەم جۆرە :-

یەكەم / شێوازی نایاسایی
پەنابردنی هاولاتیان بۆ بەدەستهێنانی مافە سیاسی و مەدەنیەكان و كۆتاییهێنان بە پەراویزخستنی تاكەكەكان لە دروستكردنی بریاری سیاسی و كارگێریدا ،ئەگەرچی وەك داخوازی ، رەوابن ، بەلام كاتێ حكومەت یان دەسەلاتی خۆ سەپێنەر ، مل نەدا بۆ ئەو مافانە ، ئەوا لە مێژووی میللەتاندا شێوازێكی باوە كە پەنادەبرێتە بەر ئامرازی توندوو تیژی لە بەرامبەر حكومەتدا . ئەم شیوازەش یان لە شێوەی شۆرش و راپەریندایە یان لە شێوازی مانگرتن و خۆپیشاندانەوە دەگۆرێ بۆ توندوو تیژی جا هۆكاری ئەم گۆرینە ،  هاوولاتیان خۆیان بن یا دەسەلات ناچاریان  بكات بگلێنە ناو تەڵەی شێوازی توندوو تیژیەوە  .

هیچ كام لە شیوە جیاوەزاكانی شێوازی نایاسایی ، شۆرشی چەكدار یان راپەرینی جەماوەری بێت، سەقامگیری هەردووك كۆمەڵگای سیاسی و مەدەنی دەشێوێنێ . پەنا بردن بۆ ئەم شێوازە ، بۆ وەرچەرخانی سیستمی سیاسی هەرێمی كوردستان ، هەرەشەیەكی گەورە دەخاتە سەر هاوولاتیانی هەرێم . نەك لە سەر ئاستی ناوخۆ بگرە لە سەرئاستی عیراقی و دەولەتانی ناوچەكەش . چونكە هەریمی كوردستان ، دەولەتێكی سەربەخۆ نیە تا بە گرنتیە یاساییە نێو دەولەتیەكان ، لە هەرەشەی لێكەوتەو تەداعیاتە ئیقلیمیەكان بپارێزرێ . بەتایبەت كە ئەگەر هەلومەرجی ناو خۆی هەرێم بگاتە ئەو ئاستە لە پەیوەندی خەڵك و دەسەلات ، ئەوا بواری لەبار بۆ وولاتانی ئیران و توركیاو تەنانەت عیراقیش دەرەخسێنی كە بە دەستەجەمعی ، بونیانی حوكمرانی كوردستان تێك بشكێنن . بۆیە ئەم بژاردەیە بژاردەیەكی ترسناكەو قابیلی ئەوە نیە پەنای بۆ ببرێ .

