هێمن ئه‌مین شوانی 
 

لە ڕۆژی جیهانی نەهێشتنی  نەخوێندەواریدا: 
هێمن ئه‌مین شوانی *
   نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتوه‌كان ڕۆژی (8)ی ئەیلولی هەموو ساڵێكی تایبەت كردووە بەڕۆژی جیهانی نەهێشتنی نەخوێندەواریی، دیاریكردنی ئەو ڕۆژە بۆ هەڵمەتی نەهێشتنی نەخوێندەواری دەگەڕێتەوە بۆ‌‌ كۆنگرەی نێودەوڵەتی وەزیرەكانی پەروەردە و فێركردن، كە لە ڕۆژانی (8 تا 19 ئەیلولی 1965) لە تارانی پایتەختی ئێران بەڕێوەچوو، دوای تێپەڕبوونی ساڵێك بەسەر ئەو كۆنگرەیە و لە تشرینی دووەمی ساڵی (1966) یۆنسكۆ ڕۆژی (8)ی ئەیلولی هەموو ساڵێكی كرد به‌ڕۆژی جیهانی نەهێشتنی نەخوێندەواری، له‌وكاته‌وه‌ یۆنسكۆ بۆ ڕۆژی جیهانی نەهێشتنی نەخوێندەواری ساڵانە ئاهەنگ و مەراسیم و كۆڕو كۆبونەوەی جۆراو جۆر دەگێڕێت و بەبیری كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەهێنێتەوە كە خوێندەواری مافێكە لە مافەكانی مرۆڤ و بنەمایەكە بۆ هەموو پڕۆسەیەكی پەروەردە.
بەپێی دواین ئاماری ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ پەروەردەو زانست و ڕۆشنبیری (یونسكۆ) لەسەر ئاستی جیهان ژمارەی نەخوێندەواران لە ساڵی (2020) گەیشتۆتە (773) ملیۆن كەس، جگە لەوەش پەتای (COVID-19) لەسەر ئاستی جیهان (617) میلۆن منداڵ و گەنجی لە نزمترین ئاستی خوێندنەوە و نوسین و ژماردن بێبەشكردووە، چونكە لەسەرەتای بڵاوبونەوەی ئەو پەتایە زۆربەی قوتابخانەكان داخران و بەهۆیەوە (62.3%) ڕویان لە قوتابخانە نەكردوە، لە كاتێكدایە ژمارەی خوێندكاران لەسەر ئاستی وڵاتانی جیهان (1.09) ملیارە.

نەخوێندەوار كێیە؟
 نەخوێندەواری واتا نەبوونی توانای خوێندن و نوسین و ژمارە، هەركەسێك تەمەنی بگاتە (12) ساڵان و نەتوانێ‌ (بخوێنێ‌ و بنوسێ‌ و بژمێرێ‌ و نەچووبێتە بەر خوێندن، یان دامەزراوەیەكی پەروەردەیی)، ئەوا پێی دەوترێت نەخوێندەوار. (یۆنسكۆ)ش بەم شێوەیە پێناسەی خوێندەواری كردووە "ئەو كەسانە بەخوێندەوار دادەنرێن، كە توانای خوێندن و نوسین و تێگەیشتنی ئەو ڕستە سادانەی هەبێت كە پەیوەندی بەژیانی ڕۆژانەیەوە هەیە، لەگەڵ بەهرەی پەیوەندیكردنی لە ڕێگەی نوسین و خوێندنەوە هەبێت و، زۆربەی جارانیش بەهرەی بنەماكانی ژمێرەی هەبێت". كەواتە مەبەست لە نەهێشتنی نەخوێندەواری گەیشتنی نەخوێندەوارانە بەئاستێكی خوێندەواری و ڕۆشنبیری كە بتوانن لە ڕێگەی خوێندن و نوسین و ژمێرە سود بەخۆیان و كۆمەڵگەكەیان بگەێنن

گرنگی نەهێشتنی نەخوێندەواری.
