شیكاری: د. سەنگەر سەید قادر

- ئێرانی نوێ:
لە ساڵی ١٩١٤ لە سەرەتای جەنگی جیهانی یەكەمدا بەریتانیا ئێرانی وڵاتی فارسى داگیركرد و ئەم داگیركاریە تا ساڵی ١٩٢١ بەردەوامبوو، دواتر ڕەزاشای پەهلەوی وەك حكومداری وڵاتی فارس هێنایە سەر دەسەڵات.

لە ساڵی ١٩٣٤ بۆیە كەمینجار ناوی وڵاتی فارس گۆڕدرا بۆ ناوی ئێران وەك ئاماژەیەك بۆ فارس لە ڕەچەڵەكی ئارین كە لەو سەردەمەدا نازییەت دروشمی سەردەستەی ڕەچەڵەكی ئاری بەرزكردبووە.

لە كاتی هەڵگیرسانی جەنگی جیهانی دووەمدا ڕەزاشا پشتیوانی هیتلەری كرد، بۆیە ساڵی ١٩٤١ بەریتانیا ڕەزاشای لادا و محەمەد ڕەزا شای كوڕی لە جێگای دانا ، لێرەوە قۆناغی هەیمەنەی ئەمەریكا بەسەر ئێراندا دەستی پێكرد.

ساڵی ١٩٥٠ محەمەد  موسەدەق سەرۆكی پارتی بەرەی نیشتیمانی پرۆژەی خۆماڵی كردنی نەوتی ئێرانی گەڵاڵە كرد و ساڵی ١٩٥١ ئەوكاتەی سەرۆك وەزیران بوو نەوتی خۆماڵی كرد و ئەمەش ناكۆكی خستە نیوان موسەدەق و محەمەد ڕەزا شا بۆیەیە لەمانگی ئابی ١٩٥٣ ڕەزاشا هەڵهات بۆ كەربەلا و لەوێشەوە بۆ ئیتاڵیا

موسەدەق محەمەد ڕەزا شای لەدەسەڵات دوور خستەوە، بەڵام دەستبەجێ ئەمەریكا و بەریتانیا( ئیزن هاوەر و ونستۆن چەرچڵ) هاتنە سەر خەت و MI6 CIA لە ئۆپەراسیۆنی ناسراو بە ( ئەجاكس) موسەدەقیان لە دەسەڵات دوورخستەوە و فەزڵوڵا زاهیدیان. لە جێگەی دانا و شاه گەڕایەوە

بەڵام ئەم جارە مەریكا بەتەواوی دەستی بەسەر ئێراندا گرت و ئیسرائیل وەك هاوپەیمانی نوێی ئەمەریكا جێگای بەریتانیای گرتەوە، ئەم دۆخە تا ساڵێ ١٩٧٧ بەردەوامبوو بەڵام لە كۆتای ساڵی ١٩٧٧ ڕەزاشا پشتی لە ئەمەریكا كردو چووە بەرەی سۆڤیە

دواتر ساڵی ١٩٧٨ شۆڕی ئیسلامی دەستی پێكرد و ساڵی ١٩٧٩ محەمەد ڕەزاشا لە دەسەڵات دووخرایەوە هەڵهات، خومەینی لە فەرەنساوە بە پاسەوانی سی ئای ئەیگەڕێنرایەوە تاران، بەڵام مانگی هەنگوینی خومەینی و ئەمەریكا زۆری نەخایاند و چونكە ئەمەریكا كۆتای ساڵی ١٩٧٩ پێشوازی لە شاه كرد بە بیانوی نەخۆشی و ئامادە نەبوو ڕادەستی خومەینی بكاتەوە بۆیە ساڵی١٩٨٠ بڕیاری دەكردنی ئەمەریكای دەركرد و باڵوێزخانەكەی گەماردا

- شیعەی سیاسی:

زاراوەی شیعەی سیاسی هاو واتای زایۆنزیمی یەهودی و ئیسلامی سیاسی ئەهلی سونەیە( مەسیحیەت جیاواز لە یەهودیەت و ئیسلام دینێكی ڕۆحیە)،.