دوەم / شێوازی یاسایی
شیوازی یاسایی لە روو بەروو بونەوەی دەسەلاتی داپلۆسێنەر و قۆرخكاریی ، چەند فۆرمێك لە خۆ دەگرێ كە بریتین لە :
یەك-پەنابردن بۆ جۆرەكانی چاودێری : پیادەكردنی چاودێری پەیوەستن بە سیستمی چاودێری چەسپاو لە دەستورو یاسابنەرەتیەكان و كارپێكراوەكاندا . جۆرەكانی چاودێری و كاریگەریەكانیان بەسەر كاروو چالاكیەكان و بریارەكانی دەسەلاتەوە ، لە سیستمی سیاسی نادەستوری دا ، ئەوپەری سنورداردەكرێن . 
بەشێوەیەكی گشتی ، سیستمی چاودێری ، بەسەر سێ جۆردا دابەش دەبێ كو بریتین لە 
1-چاودێری دارایی : ئەم جۆرە چاودێریە ، خودی دەسەلاتی جێبەجێكردن پێی هەڵدەستێ ، بەشی كارگێری لە دەسەلاتی جێبەجیكردن دەگرێتەوەو پەیوەندی نیە بە بەشی كارە سیادیەكانەوە كە پێیان دەوترێ كارەحكومیەكان . ئامانج لە پیادەكردنیشی بریتیە لە پاشگەزبونەوەی دەسەلاتی كارگێری لەو بریارانەی پێچەوانەی پرنسیپی رەوایەتی  دەركراون . واتە نایاسایین و هێرشن بۆ سەر ناوەندێتی یاسایی تاكەكان كە ماف و ئازادیەكانیان دەگرێتەوە . لەم پەیپەرەدا پێویست بە قولبونەوەناكات لەسەر ئەو جۆرەی چاودێری .
2-چاودێری سیاسی : ئەمجۆرە چاودێریە هەمە چەشنەیە كە بەكورتی دەیانخەینە روو :
أ-چاودێری رەسمی  : ئەم جۆرە لە چاودێری دوو جۆری دامەزراوە رەسمیەكان پێی هەلدەستن كە پێك دێن لە 
+  چاودێریی پەرلەمانی :-خودی پەرلەمان پێی هەلدەستێ لە ریگەی لیژنەكانی پەرلەمانەوە یان پرسیاری پەرلەمانیەوە ، كە تیایدا پەرلەمان چاودێری كارو چالاكیە حكومی و كارگێریەكانی دەسەلاتی جێبەجێكردن دەكات و جاری واهەیە دەگاتە ئاستی كێشانەوەی متمانە  لە كابینەكە. ئەم جۆرەشیان هەر پێویست بە ووردبونەوە ناكات لەباسكردنی دا چونكە تارادەیەك روونە .بەلام جێی هەلوەستەكردنە كەكاتێك پەرلەمان لە هەلومەرجی ناكاو دا یان بە زۆر لەكاردەخرێ وەك ئەوحالەتەی كە لە هەرێمدا رویدا یان ئەگەرزۆرینەی پەرلەمان كابینەكەی پێك هێنابوو ئەوا ئەم جۆرە لە چاودێری ، هیچ كاریگەریەكی نابێت .
+ چاودێری دەستە سەربەخۆكان :-بریتیە لەو چاودێریەی كە ئەو دەستە سەربەخۆیانە پێی هەڵدەستن كە لە پێناویدا دامەزراون وەك :
-دەستەی دەستپاكی :- كە چاودێری تاوانەكانی دارایی دەكات لە لایەن فەرمانبەری بالاو مام ناوەندەوە كە دەستدرێژیانكردۆتە سەر دارایی گشتی و ئامرازەكەشی ئەوەیە كە دوای كۆكردنەوەو زانینی بەلگەكانی تاوانباربوون ، دەستە بەراپۆرت دۆسیەكە رەوانەی دادگا دەكات بەلام تا ئەو جێگەیە بەرپرسە كە راپۆرت ئامادەدەكات و كە دۆسیەكە گەیشتە دادگا ئەوا لە ژێر ولایەتی ئەو دەستەیە دەردەچێت و دەبێتە چاودێری دادوەریی .لە سیستمە نادیموكراسیەكاندا ، ئەم جۆرە لە چاودێری ، كارەكانی لە ژێر هەژمونی دەسەلاتی خۆ سەپێنەردایە . بۆیە ئەگەر دەسەلاتی جێبەجێكردن ، رێگربوو لە حەوالەكردنی دۆسیەكانی گەندەلێ بۆ دادگای تایبەت ، ئەوا دەستە توانای جولاندنیانی نامێنێ .
+ دەستەی چاودێرای دارایی : ئەم جۆرە لە چاودێری كە دەستەی چاودێری دارایی پێی هەڵدەستی ، كارەكەی پشكنینی مستەنەدات و دۆسیە ئیداری و داراییەكان و بەدوادا چوون و وردبینی كردنە لە چالاكی و كارەكانی خەرجی دائرەو دامەزراوەخزمەتگوزاریەكان و مەودای دەسەلاتیشی بەیاسا لەوەدا كورتكراوەتەوە كە تەنها راپۆرت بۆ دەسەلاتی كارگێری بەرزبكاتەوەو توانای یاسایی ئەوەی نیە كە راپۆرتەكان بۆ دادگاكان لە رێگەی داواكاری گشتیەوە بنێرێ ، ئەگەر وەزیری تایبەتمەند رەزامەنی لە سەر نەبێت .
ب-چاودێری نارەسمی :ئەم جۆرە لە چاودێری كە چاودێری گەلیی یان رای گشتیشی پێدەوترێ ، لە چەند فۆرمێكدا پیادەدەكرێت كەئەمانەن :-
+چاودێری پارتەسیاسیەكان بەتایبەت پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان : لەم جۆرەدا پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن لە رێگەی كەنالەكانی راگەیاندنی خۆیان یان لە رێگەی جوولاندنی شەقامەوە هەولدەدەن رای گشتی بەئاقاری رەتكردنەوەی سیاسەتە حكومی و كارگێریەكاندا بجوڵێنن بەو هیوایەی هێزێكی گوشار دروست بكەن و حكومەت لە بریارەكان و هەلوێستەكانی كە جێگەی نارەزایی هاوولاتیانە ، پاشگەزببێتەوە .

