ساڵح ژاژڵەیی                       
                                
   پێك هاتەی  حكومەتی هەرێمی كوردستان 
  لە سەاڵی 1992 هەڵبژارندنی پەڕلەمانی كوردستان ئەنجامدرا  .پارتی لە سەدا 51  و  یەكێتیش لە سەدا  49  دەنگەكانی بەدەست هێنا ، ئەوەش شۆكێكی زۆر گەورە بوو بۆ یەكێتی و كەس چاوەڕوانی ئەو ئەنجامەی نەدەكرد . 
لەو كاتەدا  كاك نەوشیروان بۆچونی وابو كە یەكێتی بەشداری حكومەت نەكات و ببێتە ئۆپۆزسیۆن . بەڵام لە ناو یەكێتێدا پشتیوانی لە بۆچونەكەی نەكرا.  دواجار لەگەڵ پارتی ڕێك كەوتن  پەنجا بە پەنجا  واتە بە شە راكەت حكومەت پێك بهێنن . شكست و سەرنەكەوتنی  پرۆسەی سیاسی و دێموكراتی لە هەرێمی كوردستان  لێرەوە دەست پێ دەكات .  
ئەوەی ئێستا لە هەرێمی كوردستان ڕو دەدات هەر بەرهەمی ئەو پەنجا بە پەنجا یەیە  ، چونكە هەر لە سەرەتاوە حكومەتی هەرێمی كوردستان وەكو مناڵێكی تاساو و كەم ئەندام لە دایك بوو . لەو كاتەوە پارتی  بەردەوام  هەوڵی داوە  و كاری بۆ ئەوە  كردوە  كە هەموو جومگە سەرەكییەكانی دەسەڵات بخاتە  ژێر دەستی خۆیەوەو خاوەنی هەموو بڕێارێك بێت  دوور لە رەچاوكردنی بەرژەوەندییەكانی هاولاِتیان .
  ئەوان حوكمڕانییان  بۆ بەرژەوەندی گەل و نیشتمان نەدەویست و  هەمیشە بیریان لە بەرژەوەندی حیزبەكەی خۆیان و بەنەماڵەی بارزانی  كردۆتەوە  ،  لە ئەنجامدا هەرێمی كوردستانیان توشی قەیرانی دارایی و  سیاسی گەورە كردوو هەموو ئاواتەكانی  میللەت بون  بە  خەون و  گەڕاینەوە بۆ خاڵی سفر.  
ئەگەر چی ڕیژەی دەنگەكانی  یەكێتی لە پارتی كەمتر بوو ، بەڵام یەكێتی چ لە ڕوی بنكەی جەماوەری و چ لە ڕوی هێزەوە لە پارتی لاوازتر نەبوو . هۆكاری زۆری دەنگەكانی پارتی لە ڕێگای فرت و فێل و تەزویر و  ڕاكێشانی  دەنگی   چەكدارە كوردەكانی  سەر بە حكومەتی بەعس بوو بەلای خۆیدا . پارتی زۆر باش ئەم ڕاستییەی دەزانی هەر لەبەر ئەوەش بوو كە بە پەنجا بە پەنجا  ڕازی بوو . ئەگەر بیزانیایەئەوە  ئەو دەنگانە  ، دەنگی ڕاستەقینەی خۆنی ، هەرگیز ڕازی نەدەبوو یەكێتی بەشدارداری دەسەڵات بكات . 
ئەگەر  لە یەكەم هەڵبژاردندا یەكێتی ئۆپۆزسبونی هەڵبژاردایە ،  پارتی  ناچار دەبوو  كاری زۆر باش بكات  ئەوەش لە بەرژەوەندی  میللەتدا دەبوو . ئەو كات پارتی  نەیدەتوانی ئەو هەموو گەندەڵی و تالانیە بكات . ئەگەر ئەوەی بكردبایە ، لە هەڵبژاردنەكانی دواییدا شكستی دەهێنا . 
