راپۆرتی: ئاراس حەسەن 

سەرچاوەکانی وزە بەگرنگترین هۆکار دادەنرێت کەوا بەشداریکردووە لە پێشکەوتنی ژیان بەتایبەتیش لەبوارەکانی ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی و تەکنلۆجی ، وڵاتان هەرلەسەرەتای دۆزنەوەی تاکوئێستا سەرچاوەکانی وزە بە بنمای پێشکەوتنی ئابوری وڵاتە پێشکەوتووەکان دەزانن . تایبەتمەندی سەرچاوەکانی وزە جگەلە وزەی گۆڕاو ( الغیر المتجددە) کە گرنگترینیان ( گاز یاخود غاز ، نەوت ، خەڵوزی بەردین ) لەوەدایە کە بەشێوەیەکی هاوتا دابەش نەبووە لە جگرافیادا . بەشێوەیەک لە ٤٧.٧٪ ی یەدەگی جیهانی نەوت لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدایە ، ١٥.٧٪ یەدەگی جیهانی بەتەنها لە  سعودیە یە. لەکاتێکدا ٠.٣٪ یەدەگی نەوتی جیهانی لە وڵاتانی یەکێتی ئەورووپایە .
بەهەمان شێوە ٤٢.٧٪ یەدەگی جیهانی ( گاز یان غاز ) لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە بەتایەت لە ئێران و قەتەر .
ئەم یەدەگە زۆرەی نەوت و گاز لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وایکردووە کە ناوچەکە ببێت بەجێگای بایەخ و ستراتیجی گرنگ لە هەمانکاتدا سەرهەڵدانی ناکۆکی ( نزاعات ) نێودەوڵەتی جیاواز لە پێناو دەستگرتن بەسەر ئەم ناوچەیەدا ، بەتایبەت لە پاش جەنگی سارد .
ئەمەش وایکرد ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ببێت بە چەقی ململانێ و کێبڕکێی هێزە نێودەوڵەتییە گەورەکان ، دواجار ئەم ململانێ یە سەریکێشا بۆ ناکۆکی سەربازی لەکاتێکەوە بۆ کاتێکی تر ، بۆنمونە جەنگی ئەمریکا و عێراق ، وە چالاکییە تیرۆریستییەکان بۆ سەر دامەزراوە نەوتییەکان و ناوچەکانی بەرهەم هێنانی نەوت .
بۆ قسە کردن لەسەر ئاسایش وزە پێویستە چەند خاڵێکی گرنگ ڕوون بکەینەوە .

⚈ واتا ( مفهوم ) ی ئاسایش

لەماوەی نێوان جەنگی جیهانی دووەم و جەنگی سارد تیوری واقعی ( النظرية الواقعية ) زاڵ بوو بەسەر سیاسەتی نێودەوڵەتی ، ئەم تیۆرەش گرنگی یەکی زۆری دەدا بە ئاسایشی دەوڵەتی نەتەوەیی ( أمن الدولة القومية ) ، کەوا بەشێوەیەکی بەرفراوان و گەورە بڵاوەی کرد بەتایبەتی لە قۆناغی پێشبڕکێی خۆپڕچەک کردن ( سباق التسلح) و بڵاو بونەوەی چەکی ئەتۆمی لە نێوان ولایەتە یکگرتووەکانی ئەمریکا و یەکێتی سۆڤێتی پێشوو هەردوو دەوڵەت کاریان دەکرد لە پێناو زیاتر بەدەست هێنانی چەک بۆ پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی
( امنها القومی ) ، زاراوەی ئاسایشی نەتەوەیی لەوکاتەدا زیاتر ترکیز لەسەر ئەگەری هەڕەشەی سەربازی دەرەکی بوو ، بەپێی تیۆری واقعی سیاسەتی نێودەوڵەتی دابەش دەبێت بۆ دوو ئاست #ئاستی_سەرەوە و ئاستی خوارەوە ، مەبەست لە سیاسەتی سەرەوە ( السياسة العليا ) ئەو سیاسەتەیە کە بەهیچ شێوەیەک ناکرێت سازشی لەسەر بکرێت ئەویش بریتی یە لە پاراستنی ئاسایشی دەوڵەتی نیشتمانی لە دەستوەردانی سەربازی ، بەڵام سیاسەتی خوارەوە ( السياسة الدنيا ) بریتی یە لە پارێزگاری کردن لە ئاسایشی کۆمەڵایەتی و مرۆیی و کەلتوری ... هتد ،
لەپاش جەنگی سارد و کەوتنی یەکێتی سۆڤێت مفاهیمی نوێ سەری هەڵدا لە سیاسەتی نێودەوڵەتی ، وەک مفهومی کۆکردنەوەی سەرجەم پێکهاتە ئابوورییەکان بۆ ئەوەی یەکتر تەواو بکەن ( التكامل الإقتصادي ) وە مفهومی گەشەپێدان ( التنمية ) . لەم چوار چێوەیەشدا کتێبێکی ڕۆبیرت مکنمارا Robert - McNamara ، بەناوی کرۆکی ئاسایش ( جوهر الأمن ) دەرکەوت The Essence of Security. بۆ جەخت کردنەوە لەو لایەنانەی ( الابعاد ) کە سەربازی نین و پەیوەستن بە ئاسایشەوە .
ناو براو دەڵێت ئاسایش تەنها لایەنی سەربازی لەخۆناگرێت بەتەنها بەڵکو لایەنی گەشەپێدانیشە ( التنمية ) ، چونکە بەبێ گەشەپێدان ئاسایش بونی نیە . ئەو دەوڵەتانەی کە گەشەپێدانیان نیە وڵاتانی نا ئارامن .
لێرەشەوە مفهومی ئاسایشی دەوڵەت فراوانتر دەبێت کەوا گشتگیرتربێت وە هەندێک مفهومی تری نوێ لەخۆبگرێت بۆنمونە مفهومی مرۆڤایەتی ( الإنسانية ) مفهومی خۆراک ( الغذائية ) ، مفهومی ئاسایشی ئاو ( الأمن المائي ) ، مفهومی ئاسایشی وزە ( أمن الطاقة ) ، وە مفهومی ئاسایشی ژینگەیی ( الأمن البيئي ) .

