ئامادەكردنی:  د.سەلام عەبدولكەریم

پێشەكی
پاش سەردانی شاندێكی ئەمەریكا بۆ قەندیل لەچەند رۆژی رابردوودا، بەشێك لەشرۆڤەكان بەوە لێكدرایەوە لەبەرئەوەی پەكەكە فیگەرێكی بەهێزە‌و كاریگەری لەسەر پرۆسەی سیاسی لەتوركیا هەیە، بۆیە ئەمەریكا ناچارە مامەڵەی لەگەڵ بكات بەمەبەستی فراوانكردنی بەرەی دیموكراسیی دژ بەئەردۆگان‌و ئاكەپە بەو پێیەی ئیدی ئەمەریكا‌و ئیسرائیل چیدیكە پێویستیان بەئەردۆگان‌و رژێمەكەی نەماوە‌و بەدوای جێگرەوەكەیدا دەگەڕێن لەمەڕ داهاتووی سیاسی‌و رۆڵی توركیا لەسەر ئاستی جیهانی‌و هەرێمیی، هەروەك بەپێی هەمان روانین هاوپەیمانەكانی ئەمەریكاش لەناوچەكە لەسعودیە‌و ئیمارات‌و میسر هەمان خواستیان هەیە بۆ خستنی ئەم رژێمە لەو وڵاتە. هەندێ شرۆڤەی دیكەش بەوە لێكیان دایەوە، كەئەمەریكا دەیەوێت پەكەكە لەكێڵگە نەوتیەكانی سوریا دووربخاتەوە.

لەمەڕ رۆڵی پەكەكە‌و ئەمەریكا
گومانی تێدا نیە پەكەكە نەك لەئێستا بەڵكو لەدروستبوون‌و جاڕدانی جەنگی گەریلاییەوە كارایی‌و كاریگەری لەسەر نەك تەنها دۆخی ناوخۆیی توركیا بەڵكو لەسەر سیاسەتی دەرەكی‌و پەیوەندی هەرێمی‌و كایەی ئابووریی توركیا هەبووە، بەڵام ئەوەی لەپرۆسەی سیاسیدا بەشدارە هەدەپەیە نەك پەكەكە، سەرباری ئەوەی پەكەكە هێشتا لەلیستی تیرۆری ئەمەریكا دەرنەهێنراوە. بۆیە بەهێزبوونی پەكەكە وەك فیگەرێك تەنها بۆخۆیەتی لەچوارچێوەی خەباتی رزگاریخوازیدا، نەك ئەوەی ئەمەریكا مامەڵەی فەرمی لەگەڵدا بكات، بێگومان ئەمەریكاش رۆڵ‌و كارایی پەكەكە‌و ئۆجەلان لەسەر پرۆسەی سیاسی توركیا دەزانێت، بەڵام هەرگیز وەك بەدیلی ئەردۆگان‌و هیچ هێزێكی سیاسی دیكەی توركیا تەماشای ناكات، ئەوەتەی ئەمەریكاش هەیە سەیری جوڵانەوە چەكداریە رزگاریخوازانەكانی لەچاویلكەی دونیای سەرمایەداریی‌و بەرژەوەندییەكانی خۆیەوە كردووە، نەك مافەكانیان، بەئێمەی كوردیشەوە لەباشوور، بگرە هەندێجار وەك جەنگاوەری جەنگەكان‌و دوای جەنگ دەمانفرۆشێتەوە.  
سەرباری ئەوە ئەمەریكا لەگەڵ دابەشبوونی توركیا نیە، لەمەڕ كێشەی كوردیش لەگەڵ هەندێ مافی نەتەوەییە ئەوپەڕی گەر تا فیدرالێزم بڕوات، كەئەوەش لەئێستادا هەم باسكردن‌و هەم داكۆكی لێكردنی لەلایەن ئەمەریكاوە ئاسان نیە، سەرباری ئەوەی ناوەندەكانی بڕیار لەولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا لەگەڵ توركیایەكی دابەشكراودا نین لەبەر روسیا، چونكە بۆچوونیان وایە هەر جۆرە پێشهاتێكی لەمشێوەیە بۆشایی لەناوچە دروستدەكات‌و روسیا پڕی دەكاتەوە‌و زیانمەندی یەكەمیش ئەمەریكا دەبێت. لەبەرئەوە چەند پەكەكە بەهێزتریش بێت ئەمەریكا هاوپەیمانێكی گەورەی وەك توركیا‌و ئەندامی ناتۆ ناگۆڕێتەوە بەكێشەی كورد. هەروەك توركیا لەدەرەوە نەخشەی گۆڕانكاریی‌و دابەشكاریی ئەمەریكایە لەناوچەكە، هاوكات مامەڵەی ناڕاستەوخۆشی لەگەڵ پەكەكە بریتیە لەمامەڵەی زلهێزێكی سەرمایەداری گەورەی جیهانی لەگەڵ جوڵانەوەیەكی چەكداری رزگاریخوازیی، كە ئەگەر پەكەكە ورد نەبێت ئاكامەكەی سەوداپێوەكردنی دەبێت.