یەكەم پارتی شیعیەی سیاسی ساڵی ١٩٥٧ لەسەر دەستی محمد باقر سەدر دامەزراوە و كە ئەویش حیزبی دەعوەیە كە ئێستا نوری مالیكی سەركردایەتی دەكات و هێزێكی سیاسی شیعەیە و نوێنەرایەتی باڵی میانڕەوی شیعەیە دەكات

- سیاسەت لە مەزهەبی
شیعەدا:

لە ڕووی مێژوویەوە ناكۆكی هەیە لەسەر سەرهەڵدانی مێژووی جودابوونەوەی شیعە لە سونە و هەندێك دەیگێڕنەوە بۆ سەرەتای كێشەكەی ئیمامی علی و ئەبو بەكر لە دوای كۆچی دوای پەیامبەر و هەندێكی تر دەگێڕنەوە بۆ سەردەمی ئیمام جەعفەر سادق كە ئەمە پرسی باسەكەی ئێمە نیە

بەڵكو دەچمە سەر سەرەتای دابەشبوونی شیعە و بیرۆكەی ویلایەتی فەقیه و مەڕجەعیەت و تێڕوانینی شیعە بۆ دەسەڵات

- سەرەتای دابەشبوونی شیعە:

تاساڵی ٢٦٢ كۆچی شیعە تائیفەیەكی یەكگرتوو بوون و بنەمای دەسەڵات خیلافەت بوو كە ئیمامی علی ئیمامی یەكەمە و دواتر ئەو شوێنگرەوەكەی دیاری دەكات كە حسین و حسن و كەئەعلی دووەم هەتا كۆتای كە پێویستە ئیمام لە نەوەی پەیامبەر بێت و كەسێكی بێ تاوان و بەخشراوە لە لایەن خوداوە و تا ڕۆژی دوای حكومی مسوڵمان دەكەن

ئەم دۆخە بەح شێوەیە بەردەوام بوو تاساڵی ٢٦٠ كۆچی كە ئیمامی حەسەن عەسكەری كۆچی دوایكرد ( ئیستا مەزارگەكەی لە سامەڕایە) و هیچ نەوەیەكی نەبوو و هیچ كەسێكیشی بۆ جێنشینی خۆی دیاری نەكردبوو كە ئەمەش شیعەی دابەش كرد بۆ ١٤ گروپ كە دیارترینیان گروپی ١٢ ئیمامیە كە زۆرینەن و ئێران. لەسەر ئەو مەزهەبەیە

- ویلایەتی فەقیهو مێژووی سەر هەڵدانی:

لە دوای مردنی ئیمام حەسن عەسعەری كە جێنشینی نە بوو دوازدە ئیمامیەكان پێیان وابوو كە ئیمامی حسن كوڕێكی هەبووە ناوی محمد بووە شاردوویەتیەوە كە ئیمامی مەهدیە و دواتر دەردەكەوێت ئەمەیان ناونا ( ونبونی بچوك)

كە ئەم محمدی مەهدیە خۆی نیشانی خەڵك نادات و لە ڕێگەی چوار ئایەتوڵاوە( كەپێیان دەوترێت چوار دەرگاكە) پەیامەكانی بە خەڵك دەگەێنێت، بەڵام. دوای تێپەڕبوونی ٦٧ ساڵ و تا ٣٢٩ كۆچی كۆتا ئاتوڵای (چوار ئایەتوڵا كە) مردن و محمدی مەهدی كە(محمدی كوڕی حسن عەسكەریە) هەر
دەرنەكەوت و قۆناغی بۆشای ئیمامەت دروست بوو ئەمە ناونرا( وونبونی گەورە) كە ئیمامی مەهدی ناگەڕێتەوە تا كۆتای دنیا و ڕۆژی ئاخیرەت دێتەوە كۆتای بە شەڕ و شەڕ خوازن دێنێت