 لە زۆرێك لە وڵاتان نەخوێندەواری بۆتە دیاردەیەكی زەق و به‌ربڵاو، بەتایبەت لە وڵاتە دواكەوتووەكان، یان هەژارەكان، یاخود وڵاتانی تازە گەشەسەندوو، ئەوەش كاریگەری زۆری كردۆتە سەر دۆخی ژیانی تاكەكانی كۆمەڵگە لەو وڵاتانە. بۆیە بەبێ‌ هۆ نیە، لەسەر ئاستی جیهان وڵاتان بەپێی توانای دارایی و قەبارەی نەخوێندەواری لە وڵاتەكانیان بایەخ بەنەهێشتنی نەخوێندەواری دەدەن و لە چوارچێوەی هەڵمەتی نیشتمانیدا ڕێگە و شێوازی جۆراو جۆر دەگرنەبەر بۆ هاندانی تاكەكانی كۆمەڵ تا فێری خوێندەواری ببن، هەر لەو بوارەشدا چەندین ڕێكخراوی كۆمەڵی مەدەنی كار لەو پێناوەدا دەكەن و تاكەكانی كۆمەڵ بەپێویستی خوێندن و خوێندنەوە هۆشیار دەكەنەوە، چونكە نەهێشتنی نەخوێندەواری ناوەخنی فێربوونی بنەڕەتیە بۆ هەمووان، ئەوەش هۆكارێكی سەرەكیە بۆ زاڵبوون بەسەر هەژاری، و دابەزینی ڕێژەی مردن، و سنوردانانی گەشەی دانیشتوان، و پەیڕەوكردنی یەكسانی نێوان نێر و مێ‌، و پاراستن و گەشەپێدانی ئاشتی و دیموكراسی.
    خوێندەواری فاكتەرێكی سەرەكییە بۆ یارمەتیدانی تاك تا بتوانێت زاڵ بێت بەسەر كۆی كێشەكانی ژیانی ڕۆژانەی لە هەموو بوارەكانی تەندروستی، ئابوری، كۆمەڵایەتی...هتد، سەرباری ئەوەی تاك بەهۆی خوێندەوارییەوە دەتوانێت گەشە بە توانا جەستەیی و عەقڵییەكانی خۆی بدات، دواتریش هەر بەهۆی خوێندەوارییەوە كۆمەڵگە دەتوانێت سوود لە وزە و توانای تاكەكانی خۆی وەربگرێت بۆ پێشكەوتن و بوژانەوەی ژێرخان و سەرخانی وڵات، بەپێچەوانەوە هەر كۆمەڵگەیەك كە ڕێژەی نەخوێندەواری تێدا بەرز بێت، لەكاتی سەرهەڵدانی هەر كێشەیەكی كۆمەڵایەتی، یان ئابوری، یاخود بڵاوبونەوەی پەتایەك بەئاستەم تر دەتوانێت تاكەكانی لێ‌ دەرباز بكات، یان پەیامەكانی خۆ دەربازبوون بەئاسانی و لە ماوەیەكی كورتدا بگەێنێتە تاكەكانی كۆمەڵگەكەی، ئینجا كێشە تاكە كەسیەكانی كەسی نەخوێندەواریش با لەولاوە بوەستێت كە ڕۆژانە ڕوبەرووی دەبێتەوە. 
لێرەوە بۆمان ڕوون دەبێتەوە، كە خوێندن لەگەڵ ئەوەی سوود بەتاك دەگەێنێت و، لەسەر ئاستی كۆمەڵ و كۆمەڵگەش سوودی زۆری هەیە. لەسەر ئاستی تاكە كەسێك كە خوێندەوار بێت، سوودی دەبێت بۆ:
1.    چەندە تاك توانای خوێندنی فراوان بێت، ئەوەندە لە كاروبارەكانی ژیان و پەیوەندییەكانیدا توانایەكی لۆژێكی دەبێت لەهەڵبژاردن و دەستنیشانكردنی شتەكان بەشێوەیەكی دروست.
2.    توانای بەدەستهێنانی بەرهەمی زیاتری دەبێت، ئەوەش كاریگەری لەسەر جۆری ژیار و ژیانی دەبێت، لەو بوارەدا توێژینەوەیەك ئەوەی دەرخستووە، كە هەموو ساڵێكی خوێندن سەرچاوەی تاك لەڕووی بەرهەمەوە بەڕێژەی (10%) زیاد دەكات.
3.    دروستكردنی بناغەیەكی بەهێز و ڕوونی كاركردن.
4.    بەخشینی زانیاری لە زۆربەی بوارەكان بەتاك، هەروەها توانای بیركردنەوەی تاك فراوان دەكات، هەروەك توانای داهێنان و خەیاڵ فراوانی دەبەخشێتە تاك.