 لە گۆڕەپانەكەدا جگە لە پارتی و یەكێتی  یەكگرتوی ئیسلامی و كۆمەڵی ئیسلامی  و حیزبی سۆسیالیست و شیوعی  و چەندین حیزبی  تری بچوك هەبون  و  دواجار بزوتنەوەی گۆڕانیش دروست بوو .
 ئەگەر یەكێتی جارێك لە جاران  ئۆپۆزسیۆن بونی هەڵبژاردایەو لەگەڵ ئەو حیزبانە جۆرێك لە هەماهەنگییان پێك بهێنایە ، دەیانتوانی  پارتی لەسەر دەسەڵات لابەرن . یان هیچ نەبێ  ڕێگای نەدەن بە ئارەزوی خۆی  بڕیار بدات .  
بۆچی یەكیتی ڕێگای ئۆپۆزسبونی هەڵ نەبژارد؟؟. 
ئەگەر لەسەرەتاوە  پارتی  وەكو شەریكی  دەسەڵات  حسابی  بۆ یەكێتی كردبێت ، بەڵام بە تێپەڕبونی رۆِژگار و بە دیاریكراوی دوای ئەوەی  كە بەڕێز مامجەلال  خولیای بون بە سەرۆك كۆمار بونی كەوتە مێشكەوە    ، تەنازولی زۆری بۆ بەڕێز مەسعود بازانی كرد و هێواش هێواش  یەكێتی لە شەریكی دەسەڵاتەوە بوو بە بەشداری دەسەڵات .
چۆنی مەمجەلال بۆ بەغدا ، واتە  ڕادەستكردنی  هەرێمی كوردستان بە مەسعود بارزانی و بنەماڵەو حیزبەكەی. ئەوەش هەڵەیەكی زۆر گەورەبوو كە هەرگیز قەرەبوو ناكرێتەوە . ئەو بارودۆخەی ئێستا هەرێمی كردستانی تێكەوتوە ،بەرهەمی ئەو بڕیارەی مەمجەلال بوو . 
ئەوەی وای لە یەكێتی  كرد هەموو شتێك قبوڵ بكات و بەردەوام لە دەسەڵاتدا بێت  بەرژەوەندی شەخسی و حیزبی بوو .  ئەگەر بۆ ماوەی  چوار ساڵ یەكێتی ئۆپۆزسیۆن  بونی هەڵبژاردایە ،گومانی تێدا نەدەبوو پڕۆسەی سیاسی  بەم شێوەیەی ئێستا گەشەی نەدەكرد .  لەو كاتەدا  بەرپرسانی حیزبی كە لە هەمان كاتدا ، بەرپرسانی حیزبیش بوون  ، ئەوەندەی بیریان  لە بەرژەوەندی حیزبی و شەخسی دەكردەوە ، ئەوەندە لە خەمی  دامەزراندنی حوكمڕانییەكی باشدا نەبون بۆ هەرێمی كوردستان . 
یەكێتی و پارتی ڕێكەوتنی ستراتیجییان لە نێوان خۆیاندا مۆركردو  بە جوتە هەرێمی كوردستانیان بەڕێوە برد . ئەم ڕیكەوتنە ستراتیجییەی نێوان یەكێتی و پارتی  وەكو ڕێكەوتنە 50 ساڵیەكەی بنەماڵەی بارزانی و توركیا وایە لەسەر نەوت و غاز كە تا ئێستا  خۆیان نەبێت كەسی تر نازانێت   ناوەرۆكی ئەو ڕێكەوتنە چییەو چۆنە . 
كە باسی ڕێكەوتنی ستراتیچی نێوان پارتی و یەكێتی دەكرێت ، هەندی كەس وەكو ڕێكەوتنی نێوان  ڕوسیاو ئەمەریكای وێنا دەكەن  لەسەر چەكی ئەتۆمی .