بۆ پڕكردنەوەی بۆشی ئیمامەتیش ئەم مەزهەبی دوازدە ئیمامیە بیرۆكەی ویلایەت یان جێگرەوەیان داهێنا كە كەسێك لە زانایانی شیعە لە جێگەی ئیمامی مەهدی كاری ئیمامەتی بەڕێوە دەبات و تا ڕۆژی دوای و گەڕانەوەی ئیمامی مەهدی لێرەوە و زاراوەی ویلایەت سەری هەڵدا

كە وەلی جێگرەوەی ئیمامی مەهدیە و لە جێگای ئەو حوكم دەكات لە ڕووی ئاینیەوە بێ دەستێوەردان لە حكوم و دەسەڵاتداری و كاروباری سیاسی، ئەم. دۆخە بەردەوامبوو تا ساڵی ١٩٧٩ شۆڕشی ئیسلامی ئێران

لێرەوە خومەینی زاراوەی ویلاتی فەقیهی داهێنا كە وەلی تەنها بەرپرسی كاروباری مسوڵمان نیە بەڵكو حوكمڕان و دەسەڵاتداریشە لە ڕوی ئاینیەوە واتە وەلی لە هەمانكاتدا سەرۆك و حوكمڕانە

ئەمەش ڕووبەڕووی ڕەخنەی حەوزەی نەجەف بوویەوە كە تا ئەوكات مەڕجەعی كاروباری ئاینی شیعە بوو، بۆیە خومەینی حەوزەی قومی بەهێز كرد وەك جێگرەوەی حەوزەی بەجەف و مەرجەعی ویلایەتی فەقیهی شیعە)

بەڵام زۆرینەی شیعەی عێراق سەربە حەوزەی نەجەفن و دژی بیرۆكەی ویلایەتی فەقیهی ئێرانن و مەڕجەع دەستەڵات ناگرێتە دەست و تەنها مەرجەعی ئاینیە كە ئەزمونی ڕووخانی سەدام و ئەزموونی سیستانی نمونەی ئەم مەرجعیەتەن، ئەمەش وایكردووە ئێران هەوڵی لاواز كردنی مەرجەعی شیعەی عێراق بدات كە حەوزەی نەجەفە.

پەیوەندی ویلایەتی فەقیهی شیعە و زایۆنیزم (الصهیونیە):

لە ئاینی یەهودیدا تا ساڵی ١٨٩٧-١٨٩٨ كۆنگرەی بازلی سەركردەكانی یەهود لە سویسرا یەهودیەكان باوەڕیان بە دروست كردنی دەوڵەت نیە و هاوشێوەی شیعە چاوەڕێی موسان كەلە ڕۆژی دوایدا بگەڕێتەوە و دەوڵەتی مەزنی یەهودیان بۆ دروست بكات كە ئەمە بەپێی تەورات

بەڵام هرتزل بیرۆكەی زایۆنزمی دامەزراند كە بریتیە لە( نابێت چاوەڕێی هاتنی موسا بكەین بۆ دامەزراندنی دەوڵەت بەڵكو دەبێت ئیستا بگەڕێینەوە ئیسرائیل بۆ ئەوەی بناغەی دەوڵەتەكە دابنێین كەسێك جێگرەوەی موسا دەبێت تا ئەوكاتەی موسای ڕزگاركەر دەگەڕێتەوە و دەوڵەتە مەزنە دروست دەكات بەوەش زۆرینەی یەهودیەكان باوەڕیان بە بیرۆكەكە هێنا جگە لە كەمینیەك ئەوانیش( تائیفەی یەهودیە ئەڕسەدۆكس و ئەحریدەكانن) كە تا ئێستا باوەڕ بە دەوڵەتی ئیسرائیل ناكەن

سەرچاوەی ئەم بیری زایۆنیزم( الصهیونیە) ی هرتزل لە شیعەوە سەرچاوەی گرتووە كە كەسێك ڕادەسپێردرێت بۆ جێگرەوەی ڕزگاركەر ( كەلە یەهودیەدا موسایە و لە لای شیعە ئیمامی محمدی حسن مەهدی عەسكەریە) تا ئەوكاتەی كە ڕزگاركەر لە ئاخیری زەماندا دەر دەكەوێت و دنیا ڕزگار دەكات