+چاودێری رۆژنامەگەری و راگەیاندن : ئەم كەنالە لە چاودێری ، لە رێگەی ئامرازەكانی بیستن و بینراوو خوێنراوەوە كاردەكات بۆ دروستكردنی رای گشتی لە دژی كارو چالاكیەكانی دەسەلات یان لە دژی یاسایەك كە جێگەی رەزامەندی هاوولاتیان نیە ، بە مەبەستی ئەوەی پاشەكشە بەحكومەت یان دەسەلات بكەن لە یاساو بریارو هەلوێستەكانیاندا .
+چاودێری رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی : ئەم جۆرە لە چاودێری بریتیە لە گوشاری رێكخراوە مەدەنی و پیشەیی و جەماوەریە ناحكومیەكان ، كەتیایدا خاوەن پیشەكان هاندەدەن تا سیاسەت و بریارەكانی حكومەت كە لەدژی بەرژەوەندیەكانیانە . رەتبكەنەوەو حكومەت ناچاری پاشەكشێ بكەن .
3-چاودێری دادوەری : ئەم جۆرە لە چاودێری ، دادگاكان پێی هەلدەستن كە تا ئێستا یان بەگوێرەی سیستمی دادگای یەكگرتوو كە تەنها دادگای ئاسایی چاودێری و ویلایەتی هەیە بەسەر كارو چالاكیەكانی حكومەتەوە ، یان بەگوێرەی سیستمی دادیی دوانەوە ، تارادەیەكی زۆر دادگای كارگێری چاودێری كارو چالاكیەكانی حكومەت دەكات بۆ دانانی سنورێك بۆ نادادیی دەسەلاتس جێبەجێكردن  ،كاتێك پێچەوانەی یاسا كارپێكراوەكان بریارو چالاكیەكانی ئەنجام دەدات . دادگاش لە رێگە حوكمە دادوەریەكانەوە ئیدارە رادەگرێت لە دەستدرێژی بۆ سەر ماف و ئازادی تاكەكانی كۆمەڵ .
پیادەكردنی ئەم شێوازانەی چاودێری لە كوردستاندا چانسی ئەوە نادات بە هاوولاتیان و پارت و ریكخراوە ئۆپۆزسیۆنەكان تا بتوانن وەك ئامرازێك  پەنای بۆ ببەن ، بۆ وەرچەرخانی سیستمی سیاسی . چونكە هەم دابەشبونی جوگرافی هەرێم و هەم لاوازی و ناسەربەخۆیی دەسەلاتی دادوەری لە كوردستاندا ئەو كاریگەریە دروست ناكەن كە لە ولاتە دیموكراسیەكاندا پەیدایان كردوە .
دوو:پەنابردن بۆ شێوازی ناناوەندێتی كارگێری 
بۆ ئەوەی دەسەلاتی كارگێری لە ناو دەسەلاتی جێبەجێكردندا بتوانێ ، زۆرترین خزمەتگوزاری و دوور لە روتینی كارگێری بگەیەنێتە پارێزگاكان ، حكومەت بەشێك لە دەسەلاتە ، دارایی و كارگێریەكان دەداتە ئەنجومەنە خۆجێییەكان وەك ئەنجومەنی پارێزگاكان و ئەنجومەنی قەزاو ناحیەكان و ئەنجومەنی شارەوانی لە پارێزگاو قەزاو ناحیەكاندا . بەگوێرەی ئەم سیستمە كارگێریە،  ئەنجومەنە خۆجێیەكان توانای بریاری دارایی و كارگێریی یان پێدەدرێت  ، لە ژێر چاودێری حكومەت لە پایتەختەوە . ئەم جۆرە لە شێوازی كارگێریدا ، تەنها هۆكارێك دەبێت لە پێشكەشكردنی زووترو زۆرتری خزمەتگوزاریەكان و كاری بەرزەفتەی كارگێری و هیچ پەیوەندیەكی نیە بەسەر مافەسیاسیەكان و ناشبێتەگوشارێك بۆ سەر دەسەلاتی خۆسەپێنەر تا پاشگەزی بكاتەوە لە رەسمی سیاتەتی دەولەت و یاساو بریارە حكومیەكاندا و زامنێكی راستەقینە نابێ بۆ دەستەبەركردنی مافی هاوولاتیبون لە بەشداری كردنی سیایدا .