هەندێك  وادەزانن یەكێتی و پارتی بەرنامەیان داناوە  روِژئاوای كوەردستان و خواروی كوردستان لێك بدەن و هەموو ناوچە كێشە لەسەرەكان  بە كەركوكیشەوە ، بگیڕنەوە  بۆ سەر هەرێمی كوردستان و  بەرنامە دانێن بۆ ئەوەی كوردستانی گەورە دروست بكەن و ئەم ڕێكەوتنە ستراتیجییە  بە نەهێنی بهێڵنەوە بۆ ئەوەی دوژمنانی كورد پێی نەزانن و  لە باری بەرن . 
بەڵام ئەم ڕێكەوتنە ستراتیجیە  نەهێنییە  هەموی لە پێناوی ئەوەدابوو  وەكو جوتە براو بە یەكەوە و بە بێ  حیزبەكانی تر و دوور لە چاوی میللەت  سامانی ئەم وڵاتە بەیەكەوە  لە نێوان خۆیاندا بەش بكەن . 
تا ماوەیەك  ئەم ڕێكەوتنە بە باشی  و  بی َكیێشە بەڕێوە چوو . بەڵام دوای ئەوەی پارتی بە تەواوی باڵا دەست بوو  ئەو شەراكەتە نەماو ئەوەش بە مانای ئەوە دێت ڕێكەوتنە ستراتیجیەكەش نەما . 
ئەوەتا بە چاوی خۆتان دەبینن كە هەموو دۆسیەی نەوت لە دەستی پارتیدایەو  بەرپرسانی یەكێتی ئاگایان  لە وردەكاری گرێبەستە كان  نیە. واتە هاوكێشەكە بە تاوای تێك چوەو و دوو  تای  تەرازوەكە لاسەنگ بون  .   
ڕۆڵی حیزبەكانی تر لە حكومەتدا 
وەكو لە سەرەوە باسمكرد ماوەی 29 ساڵە پارتی و یەكێتی پێك هاتەی سەرەكی حكومەتی هەرێمن . واتە لە ماوەی ئەو 29 ساڵەدا ئەو دوو حیزبە بەردەوام لە حكومەتدابون ، ئەگەرچی  هاوسەنگ نەبون لە دەسەڵاتدا . بەڵام جگە لە یەكێتی و پارتی  حیزبی تریش بەشداری دەسەڵاتیان كردوە ، بەڵام لە كاتی جیاوازدا .
یەكگرتوی ئیسلامی ، كۆمەڵی ئیسلامی ، حیزبی شییوعی ، حیزبی سۆسیالیسَت . دوای ساڵی 2009 بزوتنەوەی گۆڕانیش بەشداری حكومەتیان كردوە . بەڵام پرسیار ئەوەیە چۆن ؟؟. 
 زۆربە كەمی هەموو ئەم حیزبانە بە یەكەوە و لە یەك كاتدا بەشداری دەسەڵات بووبن . پارتی زۆر ژیرانە كاری لەسەر ئەمە كردووە و ڕێگای نەداوە هەموو ئەمانە بە یەكەوە بەشدار بن لە حكومەتداو  دواجار بیر لەوە بكەنەوە جەبهەیەك  لە دژی پارتی دروست بكەن .   
ئەگەر سەر نج بدەن  ئەو كاتەی  یەكگرتوی ئیسلامی بەشداری دەەسەڵات بوو ، كۆمەڵی ئیسلامی  بەشدار نەبوو .لەم كابینەیدا كە بزوتنەوەی گۆڕان  بەشداری حكومەتی كردوە ، یەكگرتوی ئیسلامی ئۆپۆزسبونی هەڵبژاردوە . 
لەگەڵ ئەوەی كۆمەڵی ئیسلامی زۆر لە بزوتنەوەی گۆڕانەوە نزیك بوو ، پارتی  ڕێگای نەدا ئەوان یەشداری دەسەڵات بكەن و هەر فەرموشی نەكردن . بەڵام حیزبی سۆسیالیست بە دەنگی زۆر كەمەوە بەردەوام  وەزیریان هەیە .  كەواتە پارتی بە بەردێك  دوو نیشان دەشكێنێـت :
یەكەم : بە باشی نازانێت هەموو حیزبەكان بە یەكەوە بەشداری حكومەت بكەن  و كۆدەنگییەك پێك بهێنن و پارتی ناچار بكەن  كە بە ئارەزوی خۆیان بڕیار نەدەن .