 بەدرێژایی پەیوەندییەكانی ئەمەریكا‌و توركیا بەتایبەت لەسەردەمی فەرمانڕەوایی ئاكەپەدا، ئەمەریكا هیچ جۆرە گوشارێكی كرداریی لەو وڵاتە نەكردووە بۆداننان بەمافە نەتەوەییەكانی كورد. لەبەرئەوە ئەو لێكدانەوەیە لێكدانەوەیەكی واقیعی نیە، كەپێیوایە بەهۆی بەهێزبوونی پەكەكەوە ئەمەریكا ناچارە مامەڵەی لەگەڵدا بكات بۆیە  چۆتە قەندیل. راستە ئەمەریكا تادوا هەنگاو هەوڵی رەنگڕێژكردنی قەوارە‌و ستاتۆیەكی شەرعی بۆ كورد لەرۆژئاوای كوردستان دا، بەڵام بەهۆی بەرهەڵستیە سەختەكانی توركیاوە ئەو هەوڵە لەوقۆناغە شكستی هێنا، هاوكات بەهۆی روانینی ترەمپ، كە وزە‌و ئابووریی رۆڵی سەرەكی تێیدا هەیە، تەنانەت لەبەرامبەر هەندێ دەستكەوتی گەورەتردا سازشی بەتوركیای هاوپەیمانی كرد بۆ داگیركردنی بەشێك لەخاكی رۆژئاوای كوردستان، وەكچۆن روسیاش رێگەی بەداگیركاریی عەفرین دا، ئێستاش ئۆپەراسیۆنی (چنگی هەڵۆ) بەئاگایی‌و رێگەپێدانی ئەمەریكایە، چونكە یەكێك لەناكۆكیە سەرەكیەكانی نێو پەیوەندیەكانی ئەمەریكا‌و توركیا لەرابردوودا مەسەلەی ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی سەربازی بوو لەنێو خاكی عێراق بەو پێیەی عێراق كۆڵۆنیەكی نافەرمی ئەمەریكایە بێ پرس‌و رای حكومەتی عێراق رازی نەدەبوو.

سەردانی شاندی ئەمەریكا بۆ قەندیل‌و مەسەلەی بەرەی دیموكراسیی لەتوركیا
خەباتكردن بۆ دیموكراسیی ئەركی سەرجەم ئەو هێزە سیاسیانەیە، كەبڕوایان بەبنەماكانی دیموكراسی‌و ئاڵوگۆڕی دەسەڵات‌و هەڵبژاردن‌و حوكمی یاسا‌و كۆمەڵی مەدەنی هەیە، بەڵام رەنگە پرسی دیموكراسیی لەئێستای جیهانی سیاسیی گۆڕاودا جیاوازتر بێت، بەتایبەت كەگۆڕانگاری بەسەر رەگەز‌و كایە‌و گەمە‌و ئامرازەكانی پرۆسەی سیاسی‌و دیموكراسیشدا هاتووە‌و وزە‌و ئابووریی رۆڵی سەرەكی تێدا دەگێڕن، سەرباری حەز‌و ویستی مانەوەی زیاتر لەدەسەڵات (درێژكردنەوەی ماوەی سەرۆكایەتی پوتین لەروسیا‌و گۆڕینی سیستەمی سیاسی لەپەرلەمانیەوە بۆ سەرۆكایەتی لەتوركیا بەنمونە ، جگە لەسیستەمە تۆتالیتاریەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوین، كەدەمێكە بوونەتە پشتاو پشت). 