بەشی دوەم 

تایبەتمەندی هەرێمی كوردستان و دەرچەیەكی یاسایی بۆوەرچەرخانی سیاسی 

بەتێگەیشتنی ئێمە ئامرازی كاریگەرو نەرم بۆ وەرچەرخانی سیاسی لە شێوازی سیستمی سیاسی هەرێمدا بەم ئامرازە یاسایی و دادوەریانەی خوارەوە دەتوانرێت دوور لە توندوو تیژی و بەرێگەیەكی لە سەر خۆ هەم ئەم دابەشبونە جوگرافیە كال بكەینەوە هەم جۆرەكانی چاودێری كاراو قایم بكەین كە لە مەودای تاودانیدا ، واناكات كە دەسەلاتی خۆسەپێن و حیزبە خاوەن زۆنەكان لە هاوولاتیان دردۆنگ ببن  ، یان بە یكگرتوویی ، روبەرووی هاوولاتیان و ئۆپۆزسیۆن ببنەوە – وەك ئەوەی ئێستا هەماهەنگیان هەیەو یەكتر نوێدەكەنەوە- لە لایەكی تریشەوە بەم ئامرازانەی دەیانخەینەروو ، بەرەبەرە هاوولاتیان و ئۆپۆزسیۆنی سیاسیش دەتوانن بەدەستگرتن و پەنابردن بۆ ئەم ئامرازانە ، هاندەرێكی كارابن لە وەرچەرخانی سیستمی سیاسیدا .  چونكە خەلك و ئۆپۆزسیۆنیش دەتوانن لە مەدای نزیك و دووردا دەستەبەری بەدی هێنانی ئامانجە سیاسیەكانیان بكەن .ئەو ئامرازانەش لە ژێر یەك ناونیشانی سیاسی و یاسایی و دادوەریدا ریزدەكرێن كە بریتیە لە دابەشكردنی دەسەلات بەسەر خۆیان و جوگرافیای دابەشكراوی هەرێمدا كە هاوسەنگی دامەزراوەیی بەرهەم دەهێنێ و لە سێبەرەكەشیدا بەرە بەرە و پێ بە پێ ، دەسەلات و هەژمونی حیزبە خاوەن زۆنەكان لە بەین دەچێ . چونكە بەم ئامرازانە هەموو جۆرەكانی چاودێری بایەخی یاسایی و سیاسی و ئیداری خۆیان بەدەستدەهێننەوەو ئەو دوو حیزبە خاوەن زۆنانە لە جیاتی یەكتر تەواو بكەن و یەكتر نوێبكەنەوە ، لە سێبەری ئەم ئامرازانەی دەیانخەینە روو ، بەسەر یەكترییەوە  دەبنە چاودێر و دەبنە بەشێك لە ململانێی یاسایی و بەیەكجاری ململانێی سیاسی لەنیوانیاندا بەیاسایی  و بەدادوەریی دەكری . وەك لە بەشی پێشەوەی ئەم باسەشدا ، ئاماژەی پێدرا ،  تیۆرەكەی مۆنتسیكۆ كە لە پرنسیپی لێك جیاكردنەوەی دەسەلاتەكاندا بەرجەستە دەبێ ، لەتوانادا نابێ كە ئیشكالیەتی سیستمی هەرێمی كوردستانی پێ وەربچەرخێ . چونكە ئەم یرنسیپە سنورو مەودای هەرسێك دەسەلاتەكانی یاسادادان و جێبەجێكردن و دادوەری ، دادەنێ و دەیانكاتە چاودێر بەسەر یەكترەوە . ئەمش ئامرازێكی گرنگە بۆ پەرەپێدانی دادوەری كۆمەلایەتی و راگیر بونی پایەكانی دەولەتی دەستوری . بەلام كاركردن بەم پرنسیپە لەو دەولەتانەدا كاردەبێ ، كە هیچ دەسەلاتێك لەسەرۆی ئەو سێدەسەلاتەوە نەبێ هەربۆیە هەلوو مەرجی سیاسی و دابەشبونی جوگرافی و ناوچە نفوزی زۆنەكانی قەلەمرەوی یەكێتی و پارتی ، پێویستی بەجۆرێكی تر لە دابەشكردنی دەسەلاتەكان هەیە كە قوتاری بكات لە هێزێكی نامۆ بەتیۆرەكەی مۆنتسیكۆ ئەویش  پێك دێت لە دوو جۆر ئامراز  لە دابەشكردنی دەسەڵاتدا بەم جۆرەی خوارەوە  :-