لەگەڵ پێشکەوتنی نێودەوڵەتی و جیاوازی نێوان ترازوی هێز دەوڵەتی تر دەرکەوت کەوا کێبڕکێ دەکەن لەسەر جێگایەک لە ئاستی نێودەوڵەتی ( المكانة الدولية ) ، لەگرنگ ترین ئەو بوارانەش کە ئەم هێزە نێودەوڵەتییانە یان هەرێمی یانە کێبڕکێی لەسەر دەکەن هەوڵدانە بۆ دەستگرتن بەسەر سەرچاوەکانی وزە و دابین کردنی گەیاندنی ( تأمين امدادها ) ،چونکە ئەم مادانە ( الموارد ) بە مادەی دەگمەن ( الندرة ) دەناسرێن و بەردەوامیش خواست لەسەریان ڕوو لە زیادییە چونکە بە بنمای ئابووری دادەنرێت ، وەئەوهێزانەشی کەوا ئەم هەوڵانە دەدەن زیاتر ئابوورییە گەورەکانی جیهانن (ئەمریکا ، چین ، ڕوسیا ...هتد ) .

زۆرێک لە شیکەرەوان و نوسەران بڕوایان وایە کەململانێی داهاتوو ململانێیە لەسەر وزە و سەرچاوەکانی و گەیاندنی .

لەپاش جەنگی ئۆکتۆبەری ساڵی ١٩٧٣ وڵاتانی ڕۆژئاوا لە بەرەی ئسرائیل وەستان ، لە بەرانبەردا OPEC لە پێشیشیانەوە عربستانی سعودیە لەگەڵ ئێران بڕیاریاندا کەوا ئیتر نەوت هەناردە نەکەن بۆ ئەمریکاو وڵاتانی یەکێتی ئەورووپا ، ئەمەش قەیرانێکی جیهانی گەورەی خولقاند کە بەڕادەیەکی زۆر خواست لەسەر نەوت زیادی کرد و ئابوری جیهانی پەک خست ، لێرەوە ئیتر دەرکەوت کەوا مەترسی بڕینی هەناردەی نەوت کەمتر نیە لە هەڕەشەی سەربازی .
ئیتر لێرەوە توێژینەوەکانی بواری ئاسایش ترکیزیان خستەسەر لایەنەکانی ئابوری و لایەنەکانی ئاسایش وە مەترسییەکانی ( الأبعاد الاقتصادية و الأبعاد الأمنية ) .

⚈ سەرهەڵدانی مفهومی ئاسایشی وزە

وەک ئاماژەمان پێکرد مفهومی ئاسایشی وزە و دەرکەوتنی لە سیاسەتی وڵاتانی پیشەسازی گەورە بەتایبەت ئەمریکا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕووداوانەی کەوا لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا ڕویاندا لە دیارترینیشیان جەنگی عەرەب - ئسرائیل لە ساڵی ١٩٧٣ ، شۆڕشی ئیسلامی ئێران لە ساڵی ١٩٧٩ ، ئەو هێرشەتیرۆریستیانەی کەدەکرایە سەر دامەزراوە نەوتییەگەورەکانی کەنداوی عەرەبی کەوا لەڕووی ستراتیجی یەوە خاوەن قورسایی گەورەن لە بازاڕی وزەی جیهانی ( کۆمپانیای ئارامکۆ ) بەنمونە .
لەپاش ئەو ڕووداوە نێودەوڵەتییانە ئیتر مفهومی ئاسایشی وزە پانتاییەکی فراوانی داگیرکرد لە ستراتیجی ئاسایشی نەتەوەیی وڵاتانی خاوەن پیشەسازی گەورە ، ئیتر لێرەوە ئەم وڵاتانە دەستیانکرد بە داڕشتنی ستراتیجێکی نەتەوەیی مەحکەم لە پێناو پارێزگاری کردن لە وزە لە ناوخۆ و لە دەرەوەش ، کەوتنە خەرج کردنی پارە بۆ توێژینەوە و لێکۆڵینەوە تایبەت بە بواری ئاسایشی وزە .
ئێتر لەوگاتەوە گرفتی ( إشكالية ) دەستنیشانکردنی مفهومێکی دیاری کراو سەری هەڵدا بۆ ئاسایشی وزە لە لایەن توێژەران و لێکۆڵەرەوان .
یاخود لە لایەن دەوڵەتانی بەرهەم هێن و دەوڵەتانی بەکارهێن ، بونی لایەنی ( ابعاد) سیاسی ئاسایشی ژینگەیی ، وە هۆکاری ئابوری تایبەت بە خواست و خستنەڕوو ( العرض والطلب ) هەموو ئەمانە پێکەوە بونە هۆکار گەلێک کەوا ئاسان نەبێت کە بتوانرێت دەستنیشانی مفهومی ئاسایشی وزە بکرێت ( أمن الطاقة ) .