كاتی خۆی بەشێك لەستراتیژی سیاسیی رۆژئاوا‌و ئەوروپا‌و ئەمەریكا بۆ وەدیهێنانی دیموكراسی لەوڵاتانی تازە گەشەسەندوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بریتی بوو لەپشتیوانیكردنی سیستەمە نادیموكراسیەكانی وڵاتانی عەرەبی بەئامانجی وەدیهێنانی ئەو خەونە، بەڵام ئاكامی شكستی ئەو ستراتیژەمان لەدەسپێكی بەهاری عەرەبیدا بینی، كەخۆشیان لەخستنی ئەو رژێمانە‌و پارچە پارچەكردن‌و تێكدانی یەكێتی نەتەوەیی‌و رزاندنی پایەی رژێمە سیاسیەكانیاندا لە(میسر‌و لیبیا‌و سوریا) پشكی شێریان هەبوو، بەڵام هەمان ستراتیژی ئەمەریكا بۆ پشتیوانی سیستەمی سیاسی توركیا بەردەوامی هەیە، با توركیا كوشتوبڕی كورد لەباكور‌و رۆژئاوای كوردستانیش بكات، بەڵام مانەوەی یەكپارچەیی توركیا‌و بەهێزی سیستەمە سیاسیەكەی لەبەرامبەر روسیا‌و ئێران ئامانجی ئەمەریكایە. راستە ناكۆكی‌و بگرە بەریەككەوتن‌و لادانی سیاسەتی توركیا لەئاست پەیوەندی‌و هاوپەیمانی لەگەڵ ئەمەریكا هەیە(وەك كڕینی سیستەمی ئێس- 400 روسی‌و هەندێ دۆسیەی تر )، بەڵام هێشتا توركیا لەنێو ناتۆدایە‌و لەسەر راستە شەقامی هاوپەیمانی ئەمەریكا لاینەداوە، بۆیە خەونی دروستكردنی بەرەی دیموكراسیی لەلایەن ئەمەریكاوە لەتوركیا وەك خەونی حوشتر وایە، چونكە لەئێستادا نە ئەردۆگان كەسایەتیەكی سیاسی لاوازە بكەوێ، نە نەیارە سیاسیە كۆن‌و نوێیەكانیشی لەئاستی ئەودان‌و هێندە لەنێو یەكدا تەبان بتوانن بەرەیەكی هاوپەیمانی پێكبێنن‌و بیخەن (هەرچەنە هیچ شتێ مەحاڵ نیە)، بەڵام ئەردۆگان لەسەر دوو ئاراستە تائێستا كاریكردووە‌و دەیكات وەك ئاراستەی (سۆزی ئاینی‌و پەرۆشی نەتەوەیی). تەنانەت لەگۆڕین‌و كردنەوەی ئایا سۆفیا بەمزگەوت، نەیار‌و ركابەرە سیاسیەكانیشی سەرباری ناكۆكی‌و چەڕەقۆچی سیاسی، بەڵام لەروانگەی توركچێتی‌و ئاینداریەوە دەستخۆشیان لێكرد‌و پشتیوانی بوون. 
بۆیە خەونی كورد بۆهاتنەئارای بەرەیەكی دیموكراسیی لەتوركیا خەونێكی قورسە، چونكە جەهەپە، كە  نزیكترین هێزی نەیاری ئاكەپە‌و نزیك لەهەدەپە بوو هیچ روانینێكی روونی بۆ چارەسەری دەستووریی‌و نەتەوەیی  كێشەی كورد لەتوركیا نیە‌و ناشیبێت، چونكە ئاراستەیەكی كەمالیە. هەرچی پارتە سیاسیە  نوێیەكانی وەك عەلی باباجان‌و ئەحمەد داود ئۆغلو عەبدوڵا گویلە، یەكەم ئەمانیش سەرباری ئەوەی گەمەی قۆناغی هەڵبژاردن‌و دەنگ لەگەڵ مەسەلەی كورد لەتوركیا دەكەن، هاوكات لەنێو مناڵدانی ئاكەپەوە هاتونەتەدەر‌و هێشتا تەپوتۆزی ئاكەپەیان نەتەكاندووە. بۆیە ناكرێ هیوا لەسەر ئەم هێزە نوێیانەش هەڵبچنرێت. 