5.    جگە لەوانەش، تاك بەگرنگی ئینتیمای نەتەوەیی و ئاینی و جیهانیەكان هۆشیار دەكاتەوە، هەروەك ڕۆڵیش دەگێڕێت لە دیاریكردنی بەهاو كەلتور و نەریتەكان و ئاگاداربوون لەو گۆڕانكاریانەی لەدەورووبەری ڕودەدەن.
6.    هەرچەندە پلەی خوێندنی تاك بەرزتر بێت، پلەی نوێبونەوەی كەسایەتیش زیاتر دەبێت، بۆیە هەرچەندە ژمارەی ئەو تاكانەش لە كۆمەڵگەدا زۆربێت، ئەوا ئەو كۆمەڵگەیە چارەنوسی دەچێتە ناو كۆمەڵگە نوێیەكانەوە، بەوەش گۆڕانكاری گرنگ ڕودەدات.

دۆخی نەخوێندەواری لە كوردستان
بەئاوڕدانەوە لە مێژووی كورد و كوردستان، دەبینین كوردستان دوچاری داگیركاری و شەڕو شۆڕی زۆر بووەتەوە، ئەوەش ڕەنگدانەوەی زۆری لەسەر دۆخی ژیانی كۆمەڵایەتی، لەناویشیاندا بواری خوێندن و پەروەردە و بەدەستهێنانی زانست هەبووە، بۆ نەهێشتنی نەخوێندەواری سەرچاوەكان ئاماژە بەوەدەكەن، حكومەتی هەرێمی كوردستان لە دوای دەستبەكاربوونی لە ساڵی (1992) "15 بنكەی نەهێشتنی نەخوێندەواری كردۆتەوە، كە (1842) فێرخوازی لەخۆگرتبوو"، بەڵام بەهۆی ئابڵوقەی ئابوری لەسەر عێراق و ئابڵوقەی عێراقیش لەسەر كوردستان و هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆ، وایكرد ژمارەی نەخوێندەواران ڕوو لە زیادبوون بكات، بەتایبەت زۆرێك لە گەنجان ئەو كات ناوەندەكانی خوێندنیان جێهێشت، تا گەیشتە ئەو ئاستەی، كە ڕێژەی نەخوێندەواری (37%)ی تۆماركرد". بەئامانجی ڕزگاركردنی تاكەكانی كۆمەڵگە لە نەخوێندەواری و دابینكردنی مافی تاكەكان و هاندانیان بۆ فێربوون و چوونە بەرخوێندن و نەهێشتنی دابڕاوان (المتسربین) لە قوتابخانەو خوێندنگەكان و ڕەخساندنی هەلێكی باش و گونجاو بۆ ئەوەی ئەم دەرفەتەیان لەبەردەمدا واڵا بێت و بەهاوشانی هاوەڵانیان بگەن بەماف و داخوازی ئاواتەكانیان و بەكارامەیی و سەربەستی لە پێشكەوتنی كۆمەڵگەدا بەشداربن. حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ڕێگەی هەڵمەتی (نەهێشتنی نەخوێندەواری) لەسەرجەم شارو شارۆچكەكانی كوردستان لە ساڵی (2000 تا 2012) توانیوییەتی(356821) كەس لە نەخوێندەواری دەرباز بكات، بەو هۆیەشەوە ڕێژەی نەخوێندەواری لە (34%) بۆ (16%) كەمكرایەوە، هەرچەندە پلان و بەرنامەی وەزارەت بۆ بنەبڕكردنی نەخوێندەواری لە كوردستان تا ساڵی (2015) ئەوەبوو ڕێژەكە بۆ (10%) دادەبەزێنن، بەڵام بەهۆی قەیرانی دارایی و شەڕی داعش لەو ماوەیەدا نزیكەی (100.000) سەد هەزار قوتابی لە پۆلی (1-9) وازی لە خوێندن هێناوە، لەگەڵ ئەوەشدا هەڵمەتەكانی نەهێشتنی نەخوێندەواری سست و لاوازبوون، هەربۆیە ڕێژەی نەخوێندەواری گەیشتە (15%).