⚫ واتای ئاسایشی وزە ( مفهوم أمن الطاقة )
ئاسایشی وزە لە مانا باوەکەیدا ( التقلیدی) واتە ئاسایشی خستنەڕوو ( أمن المعروض ئەمەش لەڕێگەی ترکیز کردنە سەر بەرهەم هێنانی پێویست لەسەرچاوەکانی بەرهەم هێنان بەنرخێکی گونجاو کە هەمووان دەستیان پێی ڕابگات .
ئاسایشی وزەی هەروڵاتێک کاتێک بەرقەرار دەبێت کە ئەو دەوڵەتە بتوانێت وزە بەدەست بهێنێت ( مورد الطاقة ) بەنرخێکی گونجاو .
هەر لەبەر ئەم هۆکارەشە کەوا وڵاتانی زلهێز دستوەردانی سیاسی و سەربازی دەکەن لە وڵاتانی بەرهەم هێن بەئامانجی بەدەستهێنانی ئەم داواکارییە ( المطلب ) .
بەم شێوەیەش ئاسایشی وزە ترکیز دەکاتە سەر ئاسایشی خستنەڕوو ( أمن المعروض ) ، چونکە کەمکردنەوەی خستنەڕوو لە بازاڕی جیهانی دەبێتەهۆی بەرز بوونەوەی نرخی وزە ( نەوت ، گاز ) ئەمەش کاردەکاتە سەر ئاسایشی نەتەوەیی و ئابوری وڵاتانی بەکاربەر ( المستهلكة ) .
◾ پێناسەی باوی ئاسایشی خستنەڕوو زۆرێک پرسیار دەورووژێنێت وە گرفتی دیاریکردنی نرخ دێنێتە پێشەوە مەبەست لە نرخێکی گونجاوە ، کێ ئەم نرخە گونجاوە دیاری دەکات ، چۆن دەگەیت بە نرخی گونجاو کەبەدڵی دەوڵەتی بەرهەم هێن و دەوڵەتی بەکاربەریش بێت .
ئەو نرخەی کە بەلای دەوڵەتانی بەکارهێنەوە گونجاوە ڕەنگە بەلای دەوڵەتی بەرهەم هێنەوە گونجاو نەبێت چونکە ئەم خواستی نرخێکی بەرز تری هەیە ، ئەمەش بەهۆی ئەوەی کە وڵاتانی بەرهەم هێن زیاتر وڵاتانی تازە پێگەیشتوون و بەشێوەیەکی زۆر پشت بەداهاتی وزە دەبەستن ( نەوت ، گاز ) لە ئاسایشی نەتەوەیی و ئابوریاندا .
لە هەمانکاتدا وڵاتانی بەکاربەر خواستیان لەسەر نرخێکی هەرزانە چونکە نرخی بەرز دەبێتەهۆی بارگرانی بۆ سەر ئابوری وڵات و هاوڵاتیانیان .
کەواتە نرخی بەرز و نزمی وزە هۆکارێکی گرنگە لە ئاسایشی وزە .
بەپێی هەندێک توێژینەوەی ئابوری بەرزی نرخی نەوت لە قازانجی وڵاتانی بەرهەم هێن نیە لەمەودای دوردا ، دەرهاویشتەی خراپی دەبێت لە بازرگانی نێودەوڵەتیدا ( التكامل التجاري الدولي ) ، بەتایبەت لەکاتی بەرز بوونەوەی نرخی نەوت ئەو شمەک و کاڵایانەش بەرز دەبێتەوە کەوا شایەنی ئاڵوگۆڕ کردنن لە بازرگانی نێودەوڵەتی ، ئەمەش کاریگەری نەرێنی دەبێت لەسەر وڵاتانی بەرهەم هێن کە ئەو شمەک و کاڵانە لە بازاڕی نێودەوڵەتی دەکڕن یاخود هاوردەی دەکەن لە ڕێگەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێودەوڵەتی .
ئەمەش بەڕوونی لە قەیرانی ئابووری ساڵی ٢٠٠٨ ڕەنگی دایەوە لە ئابووری ئەمریکا و لە پشتی ئەویش ئابوری جیهانی ، کەوا ئەم پەیوەندییە چەند کارلێک دەکات لە نێوان وڵاتانی بەکاربەر و بەرهەم هێن ( المستهلكة و المنتجة ) .
◾ وەک باسمانکرد کەوا هەندێک توێژینەوە ( أمن إمداد الطاقة ) بەواتای دابین کردنی بڕی پێویست لە وزە بۆ ڕوو بە ڕوو بونەوەی پێویستیە بنەڕەتییەکانی هاوڵانیان ، وە بەدەستهێنانی ئاستی پێشکەوتن داواکروە .
لەپاش زیاد بوونی خواست لەسەر نەوت و گاز وە ناجێگیری نرخ ، وەپشت بەستنی زۆرینەی وڵاتان بە وزەی هاوردە ، وەترس لە پچڕانی گەیشتنی نەوت ( إنقطاع الإمدادات ) وە بەرزی نرخی وای لە وڵاتان کردووە کەبەدوای وزەی جێگرەوەدا بگەڕێن ( الطاقة المتجددة ) وە برەوی پێبدەن.
لەم ڕوانگەشەوە دەوڵەتان هەڵدەستن بە هەمە چەشنکردنی سەرچاوەکانی وزە ، بەتایبەتی لە دۆخێکی وادا کە کێبڕکێ یەکی نێودەوڵەتی زۆر هەیە ئاخۆ کێ زۆرترین پشکی بەرکەوێت .
لێرەدا بایەخی کۆمپانیا کانی ئاسایشی بازگانی دەردەکەوێت کە لە بواری وزەدا کاردەکەن ، کە مفهومی ئاسایشی وزە لای ئەمان خۆی دەبینێتەوە لە سیستەمێکی وەبەرهێنانی یاسایی جێگیر لە وڵاتانی بەرهەم هێندا .
ئەو ڕۆڵەی کە کۆمپانیا گەورەکان گێڕاویانە مفهومێکی هێنایە گۆڕێ لای دەوڵەتانی بەرهەم هێنی وزە ئەویش مفهومی ئاسایشی یەدەگی وزە یە ( أمن احتياطيات موارد الطاقة ) ، ئەمەش وایکردووە کە وڵاتانی بەرهەم هێن تبنی سیاسەتێک بکەن کە پارێزگاری بکات لە یەدەگی نەوت وەک بەشێک لە ئاسایشی نەتەوەیی لێی بڕوانێت ، وە یەکێک بێت لە سەرچاوەکانی هێزی لە هەردوو ئاستی ناوخۆیی و دەرەکی .
ئەمەش وایکردووە کەوا وڵاتانێ بەرهەم هێن جوڵەی تەواوەتی ( تحکم ) بکەن بە قۆناغی یەک لە دوای یەکی وزە .( سلسلة الطاقة ) لە دەرهێنانەوە بۆ گواستنەوە دواتر بۆ دابەشکردن .