لەئەگەری دروستبوونی بەرەیەكی دیموكراسیی لەتوركیا لەداهاتووشدا وەك ئەوەی سەردانەكەی شاندی ئەمەریكا بۆ  قەندیل بۆئەوە  لێكدەدەنەوە، دەبێ كورد بپرسێت دیموكراسی بۆ كێ؟ بۆ گەڕانەوەی جەهەپە بۆ سەر تەختی دەسەڵات، كەكەمالیزم‌و ئەزمونی سەربازیی كەمال ئەتاتورك‌ودەوڵەتی قوڵ چیان بەكورد نەكرد؟ هەدەپە‌و كورد چ سودێكیان لەشارەوانی ئەنكەرە‌و ئەستەنبوڵ بینی، كەلەدواهەڵبژاردنی شارەوانی رادەستی كاندیدەكانی جەهەپەیان كرد؟ ئەی لەهەڵبژاردنی داهاتووی 2023 ئەگەر بكرێت یا هەڵبژاردنی پێشوەختە بەرهەمی بەرەی دیموكراسی‌و ئەگەری هاوپەیمانی‌و دەنگ دەبەخشێتە پارتەكەی عەلی باباجان‌و داود ئۆغو‌و گویل؟ چونكە هیچ هێزێكی سیاسی لەسەر بنەمای داننان بەمافی نەتەوەیی‌و دەستوری كورد لەتوركیا ئامادە نیە هاوپەیمانی لەگەڵ هەدەپە پێكبهێنێت، بەڵكو هەمووان تەنها بۆ خستنی ركابەرەكەیان، كە ئەردۆگان‌و ئاكپارتیە دەیانەوێ سود لەكورد‌و هەدەپە وەربگرن، دواتریش گەر ئەردۆگان‌و ئاكپارتی زۆرینەی هەڵبژاردنیان بەدەستنەهێناوە ئەوا لەگەڵ ئەم هێزانەی هەدەپە دەبێتە پەیژەی سەركەوتنیان حكومەتی ئئتلافی پێكدەهێنن ئەوكات هەدەپە بەمایەپوچی‌و دەستبەتاڵی دێتەوە. بۆیە باشترین چارەسەر بۆ كێشەی كورد نەتەنها لەتوركیا بەڵكو بۆ عێراق‌و ئێران‌و سوریاش سازان‌و وتوێژ‌و چارەسەری ئاشتیە لەگەڵ دەسەڵاتی ناوەندی ئەو وڵاتانە بەچاودێری نەتەوە یەكگرتووەكان یا ئەمەریكا‌و روسیا، چونكە ئەزمونی رابردووی مامەڵەی وڵاتانی زلهێزی وەك ئەمەریكا‌و ئەوروپا لەگەڵ كورد مامەڵەی جەنگاوەری جەنگە سەختەكانە، سەودای كڕین‌و فرۆشتنە، ئەو وڵاتانەش سەروەریی نێودەوڵەتیان هەیە‌و لۆبیان بەهێزە لەسەر ئاستی جیهانی‌و ئەندامی دامو دەزگا شەرعیە نێودەوڵەتیەكانن‌و توانای شكستپێهێنانی هەر هەوڵێكیان هەیە بۆ پارچە پارچە بوونی یەكێتی خاك‌و قەوارەی سیاسیان (شكستپێهێنانی ریفراندۆم لەباشووری كوردستان وەك نمونە). جگە لەوەی ئاراستەی جیهانی سیاسەتی ئەمەریكا لەناوچەكە بریتیە لەبەهێزكردنەوەی دەسەڵات‌و حكومەتی ناوەند لەو وڵاتانە (حكومەتەكەی كازمی بەنمونە). پرسیاری سەرەكیش ئەوەیە گەر واش دەرچوو كەهۆكاری چوونی شاندی ئەمەریكا بۆ قەندیل بۆ دروستكردنی بەرەیەكی دیموكراسیە لەتوركیا بەمەبەستی خستنی ئەردۆگان‌و حكومەتەكەی، ئەی ئەگەر  لەنێو پەرلەمان، كەئاكەپە‌و مەهەپە زۆرینەن هەڵبژاردت دواخرا، یاخود وەك روسیا مانەوەی ئەردۆگان وەك پوتین چەند ساڵێكی تر درێژكرایەوە یا دەسەڵات بەرەو تاكڕەوی رۆیشت ئەم خەون‌و گرەوەی هەدەپە‌و كورد چی لێدێت؟ بۆیە هەمووان مەسەلەی خەونی حوشتر دەزانن چیە بۆیە باسی ناكەمەوە هێندە هەیە ئیدی سیاسەتكردنی كورد لەتوركیا لەسایەی ئەو هەموو گۆڕانكاریە گەورە خێرایانەی روودەدەن‌و متوربەی مەسەلەی وزەن لەسەر ئاستی جیهانی پێویستیان بەپێداچوونەوە‌و واقیعبینی هەیە نەك خەون بینین بۆخستنی هێزێكی نەیار لەپێناوی سەرخستنی هێزی غەوارەی دیكە، كەهیچ دانپێدانانێكی نیە بۆ كێشەی كورد لەتوركیا.