ئامرازی یەكەم :- شیتەڵكردنی سێ دەسەلاتەكان بەسەر خۆیاندا 
ئامرازی دوەم :- شیتەڵكردنی سێ دەسەلاتەكان بەسەر زۆنەكاندا 

                                  ئامرازی یەكەم
        شیتەڵكردنی سێ دەسەلاتەكان بەسەر خۆیاندا
ئاراستەی نوێی شارەزایانی بواری یاسای دەستوری و یاسای كارگێری ، وا دەبینن كە نوێترین ئامراز لە پرنسیپی لێك جیاكردنەوەی دەسەلاتەكاندا كە ئامانج لێی پاراستنی هاوسەنگی و چاودێری ئاڵوگۆرە لەنێوان سَ دەسەلاتە سەرەكیەكەی دەولەتداریدا ، بریتیە لە شیتەڵكردنی هەریەك لەدەسەلاتەكانە بەسەر خۆیاندا تا لە ناو خۆشیاندا چاودێری بەسەر خۆیانەوە بكەن . بەم شیوەیەی خوارەوە :-
یەكەم : دەسەلاتی جێبەجێكردن 
دابەشكردنی دەسەلاتی جێبەجیكردن بۆ حكومەت و سەرۆكی ولات . لە هەرێمی كوردستاندا ، پێویستیمان بەوەهەیە لە جیاتی سیستمی پەرلەمانی سیتمێكی تێكەڵ  ، دابمەزرێنین ، كە راستەو خۆ سەرۆكی هەرێم  - یان سەرۆكی دەولەت ئەگەر سەربەخۆییمان بەدەست هێنا لە دوارۆژدا- لەلایەن خەڵكەوە هەڵبژێردرێ . بەلام بەو مەرجەی سەرۆك دەسەلاتەكانی لەگەل ئەنجومەنی وەزیران دابەش بكات بە جۆرێك كە كارە حكومیەكان لەنێوان سەرۆكی هەرێم و سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیراندا دابەشبكرێن بۆنمونە :
 یەك :- سەرۆكی هەرێم : دەسەلاتەكانی بەم جۆرە رێكبخرێن :
1-لە كارو باری پێشمەرگەدا ، تەنها بریاری راگەیاندنی شەر بەدەستی سەرۆكی هەرێم بێت دوای بریار لێدانی لە لایەن پەرلەمانەوە لە سەر پێشنیاری ئەنجومەنی وەزیران . واتە جولانی هێزی پێشمەرگە لە دەسەلاتەكانی سەرۆكی هەرێم وحكومەت  بێت لەژێر چاودێری پەرلەمان و دواجار دادگاشدا.
2-راگەیاندنی حالەتی ناكاولە دەسەلاتی سەرۆكی هەرێم بێت لە دوای بریار لێدانی لەلایەن پەرلەمانەوە لە سەر پێشنیاری حكومەت .
3-دەركردنی فەرمانی دامەزراندنی وەزیرو پلە تایبەتیەكان لە دەسەلاتی سەرۆكی هەریمدا نەمێنی.
4- هەركەسێ دەبێتە سەرۆكی هەرێم ، دەبێ وازبهێنی لە ئەندامێتی حیزبەكەیی و جارێكی تر تا لەژیاندا مابێت بۆی نەبێت هیچ پۆستێك لە هیچ حیزبدا وەربگرێت یان ببێتەوە بەئەندام لە حیزبدا .هەموو ئەوكاروبارانەی پەیوەستن بەبواری دروستكردن و بریارلێدانی پەیوەندی دبلۆماسی ، ئیمزای كۆتایی دوای بریاری پەرلەمان لەسەر پێشنیاری حكومەت بۆ سەرۆك بگەرێتەوە بە كۆمەڵی مەرجی دەستوریش رەزامەندی یان رەتكردنەوەی سەرۆك كۆت و بەندی لە سەر دابنرێ.
5-هیچ بریارێكی سەرۆكی هەرێم  و هەڵوێستەسیاسیەكانی كەپەیوەندی بە كاروباری دبلۆماسی و ماف و ئازادیەكانی و تاك و كۆی گەلی كوردستانەوە هەبێت ، پارێزراو نەبێ لە تانوت لێدان لە بەردەمی دادگادا.
دوو :- ئەنجومەنی وەزیران :پێویستە ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان لەرووی پێكهێنانیەوە وەك ئیستا لە پەرلەمانەوەمتمانەی پێ بدرێ بەم جۆرە :
1-لیستی زۆرینەی دوای هەلبژاردنەكان مافی پێكهێنانی كابینەی هەبێ لە ماوەی مانگێكدا و بۆ جاری دوەم 15 رۆژ و ئەگەر نەتوانرا پێك بهێنری ئەوا ئەركی پێكهێنانی كابینە بە لیستی دوەم بسپێردرێ و لە ئەگەری فەشەلی ئەو كارەش لە ماوەی دوومانگدا ئەوا هەلبژاردن دوبارە بكرێتەوە .
2- كارەحكومیەكان و دروستكردنی هاوپەیمانێتی و جولانی هێز ، هێزەكانی ئاسایش و پۆلیس لە ژیر ئومرەو دەسەلاتی ئەنجومەنی وەزیراندا بێت لە ژێر چاودێری پەرلەمان كە ناكۆك نەبێ لە گەل ئەو خالانەی سەرەوە كە باس لە دەسەلاتەكانی سەرۆكی هەرێم دەكەن .
3- دامەزراندنی پلە تایبەتیەكان لەسەر پێشنیاری حكومەت بێت بەلام دەسەلاتی پەسند كردنی لە دەسەلاتی پەرلەمان بێت .