نەخوێندەواری دەمامكدار یان شاراوە
لە بواری زانست پەروەردەدا بەشێوەیەكی گشتی دوو جۆر نەخوێندەواری هەیە، یەكەمیان نەخوێندەواری سەرەتاییە واتا نەبوونی توانای خوێندن و نوسین و ژمارە وەك ئەوەی لەسەرەوە ئاماژەمانپێدا، جۆری دووەمیان نەخوێندەواری شارستانییە، نەخوێندەواری شارستانی بەو كەسە خوێندەوارانە دەوترێت كە توانای ئەوەیان نییە هاوشانی سەردەمەكەی خۆیان بڕۆن، بەڵام لە كوردستان خەریكە جۆری سێیەمیش دەردەكەوێ (نەخوێندەواری دەمامكدار)، چونكە به‌شێكی زۆری ئه‌وانه‌ی زانكۆ ته‌واو ده‌كه‌ن، نەك خاوه‌ن مه‌عریفه‌ لە بواری پسپۆڕییەكەی خۆیان نین، بەڵكو توانای نووسین و خوێندنەوە و ژمارەشیان وەك پێویست نیە، ساڵانی داهاتوو ئەم كێشەیە زۆر بەزەقی بەرۆكی هەرێمی كوردستان، وەك چۆن ئێستا موچەخۆی بندیوار (بێكاری دەمامكدار) بەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بووە و پێی چارەسەر ناكرێ.
نەخوێندەواری دەمامكدار ئەگەرچی ساڵانێكە لە ناوەندەكانی خوێندن هەستیپێكراوە، كە بەهۆی فشارە جۆراوجۆرەكان و ساڵێك بەهۆی قەیرانی دارایی و ساڵێك بەهۆی بایكۆتی مامۆستا و ساڵێك بەهۆی هەڵبژاردن...دەرچووانی قوتابیان و خوێندكارانیان لە ناوەندەكانی خوێندن كردە كۆمەڵ و جۆرەها ئاسانكاری كرا بۆ دەرچواندنی خوێندكار، بەڵام پەتای كۆرۆنا ئەو كێشەیەی لە كوردستان زۆر زیاتر كرد، ساڵی ڕابردوو پرۆگرامەكانی خوێندن تەواو نەكرا و، خوێندنی ئۆنلاین و ئەلیكترۆنیش هیچ سودێكی نەبوو، هەربۆیە ئەو منداڵانەی لە پۆلی یەكی بنەڕەتی بوون بەشی زۆری پیتەكان و وانەكانی بیركاری فێرنەبوون، ئەمساڵیش دیسان درێژە بەو بڕیارە درا و، كۆمەڵێك خوێندكارانی پۆلی یەكی بنەڕەتی لە فێربوونی پیتەكان و بیركاری بێبەش دەبەن، ئەم دۆخەش بۆ پۆلەكانی دیكەش هەر ڕاستە، بەڵام لایەنە پەیوەندیدارەكان كارئاسانی تەواویان كرد و، ژمارەی ئەوانەی دەرنەچوون بەراورد بەساڵانی ڕابردوو زۆر زۆر كەمتر بووە.
كێشەی نەخوێندەواری دەمامكدار لەنەخوێندەواری ئاسایی زۆر زیاترە، چونكە نەخوێندەواری دەمامكدار دەبێتە خاوەن بڕوانا، بەڵام بڕوانامەیەك خاڵی لە ئەلف و بێی خوێندن و نووسین، ئەوە باسی مەعریفە هەر ناكرێ، بەڵام كە زانكۆ و قۆناغەكانی خوێندنیان تەواو كرد، جۆرەها فشار دەخەنە سەر حكومەت داوای دامەزراندن دەكەن، دامەزراندنی ئەو كەسانە جا لە كەرتی گشتی بێت یان تایبەت گەورەترین كێشە بۆ دامەزراوەكە دروست دەكەن و زیانێكی زۆریش بەژێرخانی وڵات دەگەێنن، چونكە لە بنەڕەتدا فێری هیچ جۆرە بەهایەك بەتەواوەتی نەبوون، بۆیە گرنگە لە ئێستا حكومەت و خەمخۆرانی پەروەردە بەجدی ئاوڕێك لەو دۆخە بدەنەوە و نەوەكانی داهاتوومان كە سەرمایەی كۆمەڵگەن بەزانست و فێربوون گۆش بكەن و هەڵمەتی (نا بۆ خوێندنی ئۆنلاین ڕابگەێنن). 

*توێژەر و میدیاكار