دووەم: بۆ ئەوەی ناكۆكی بخاتە نێوان ئەم حیزبانەوەو  نێوانیان تێك بدات لە ڕێگای ئەوەی  لەگەڵ ئەم حیزبە ڕێك دەكەون و  بەشداری دەسەڵات دەبێت . بەڵام لەولاوە حیزبێكی تر پەراوێز دەخەن.
 لە ئەنجامدا ئەو حیزبەی بەشداری دەسەڵات دەكات  ، لەوە زیاتر چەند پۆستێكی بی َبایەخ وەر دەگرێت ،  هیچی بۆ جەماور پێناكرێت  بەو هۆیەوە  جەماوەرەكەشی لە دەست دەدات . 
لە ئەنجامدا ئەو حیزبە لەناو جەماوەردا سەنگ و قورسایی نامێنێت و بەرەو پۆكانەوە دەچێت  و هیواخوازن زوو هەڵبژاردنی تر بكرێت  بۆ ئەوەی  لە دەسەڵات دوور كەونەوە بۆ ئەوەی جەماوەر ئاشت بكەنەوە . زۆر جاریش  هەر زوو نوێنەرەكانیان لە حكومەت دەكشێننەوە . 
 بەڵام تازە كار لە كار دەترازێت و  زۆر زەحمەت دەبێت بتوانن جەماوەر ئاشت بكەنەوە . باشترین نمونە یەكگرتوی  ئیسلامییە كە لە كابینەی  8  بەشداری  دەسەڵاتی كرد . لە ئەنجامدا دەنگەكانی زۆر كەمی كرد و لە بەرامبەردا كۆمەڵی  بەرەو هەڵكشان چوو .
سەیركەن ئەم جارەیان  گۆڕان  بەبێ كۆمەڵ و یەكگرتو بەشداری  دەسەڵاتی كردوەو هەر لە ئێستاوە دیارە   ئەم بەشداری كردنە باجەكەی قورس دەبێـت  .  ئەگەر  لە ڕابوردودا یەكێتی خاوەنی بڕیار بوبێت ،لە ئێستادا ئەویش بۆتە حیزبی پلە دوو . واتە هەموو دەسەڵاتەكان  لە دەستی پارتێدا قۆرخ كراوە . بەڵام لەبەر ئەوەی یەكێتی خاوەنی هێزە ، پارتی ناتوانێت بە تەواوی پەڕاوێزی بخات .
بەڵام هەموو حیزبەكانی تر ئەوانەی ناو بەناو بەشداری دەسەڵاتیان كردوە ، تەنها پاشكۆبون و لەوە زیاتر چەند پۆستێكیان بۆ ئەندامەكانیان وەرگرتوە ، هیچ سودێكیان بە هاوڵاتیان  نەگەیاندوە . كەواتە دەكرێ‌ بڵیێن ئەمانە بونە بارگرانییەكی قورس  بەسەر بودجەی  هاوڵاتیانەوە. 
وەزێرێك ، جێگر وەزیرێك ، بەڕێَوەبەرێكی گشتی هەتا ئەندام پەڕلەمانەكانی  ئەو حیزبانەش  كە خاوەنی هیچ بڕیارێك نەبن ، نەتوانن هیچ بۆ میللەت  بكەن و هیچیان بەدەست نەبێت  ، بون و نەبونیان وەكو یەك وایە . ئەو پۆستانەی وەریان گرتوە  تەنها بۆ ڕازیكردن  و بێدەنگ كردنیان بوە . 
بە درێژایی 29 ساڵی حوكمڕانی  ئەگەر بە وردی سەلانج بدەین  هەموو پۆستە گرنگەكان . دەسەڵاتی   تەشریعی و تەنفیزی و دادوەری و  پۆستی سەرۆكی هەرێم  لە دەستی پارتیدا بوون  . كەواتە چی مایەوە بۆ ئەوانیتر . 