دوەم : دەسەلاتی یاسادانان 
ئەم دەسەلاتە دابەشبكرێت بۆ دوو ئەنجومەن بەم جۆرە :-
یەك:-ئەنجومەنی نوێنەران 
ئەم ئەنجومەنە هاوشیوەی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان بێت و سەرلەنوێ دەسەلاتە چاودێریەكانی رێكبخرێنەوە . بە جۆرێك كە چاودێربێت بەسەر كاروبارەكانی حكومەتەوەو مافی ئەستاندنەوەی متمانەی لە حكومەت بۆ بگێردرێتەوەو بەرێژەی لە سەدا بیستی ئەندامانی بۆی هەبێ بانگهێشتی سەرۆكی حكومەت بكات و بە رێژەی لە سەدا دەی ئەندامانی بۆی هەبێ بانگهێشتی وەزیرەكان بكات .
دوو : -ئەنجومەنی پیران 
ئەم ئەنجومەنە پێك بێت لە نوێنەری پارێزگاكانی هەرێم و بەگوێرەی ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاكان و رێژەی ئەندامەكانی بریتی بێت لە نیوەی ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران . ئەوەی پەیوەستە بە دەسەلاتەكانی بریتیبن لە :
1-بریاردانی كۆتایی لە هەموو یاساكانی ئەنجومەنی نوێنەران و بریارەكانی سەرۆكی هەرێم و بریارە حكومیەكانی ئەنجومەنی وەزیران لە دەسەلاتی ئەم ئەنجومەنەدابێت .
2-هەڵبژاردن و دەنگدان لە سەر سەرۆك و ئەندامانی دادگابالا جیاوازەكانی وەك دادگای تەمییز و ئەنجومەنی شورای هەرێم و دادگای دەستوری  ئەدادگایانەش كەپەیوەستن بەوەرچەرخانی دادگای دەستە سەربەخۆكان لە دەسەلاتی ئەنجومەنی پیران بێت .
3-چاودێری هەموو كاروبارەكانی سەرۆكی هەرێم و كارە حكومیەكانی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران بكات .
4-هەموو كۆنتاكتە نەوتی و نێودەولەتیەكان لە دەسەلاتی ئەنجومەنی پیرانبێت كە دواتر لێی دەدوێین.

سێیەم :دەسەلاتی دادوەریی 
سەرلەنوێ یاسای ئەنجومەنی دادوەری رێكبخرێتەوە بە جۆرێك كە ئەم بنەمایانە لە یاساكەدا دابكوترێن  :
یەك :دەسەلاتی دادوەری سەربەخۆبێت و هیچ دەسەلاتێك لەسەروی ئەو دەسەلاتەوە نەبێت بەم جۆرە :
1-دامەزراندنی سەرۆك و ئەندامانی داگابالاكانی وەك دادگای تەمییزوو دادگای كارگێری و دادگای دەستوری  ئەو دەستەسەربەخۆیانەش كە دەكرێنە دادگا لە دەسەلاتی ئەنجومەنی پیران بێت بەو مەرجانەی كەلەیاساكەدا رێكدەخرێن.
2-ماوەی مانەوەی سەرۆكی دادگابالاكان ، دوو ئەوەندەی ماوەی سەرۆكی هەرێم بێت .
3- موچەی سەرۆك و ئەندامانی ئەو دادگایانە دوو ئەوەندەی موچەی سەرۆكی هەرێم و پەرلەمان و حكومەت بێت .
4-پارێزبەندی جینائی بۆ ئەندامانی ئەنجومەنی دادوەری و دادگاكان  بەیاسا رێك بخرێن .
6- تەمەنی سەرۆك و ئەندامانی دادگابالاكان و ئەنجومەنی دادوەری لە 50 سال كەمتر نەبێت .