وڵاتانی بەرهەم هێن بڕیاری پرنسیپی بە نیشتمانی بونی وزەیاندا ، ئەمەش بوو بە مایەی نیگەرانی لای وڵاتانی بەکاربەر وە بەهەڕەشە لە قەڵەمیاندا بۆ سەر ئاسایشی وزەی نیشتمانییان ، کە ڕەنگە لە داهاتودا سەربکێشێت بۆ ململانێ لە نێوانیاندا ( المنتجة و المستهلكة ) ، وە ڕەنگە ئەم ململانێیە سەربکێشێت بۆ ڕوو بە ڕوو بوونەوەی سەربازی ( جەنگ ) ، ئەم پێشهاتە پاڵینابە وڵاتانی بەکاربەری نەوت و گاز کەوا کۆگای هەڵگرتنی نەوت و گاز بنیاد بنێن بۆ ئەوەی لە کاتی وەستانی هەناردەی نەوت ئەم یەدەگانە بەکار بهێنن.
◾ لێرەدا جیاوازی بەدی دەکرێت لە مفهومی ئاسایشی وزە لە نێوان وڵاتانی بەکاربەر ، چونکە هەروڵاتێک خواستی هەیە کەوا گەورە ترین پشکی بەرکەوێت لە بازاڕی وزەدا ، وە لە نێوان وڵاتانی بەرهەم هێنیش کەوا چۆن پشکی خۆیان دابەش بکەن لە بازاڕی وزە دا ، سەرئەنجام ئەمەش ئاستەنگی دروستکردوە بۆ ڕێکەوتن لەسەر مفهومێک بۆ ئاسایشی وزە ، بۆیە لە زۆربەی کات دەبینین وڵاتان پەنادەبەن بۆ بژاردەی سیاسی و سەربازی بۆ بەدەستهێنانی ئاسایشی وزە لەژێر ناونیشانی جیا جیا دا .