ئەوەی بۆیان ماوەتەوە ئەوەیە  بەردەوام ڕەخنە بگرن ، بەیاننامە دەركەن  ئەوەش دادیان نادات و پارتی گوێی بەو شتانە نییەو سەرچاوەی ئاوەكە لە دەستی خۆیدایە . 
كەی ویستی دەیبڕێت و هەموان لە تینویەتیدا دەیان دەخنكێنێت  . كەی ویستی وەزیرەكانیان دەردەكات ، پەرلەمان دادەخات ، ڕێگای چونە هەولێریان لێ‌ دەگرێت . كەواتە ئەمە حكومەتە حكومەتیكی میزاجییەو بە كەیفی پارتی بەڕێوە دەچێت و ئیدارە دەكرێت . 
 بەشداریكردن لە حكومەتێك كە لە دەستی پارتیدابێـت لە خۆخەڵەتاندن و خەڵك گەوجاندن  زیاتر نییە . تەنها سودێك كە هەیبێت ئەوەیە هەندێك بەرژەوەندی  شەخسی بەدەست دێت . دواجار هەموو خەڵك بی َئومێد دەبن لە حیزبەكان  و ڕقیشیان لە سیاسەت دەبێتەوە . بە یەكێتیشەوە . بەڵام لەبەر ئەوەی یەكێتی  خاوەنی هێزی خۆیەتی پارتی نەیتوانیوە  وەكو حیزبەكانی تر بە ئارەزوی خۆی یارییان پێ بكات . 
پۆختەی باسەكە ئەمەیە :
لە ماوەی 29 ساڵی حوكمڕانێدا   یەكێتی و پارتی حوكمران بون و خاوەنی بڕیار بون ، هەرچەندە زوربەی جومگە ئەساسیەكانی  حوكمڕانی لە دەست پارتیدابون و   ئەوان زیاتر خاوەنی بڕیار بون , بەڵاَم یەكێتی هەمیشە سەنگو قورسایی خۆی هەبوە .
بەڵام حیزبەكانی تر ئەگەر بەشداریی دەسەڵاتیش بوبن ، هیچ ڕۆڵێكیان نەبوەو  تەنها دەسكەوتیان هەندی بەرژەوەندی حیزبی و شەخسی بوە .   كەواتە هەموو بەرپرسیاریەتی  هەرێمی كوردستان و  هاولاتیانی هەرێمی كوردستان  لە ئەستۆی  ئەودوو حیزبەدایە .  
لە كاتێكدا بارودۆخی سیاسی و ئیداری و ئابوری هەرێمی كوردستان لەو پەری خرپیدایە ، هەرێمی كوردستان توشی قەیرانی ئابوری  گەورە بوە  بە هۆی بڵاوبونەوەی  ڤایرۆسی كۆڕۆناو دابەزینی نرخی نەوت و  گەندەڵی و تاڵانی یەكێتی و پارتی ، پەیوەندی نیوانیشیان   لەوپەڕی خراپی دایە . ئەگەر كار هەر ئاوا بڕوات ، هاوڵاَتیان توشی كارەسات دەبن و  دوو چاری هەژاری بێ وێنە دەبنەوە . لە كاتێكدا هەرێمی كوردستان  رو بە ڕوی ئەم نەهامەتیانە بۆتەوە :
1-    لەو كاتەوە یەكێتی كۆنگرەی بەستوە  سەركردایەتی نوێیان هەڵبژاردوە ، ئەو دوو حیزبە سەرەكیەی پێكهاتەی حكومەت  بەیەكەوە كۆنەبونەوەو نێوانیان زۆر خراپە .    2- خەریكە هەرێمی كوردستان  بە عەمەلی بكرێتە دوو ئیدارە . 3- یەكێتی و پارتی بە ئاشكرا  داهاتی گومرگ و باجەكان لە سنورەكانی خۆیان بۆ دەبەن و خۆیان بە برپرسیار نازانن  بەرامبەر بە هاوڵاتیان .  