دوو:دادگا بالاكان 
دادگا بالاكان بەرزترین دەسەلات بن لە هەرێمداو بەم شیوەیە رێك بخرێن :
1-دادگای دەستوری دابمەزرێ و دەسەلاتەكانی بەیاسا رێكبخرێن كە چاودێری دەستوریبونی یاساكان و كارو هەلویستەكانی سەرۆكایەتی هەریم و كارەحكومیەكانی حكومەت دەكات .
2-دادگای تەمییز سەرلەنوێ دەسەلاتەكانی رێك بخرێنەوەكە پسپۆردەبێ تەنها بە جێبەجێكردن و چاودێری كردنی یاسای تاكەكان و یاسای تایبەت و پەیوەست نابێ بە چاودێری كارو باری حكومەتەوە .
3- ئەنجومەنی شورای هەرێم یاساكەی رێك بخرێتەوە ، بەشێوەیەك كەلەگەل پێشكەوتنەكانی یاسای ئەنجومەنەكانی هاوشێوەی خۆی لە عیراق و فەرەنسا و میسردا بگونجێ .
4- دادگاكانی  وەك دادگای دەستپاكی و دادگای چاودێری دارایی دابمەزرێن كە لەرێگەی وەرچەرخانی دەستەی دەستپاكی هەرێم و دەستەی چاودێری دارایی ، دروست دەبن و ئەركەكەشیان چاودێریكردنی كاروبارە داراییەكانی دەسەلاتەبالاكان و ئاشكراكردن و سزادانی تاوابارەداراییەكان دەبن ، كە تاوانی داراییان دەرهەق بە وەزیفەی گشتی ئەنجام داوەو بەدوای دۆزینەوەی سەرچاوەكانی داهاتی هەموو بەر پرساندا دەگەرێن و دادگایشیان دەكەن .
5- دادگای بالای هەلبژاردنەكان : ئەم دادگایە یان راستەخۆ دادگای دەستوری ئەنجامی دەدات ، یان سەربەدادگای دەستوری دەبێت و چاودێری هەموو قوناغەكانی هەڵبژاردنەكان دەكات و هەر سەرپێچی و ساختەكاریەك بكرێت جگە لە سزادانی تاوانباران ، ناوچەی دەنگدانەكەش كە ساختەكاری تێدا كراوە یان رەت دەكرێتەوە یان هەلبژاردنی تێدا ئەنجام دەداتەوە .
6- دادگای بەپەلە : ئەم دادگایە سەر بە ئەنجومەنی شورا دەبێت و كارەكانی راگرتنی  جێبەجێكردنی ئەو بریارە كارگێری و حكومیانەیە ، كە جێبەجێكردنیان بەشیوەیەكی خێراو جدی كار لە ماف و ئازادیە بنچینەییەكان دەكەن و دادگا رایان دەگرێت تا دادگاپسپۆرەكان یان دادگای بەپەلە خۆی كەیسەكە یەكالادەكاتەوە .