⚫ جیاوازی مفهوم و پێناسەی ئاسایشی وزە

٭ ئاسایشی وزە لای وڵاتانی بەکاربەر و پیشەسازی گەورە بەواتای نەپچڕانی گەیشتنی وزە دێت ، ئەمەش سەرەڕای هەمە چەشنەکردنی سەرچاوەکانی ، وە پتەوکردنی ڕێرخانی وڵاتانی بەرهەم هێن بۆ ئەوەی بەردەوامبێت لە گەیاندنی وزە بۆ بازاڕی نێودەوڵەتی ، وەپشت ببەستن بە تەکنلۆجیا بەمەبەستی کەم کردنەوەی بەکارهێنانی وزە ( ئۆتۆمبیلی کارەبایی ) بۆنمونە .
٭ بەڵام لای وڵاتانی بەرهەم هێن ئاسایشی وزە لە ڕێگەی گەیشتن بە نرخێکی گونجاو بەرقەرار دەبێت لە بازاڕی جیهانی وزەدا ، وە فەراهەم بونی بازاڕی بەکاربەر ( المستهلكة ) ، وە پێش خستنی ژێرخانی دامەزراوە نەوتییەکان دادەنرێت .
٭ بەڵام وڵاتانی هەڵکشاو ( گەشەسەندو) ئەوانەی کە داخوازی زیاتریان هەیە بۆ وزە ئاسایشی وزە وادەبینن کەوا گەرەنتی بدرێت لەسەر چاوەکانی وزە وە ئەو پێداویستی و خواستە بەردەوامەی کە هەیە بۆ وزە دابین بکرێت ، وە هەمە چەشنەکردنی سەرچاوەکانی وزە لە ڕێگەی پشت بەستن بە تەکنلۆجیا بۆ کەم کردنەوەی بەکارهێنانی نەوت ، بۆ دابین کردنی پێداویستی هاوڵاتیان .
٭ لەهەمانکاتدا هاوردە کەرانی وزە ئەوانەی کە داهاتیان مام ناوەند و نزمە ئاسایشی وزە وادەبینن کەوا پێویستی هاوڵاتیان دابین بکات لە ڕێگەی هاوردە کردنی دەرەکییەوە ( من خلال الإستيراد الخارجي ) .

٭ بۆ پێناسەکردنی ئاسایشی وزە پێناسەیەکی دیاریکراو نابینین بەڵکو ڕێکخراوەکای بواری وزە و دامەزراوە فەرمییەکان چەند پێناسە یەکیان خستووەتە ڕوو کە گرنگترینیان ئەمانەن :

🔻 دەزگای نێودەوڵەتی وزە ( الوكالة الدولية للطاقة )
بریتی یە لە بەردەوامی نرخی جێگیر و گونجاو کە هەموان دەستیان پێی ڕابگات ، لەگەڵ بایەخدانی بەردەوام بە بابەتە ژینگەییەکان . وە ئاسایشی وزە هۆکاری سەرەکی بوو بۆ لەدایک بونی ئەم دامەزراوەیە دامەزراوەی ( دەزگای نێودەوڵەتی بۆ کاروباری وزە ) . ئەمیش لەڕێگەی هەماهەنگی و هاوبەشی کردن لەنێوان وڵاتاندا .

🔻 بانکی نێودەوڵەتی ( البنك الدولي )
مفهومی بانکی نێودەوڵەتی بۆ ئاسایشی وزە بریتی یە لە گەرەنتی دانی وڵاتانی بەرهەم هێن بە بەرهەم هێنانی وزە و خستنەڕووی بە نرخێکی گونجاو ئەمەش لە پێناو دوو ئامانج !
١. ئاسانکاری بۆ گەشەی ئابوری و کەم کردنەوەی ڕێژەی هەژاری .
٢. باشکردنی ڕاستەوخۆی گوزەران و ژیانی هاوڵاتیان بۆ گەیشتن بەخزمەت گوزارییەکانی وزەی نوێ .

🔻 مفهومی ئەمریکی بۆ ئاسایشی وزە
مفهومی ئەمریکی بریتی یە لە کارکردن بۆ کەمکردنەوەی پشت بەستن بە هاوردە کردنی وزە لە دەرەوە ، لە ڕێگەی هاندانی هاوڵاتیان بۆ بەکارهێنانی ئەو وزاەی کە لە ناوخۆ بەرهەم دەهێنرێن وەک ( الإيثانول ) ، وە کەمکردنەوەی شۆکی نرخ لە ڕێگەی هەمە چەشنە کردنی هاودەکاران ، ئێستا ئەمریکا پشت بە جێگرەوەی ( بیلوجی ) دەبەستێت لە باتی نەوتی خاو کە ئەویش بەردی زەیتی یە ( الأحفوري ) وەک گرنگترین بنەماکانی ( مقومات ) ئاسایشی نەتەوەیی .

🔻 مفهومی چینی بۆ ئاسایشی وزە
بریتی یە لە دابینکردنی ( تأمين ) هاوردە کردنی وزە لە هەردوو ڕێگەی ناوخۆیی و دەرەکی بە ئامانجی هەمە چەشنەکردن و دابینکردنی ئاسایشی وزە .
٭ لەئاستی ناوخۆ چین سەرقاڵی دروستکردنی کۆگایەکی ستراتیجی نەوتە کەوا لەساڵی ٢٠٢٠ تەواو دەبێت کە لە توانایدایە بڕی ( ٥٠٠ ) ملیۆن بەرمیل نەوتی تێدا هەڵبگیرێت بەمەش دەبێتە خاوەن گەورەترین کۆگای نەوت لە پاش ئامریکا کە قەبارەکەی ( ٧٠٠ ) ملێۆن بەرمیلە .
٭ بەڵام لە ئاستی دەرەوە چین لە هەوڵی هەمە چەشنەکردنی سەرچاوەکانە لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وە ناوەڕاستی ئاسیا و هەنێک وڵات لە ئەفریقا و ئەمریکای لاتین .
وەکاری کردووە بۆ دامەزراندنی کۆمپانیای گەورە لە بواری وزە ، لە ڕێگەی کۆمپانیای نیشتمانی چینی بۆ نەوت .