3-خەریكە پەڕلەمانیش بە تەواوی پەكی دەكەوێت و ئەوەتا سەرۆكی پەڕلەمان جارێك  بەشداری كۆبونەوەكان دەكات و  جارێك بایكۆتی كۆبونەوەكان دەكات لەسەر داوای حیزبەكەی .  لە ڕاستیدا  ئەم خولەی پەڕلەمان  وەكون نەبوو وایە هیچ ڕۆڵێكیان نییە .  4- ئەندامان و بەرپرسانی ئەم دوو حیزبە بەردەوام قسە لەسەر یەكتری دەكەن . تۆمەت بۆ یەكتری  دروست دەكەن و بەوهۆیەوە  ئاگری نێوانیان خۆشتر و خۆشتر دەكرێت . 
ئەگەر سەیركەی كەسێكی وەكو ئەحمەد كانی بەرپرسی لقی دووی پارتی لەم كاتەدا باسی تەقینەوەكەی  زاخۆ دەكات و كای كۆن بە با دەكات ، كە ئەوەندە كۆنە لە یادەوەری زۆر كەسدا نەماوە . 
لە لایەكی تریشەوە سەیری لێدوانەكانی جەعفەر ئێمنكی و  ئاسۆ حەسۆ میرخان  بكەن كە بۆنی شەڕِیان لێدێت. دیارە  ئەمەش كاردانەوەی لێدوانەكانی  بەرپرسانی  یەكێتییە .
كەواتە مەترسییە گەورەكە لێرەدا ئەوەیە  ئەم دووحیزبە هەرێمی كوردستان بەڕێوە دەبەن و  پەیوەندیشیان  بەم شێوەیە بێت ، دەبێ خەڵك چاوەڕوانی چ ئایندەیەك  بكات بۆ خۆی و ماڵ و مناڵی و  وڵاتەكەی ؟ 
بە بۆچونی من چارەسەر ئەمەیە :
یەكەم : ئەگەر یەكێتی خۆی بە حیزبێكی دڵسوزی  هاولاِتیان و  هەرێمی كوردستان دەزانێت ، با دەست بەرداری بەرژەوەندییەكانی خۆی ببێت و لە حكومەت بكشێتەوەو هەوڵ بدات لەگەڵ هەموو حیزب و لایەنەكانی تر  كۆ دەنگییەك پێك بهێنن   بۆ ئەوەی ڕێگری لە تاك رەویەكانی پارتی  بگرن .ئەگەر ئەوە نەكرێت بارودۆخەكە هەر وەكو ئێستا دەڕوات و یەكێتی و پارتی هیچیان ناتوانن یەكتری لەناو بەرن و لە ئەنجامدا بە هەردوكیان  بە تەواوی   ئاگر لە هەرێمی  كوردستان  بەردەدەن .
دووەم:ئەگەر یەكێتی و پارتی نێوانیان چاك نەكەن و بارودۆخ هەر ئاوا بمێنێتەوە ، تۆپەكە دەچێتە گۆڕەپاتی جەماوەرە. ئایا جەماوەری ئەم هەرێمە لێدەگڕێن  پارتی و یەكێتی   یاری بە داهاتوی خۆیان و مال َو مناڵ و هەرێمەكەوە بكەن لە پێناوی بەرژەوەندی خۆیاندا ، یان دەنگی ناڕەزایی بەرزدەكەنەوەو دەست دەكەن بە خۆپیشاندانی سەرانسەری .
ئەگەر  ئەوەش چارەسەر نەبوو  باشتر وایە دەست بكەن بە ڕاپەڕێنی سەرانسەری چونكە ڕێگا چارەیەك نامێنێتەوە ڕەچاوی بكەن . ئەگەر هیچ لەمانەش نەكەن دەبێ  بەم بارودۆخەی ئێستا ڕازیبن و  گلەیش لە كەس نەكەن  و چاوەڕوانی  ئایندەیەكی نادیار بكەن  بۆ خۆیان و ماڵ و مناڵیان و هەرێمەكەیان .