                                     ئامرازی دوەم
               شیتەڵكردنی دەسەلاتەكان بەسەر زۆنەكاندا 
ئەو چاكسازیە یاسایی و دادوەریانەی لەئامرازی یەكەمدا خرانە روو ، ئەگەر دەسەلاتەكان بەسەر زۆنەكانی قەلەمرەوی حیزبە خاوەن زۆنەكاندا دابەشنەكرێن ، ناتوانرێت بكرێنە ئامرازی وەرچەرخان روەو دیموكراسی دەستوری یان دەولەتی دەستوری . چونكە مانەوەی هەموو ئەم دامەزراوانە لە یەك زۆندا ، بەردەوام ئیرادەی ئەو حیزبە تەحەكومیان پێوەدەكات كە بە پارەو پاوەر ، هەموو زۆنەكەی كردوەتە مولكی خۆی و لێناگەرێ دامەزراوە دەستوریەكان ئەركی خۆیان ببین .بەلام ئەگەر هاوسەنگی هەبێ لە دابەشكردنی دامەزراوەكانی سێ دەسەلاتەكەی كە لە ئامرازی یەكەمدا باسكراون ، بەسەر زۆنەكەی بەرامبەردا ، ئەوا هەردوك زۆنەكە دەبنە چاودێر بەسەر یەكتریەوە  . چونكە پێشوەختە بەهۆی ئەم شیتەڵبونەی دامەزراوەدەستوریەكان بەسەر زۆنەكاندا  ، زۆنی سلیمانی و حیزبە خاوەن زۆنەكە لە پاشكۆیەتی بۆ حیزبی زۆنەكەی هەولێر قوتاری دەبێ . بەم هەنگاوەش هەردووك حیزبە خاوەن زۆنەكان لە جیاتی هاووپەیمانێتی بۆ پتر قورخكردنی دەسەلات ، دەبنە چاودێر بەسەر یەكتریەوەو ململانێنی نیوان یەكێتی و پارتی و هەردوكیشیان لە گەل ئۆپۆزسیۆن  ، دەكریتە ململانێی یاسایی لە جیاتی ململانێی سیاسی .كە ئەمەش دواجار كۆمەڵگای سیاسی ئێمە لە هەرێم دەخاتە سەر شارێی وەرچەرخان بۆ بونیاتنانی دەولەتی دەستوری و سەرتای  ئاكامی ئەم هەنگاوەش كالكردنەوەی دابەشبونی جوگرافی هەریم و سنوری دیگەلە دەبێت بەم جۆرەی خوارەوە :

یەك :دەسەلاتی یاسادانان 
ئەم دەسەلاتە دابەش بكرێت بەسەر سلیمانی و هەولێردا بەجۆرێك كە ئەگەر ئەنجومەنی نوێنەران لە هەولێرێت ، دەبێ ئەنجومەنی پیران لە سلیمانی بێت 
دوو : دەسەلاتی جێبەجێكردن 
ئەم دەسەلاتە دابەشبكرێت بەسەر سلیمانی و هەولێردا بە جۆرێك كە:
1-ئەگەر سەرۆكایەتی هەریم لە هەولێر بێت دەبێ ئەنجومەنی وەزیران لە سلیمانی بێت 
2-ئەگەر وەزارەتی پێشمەرگە لە هەولێربێت دەبێت وەزارەتی ناوخۆ لە سلیمانی بێت
3- ئەگەر وەزارەتی دارایی لە هەولێر بێت دەبێت وەزارەتی سامانە سروشتیەكان لە سلیمانی بێت.

سێ : دەسەلاتی دادوەریی 
ئەم دەسەلاتەش بە هەمان شێوەی دەسەلاتەكانی تر دابەشبكرێت بەم جۆرە :
1-ئەگەر دادگای تەمییز لە هەولێر بێت ، دەبێت ئەنجومەنی شورا لە سلیمانی بێت .
2-ئەگەر دادگای دەستوری لە هەولێر بێت ، دەبێت دادگای هەڵبژاردنەكان لە سلیمانی بێت .
3-ئەگەر دادگای دەستپاكی لە هەولێربێت دەبێت داگای چاودێری لە سلیمانی بێت.
بە جێبەجێكردنی ئەم ئامرازە وەك رێگای سێهەم لە میتۆدی سیاسی بۆ وەرچەرخانی سیستمی سیاسی و كۆتایی هێنان بەم دابەشبونە جوگرافیە كە هۆكارێكی سەرەكیە لە دروستكردنی كۆی كێشەسیاسی و ئابوری و دابەشبونەسیاسیەكان ،دەتوانرێ بەیەكجاری بیركردنەوە لە دوو ئیدارەیی كۆتایی پێ بهێنرێ . چونكە لە سێبەری ئەم دابەشبونە جوگرافیەدا باسكردن و پەیرەوكردنی سیستمی لامەركەزی كە لە بنەچەدا هاجسی نەهجێكە كەدەیەوی دوو ئیدارەیی لە هەرێمدا قوڵ بێتەوە وەك دەرچەیەك بۆ گێرانەوەی بالانسی هێز . بەلام دوو ئیدارەیی دابەشیونی هەرێم دەكاتە دابەشبونێكی ئەبەدی و زەحمەت دەبێ قوتارمان ببێت لە داخستنی پەرلەمانەكان و دیوارە بەردینەكانی دێگەڵە . بە پێچەوانەوە ئەم دابش بونە لە دەسەلات حەتمیەتی هەمامەنگی دەسەلاتەكانی ئەم دیوو ئەو دیوی دێگەلە و چاودێری كردنێكی بەردەوام بەسەر یەكتردا دەسەپێنێ .