🔻 مفهومی یەکێتی ئەوروپا
ئەورووپی یەکان چوار کۆڵەکەیان دەستنیشان کردووە بۆ ئاسایشی وزەی ئەوروپا .
١. دەست پێوەگرتن ( إدارة الطلب ) : بەواتای کەم بەکارهێنانی وزە تا ئەوپەڕی توانا . لە ڕێگەی هەندێک مفاهیم پەیوەست بەتوانای بەکارهێنانی وزە ( بكفاءة استخدام الطاقة ) .
٢. هەمە چەشنی لە سەرچاوەکانی وزە : ئەمەش وادەکات کە کەمتر پاشکۆی ناوچەیەک و دەوڵەتێکی دیاری کراو ببێت ( ڕوسیا ) بەنمونە.
٣. بەدوور گرتنی قەیران لە بازاڕی وزە : ئەمەش لەو تێگەیشتنەوە سەرچاوەی گرتووە کە دەڵێت ، کە دەبێت ئاسایشی خستنەڕوو پارێز راو بێت لە ڕێگەی بازاڕێکی ڕێک خراوەوە کە ڕێگربێت لە ڕوودانی قەیران .
٤. زیاد کردنی هەژموون لەسەر خسنەڕوی دەرەکی ( التحكم بالعرض الخارجي ) : لە ڕێگەی بەشداری یاخود هاوبەشی کردن لە کۆمپانیاکانی وڵاتانی سەرەکی کە یەکێتی ئەورووپا پشتی پێدەبەستێت بۆ دابین کردنی نەوت و غاز .

🔻 مفهومی ڕوسیای فیدراڵی بۆ ئاسایشی وزە
پێناسەی ئاسایشی وزە لای ڕوسەکان بریتی یە لە ئاسایشی داواکردنی کڕیار ( أمن الطلب مشتري ) ، نرخی بەرز ، پابەندێتی درێژ خایەن ، گەیشتنی وزە بەشێوەیەکی پارێزراو سەلامەت بۆ بازاڕی جیهانی بە تایبەت بازاڕی ئەورووپا بەبێ ئاستەنگ دروستکردن لە لایەن ئەو وڵاتانەی کە پێیدا تێدەپەڕێت ، وە درێژکردنەوەی لولە کێشی غاز بۆ بازاڕی یەکێتی ئەورووپا ، وەکارکردن لە پێناو دروستکردنی هاوسەنگی لە بازاڕی وزەی ڕوسیا بۆ ڕێگری کردن لەوەی کە ڕوسیا وابەستە نەبێت بە بازاڕێکی دیاریکراوەوە .

بە خوێندنەوەی هەریەک لەو پێناسانەی لای سەرەوە بۆمان ڕوندە بێتەوە کە هەروڵاتە و تێڕوانینێکی هەیە بۆ ئاسایشی وزە بە پێی بەرژەوەندی نیشتمانی خۆی سەرئەنجام دەتوانین بگەین بە پێناسەیەکی چارەسەر ( اجرائي ) دەربارەی ئاسایشی وزە " بونی بڕی پێویست لە بازاڕی نێودەوڵەتی بە نرخێگی گونجاو و جێگیر ، لە گەڵ کارکردن بە مەبەستی گەشەپێدانی سەرچاوەی وزەی بەردەست لە ڕێگەی تکنلۆجیاوە ، وە گەڕان بەشوێن سەرچاوەی نوێ کە توانای پڕکڕدنەوەی ئەو خواستە زۆرەی هەبێت کە بەردەوام لە زیاد بووندایە ، لە پەنای ئەمەش بەکارهێنانی وزە بە شێوەیەکی درووست ، لەگەڵ فرامۆش نەکردنی بواری ژینگە ".

⚫ ئاسایشی وزە ( أمن الطاقة )
دەتوانین بڵێن ئاسایشی وزە بەستراوەتەوە بە کۆمەڵێک ئاستەنگ ( التحدیات ) کە ئەمەش کاردەکاتەسەر ستراتیجی ئاسایشی وزەی نیشتیمانی و جیهانی ، ئەمەش پاڵی ناوە بەدەوڵەتانەوە کەوا " تبنی " سیاسەت و کەرەستەی جیاواز بکەن کەوا گونجاو بێت لەگەڵ ئەودۆخەی کە هەیە ( الأوضاع الراهنة ) لە هەردوو ئاستی ناوخۆیی و دەرەکی لە گرنگترین ئەو تحدیانەش :

١. ناهاوسەنگی لە خستنەڕوو و خواست لە بازاڕی وزەی جیهانی ، بەهۆی زیاد بونی بەکارهێنانی بەرهەمەکانی وزە بەتایبەت ( نەوت ، غاز ) ، وە زیاد بوونی ژمارەی دانیشتوانی جیهان بە تایبەتیش لە چین و هندستان ، هەتا ئێستا وزەی پێویست بەردەست نیە کە خواستی جیهانی تێر بکات ئەو ڕێژە زۆرەی بەکارهێنان پڕ بکاتەوە کە ساڵانە ڕوو لە زیاد بوونە .

٢. ئەو کۆتوو بەندانەی کە لەسەر هەناردەی وزەن ، پۆڵ هوڵسنل Paul - Horsenell سێ جۆر لەو کۆت و بەندانەی دیاری کردووە ئەوانیش :
◾ کۆسپ لە دەرەوەی توانای خۆت ( إعاقة لأسباب قهرية ) : ئەم جۆرە کۆسپانە کاتێک دروستدەبێت وڵاتی بەرهەم هێن ناتوانێت نەوت هەناردە بکات بە هۆکاری ناوخۆیی یاخود دەرەکی وەک جەنگ ( لیبیا ) بەنمونە .

◾ کۆسپ لە بەردەم هەناردە کردن ( إعاقة من خلال الصادرات ) : کاتێک ڕوو دەدات کە دەوڵەتێک یاخوود چەند دەوڵەتێکی بەرهەم هێن کۆت دەسەپێنن بەسەر هەناردەی دەوڵەتێکی تر جا ئەگەر هۆکارەکە سیاسی بێت یاخود ستراتیجی .

◾ کۆسپی ئابڵوقە ( إعاقة الحضر ) : وڵاتانی بەکاربەر هەندێک جار کۆسپ دادەنێن لەسەر هاوردەکردنی وزە لەسەر لە دەوڵەێکی بەرهەم هێنی دیاریکراو .

◾ بەئامانج گرتنی سەرچاوەکانی وزە و ژێرخانەکەی لە لایەن ڕێکخراوە تیرۆریستییەکانەوە .
لە پاش هێرشەکانی ١١ سێپتمبر ڕێکخراوی قاعیدە سیاسەتێکی نوێی پەیڕەوکرد ئەویش جیهادی ئابوری بوو ! کەخۆی دەبینییەوە لە لێدانی ئابووری دووژمن ڕاستەوخۆ ، ئەمەش لەڕێگەی لێدان لە ژێرخان و دامەزراوە نەوتییەکان لە هەریەک لە عربستانی سعودیە ، عێراق ، یەمەن ، وە کارکردن بۆ لێدانی سەرچاوەکانی نەوت و غاز ، ئەمەش بە ئامانجی لێدان لە ئابوری وڵاتانی بەکاربەری گەورەی وزە لە پێش هەمووشیانەوە ولایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا .

◾ ئاستەنگەکانی بەردەم کۆمپانیاکانی نەوتی جیهانی ، دەکرێت ئەم ئاستەنگانە لە چوار خاڵی سەرەکی کۆ بکرێتەوە لە ڕووی توانا و کاریگەرییەوە .
١. ئاستەنگی یەکەم ؛ ئەم کۆمپانیانە وێنەیەکی ناشرین یان بۆ دروست بووە لای گەلان کەوا ئەم کۆمپانیانە دژی گەلانی خاوەن نەوت و ئەو سەرمایە سروشتییەن کە سروشت پێی بەخشیون ئەمان دەیدزن .

٢. ئاستەنگی دووەم ؛ پەیوەستە بە ئەو مەترسییە ئەمنیانەی کە لەسەر ژیانی کارمەندانی ئەم کۆمپانیایانە و کەلوپەلەکانیان درووست دەبێت .

٣. ئاستەنگی سێهەم ؛ ئەو مەترسیانەی کە لە ئەنجامی بەرژەوەندی سیاسیەوە دروست دەبێت ، ئەمەش لە ڕێگەی گۆڕانکاری لە یاسای گرێبەستەکانی وەبەرهێنان .

٤. ڕوودانی گۆڕانکاری لە ڕووی ئاسایش و سیاسی ڕیشەیی لە دەوڵەتێکی دیاری کراو .

🔴 لە کۆتایدا دەتوانین بڵێین پەیوەندییەکی کاریگەر هەیە لە نێوان ئاسایشی نەتەوەیی و ئاسایشی وزە ، ئێستا ئاسایشی وزە پێکهاتەیەکی سەرەکییە لە ئاسایشی نەتەوەیی وە پارێزگاری کردن لە ئاسایشی وزە هیچ کەمتر نیە لە ڕووی گرنگییەوە لە پارێزگاری کردن لە خاکی نیشتمان لەکاتی هەر دەستدرێژییەکی دەرەکی ئەم گرنگییە زۆرەش وایکردووە کە دەوڵەتان کێبڕکێ بکەن لە پێناو دەستگرتن بەسەر زۆرترین پشک لە سەرچاوەکانی وزە ، ئەمەش پاڵی ناوە بە دەوڵەتان کە ستراتیجی تایبەت دابڕێژن بۆ پاراستنی ئاسایشی وزە . بۆنمونە لە دواهەمین سێ ستراتیجی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریکا لەساڵی ٢٠٠٢، ٢٠٠٦ ، ٢٠١٠ سەرجەمیان بە ئاراستەی دابینکردنی ئاسایشی وزەبوون بۆ ئەمریکا .
ئەمەش پرسیارێک دەوروژێنێت ئاخۆ پچڕانی گەیاندنی نەوت لە نێوان وڵاتانی بەرهەم هێن و بەکارهێن وادەکات کە دەوڵەتان بچنە دۆخی جەنگی سەربازییەوە لە پێناو دابین کردن و پاراستنی ؟
بەتایبەت کاتێک ئاسایشی وزە لە ئەولەوییەتی ئاسایشی نەتەوەییە لای هەر وڵاتێک .

🔷 چەند نمونەیەکی پراکتیکی یاخود ( تطبيقي ) لەبارەی مفهومی ئاسایشی وزە :

🔹 ئەمریکا ؛ لەپاش هێرشەکانی ١١ سبتمبر لە ناوەندەکانی بڕیاری ستراتیجی ئەمریکا گەشتەن ئەو بڕوایەیی کەوا لە داهاتوودا سەرچاوەکانی وزە ڕوولە کەمی دەکەن بۆ ئەمەش پێویستە کەوا بەخێرایی کۆنترۆڵی ئەم سەرچاوانە بکرێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کەوا نزیکەی ٥٠٪ یەدەگی جیهانی وزە لەم ناوچەیەیە ، ئەوەبوو ئیدارەی جۆرج دەبلیو بۆش خێرا بڕیاری داگیر کردنی عێراقی دا ، بە بیانووی بونی چەکی کۆمەڵکوژ لەدەستی نیزامی ئەوکاتی عێراق ، ئەوەبوو لەپاش ڕوخانی نیزامی سەدام حسین تەنها جێگایەک کە جێگەی بایەخی ئەمریکابوو وەزارەتی نەوتی عێراق بوو ! ڕاستەوخۆش زۆرینەی گرێبەستەکانی نەوت درا بە کۆمپانیایی ( هالیبرتۆنی ئەمریکی ) کە دیک چینی جێگری سەرۆک جۆرج دەبلیو بووش بەڕێوەبەری جێ بە جێ کاری بوو پێش وەرگرتنی پۆستی جێگری سەرۆک .
بەڵام ئەم ستراتیجە لە ئیدارەی سەرۆک ئۆباما تاڕادەیەک چووە قۆناغی مت بوونەوە ، وەک بەشێک لە پسپۆڕانی بواری پەیواندییە نێو دەوڵەتییەکان ئاماژەی پێدەکەن !
لەکاتی هاتنی سەرۆ ترامپ جارێکیتر ئەم ستراتیجە چالاک کرایەوە بە ئاماژەی ئەوەی کەوا هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق کەوتنە ڕوو بە ڕوو بونەوەی ئێران و لایەنگرانی لە میلیشیاکانی تا کار گەشتە ئاستی جەنگی سنوردار ، بەو پێیەیی ئێران مەترسی دروستکردووە لەسەر بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لە عێراق ( نەوت ) .
لێدوانە یەک لە دوا یەکەکانی سەرۆک ترامپ بەکۆنترۆڵ کردنی سەرچاوەکانی وزە لە سوریا و گرنگی نەدان بە مانەوە یان ڕۆشتنی سەرۆ ئەسەد ، ئاماژەیەکی ترە کەوا ئیدارەی ترامپ ستراتیجی کۆنترۆڵ کردنی سەرچاوەکانی وزەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست چالا کردووە تەوە .

🔹ڕوسیا ؛ لەسەروبەندی شۆڕشەکانی بەهاری عربی کاتێک قەتەر و تورکیا و هەندێ لەوڵاتانی ئەوروپا پلانیاندانا بەمەبەستی گۆڕینی ڕژێمی بەشار ئەسەد لە سوریا و دواتر لولە کێش کردنی غازی قەتەر بۆسەر دەریای سپی ناوەڕاست لەوێشەوە هەناردەی ئەوروپا و تورکیا بکرێت . ڕاستەوخۆ ڕوسیا دەست وەردانی سەربازی کردوو شکستی بە پلانەکە هێنا لەگەڵ ئێران و سعودیە هەریەکەیان بۆ بەرژەوەندییەکی تایبەت بەشداریانکرد. چوکە ڕێگری کردن لە
دروست بونی بازاڕی نوێ و ڕکەبەری نوێی وزە لە ئەوروپا لە ئەولەوێتی ئاسایشی وزەی ڕوسیا یەو بەزاندنی هێڵی سورە !

🔹 چین ؛ ڕێکەوتنامەی ٢٦ حوزیرانی ڕابردوو لە نێوان ئێران و چین بۆ دابین کردنی نەوت بۆ ماوەی ٢٥ ، ئاماژەیەکیترە کەوا هێشتا دابین کردنی وزە و سەرچاوەکانی لە ئەولەوییەتی ئاسایشی نەتەوەیی چینە ، سەرەڕای ئەو پێشکەوتنە زۆرەی کەلەبواری تکنلۆجی هاتووەتە ئاراوە . لەبەرانبەریشدا ئێران چاوی لە تکنلۆجیای چینی یە بەو ئومێدەی لەم ڕێگەیەوە ئاستی بەرهەم هێنانی بگەیەنێت( ٨.٥ ) ملیۆن بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا .

🔹تورکیا ؛ تورکیا سەرجەم بنماکانی دەوڵەتێکی ئقلیمی تێدایە ، لە ڕووبەری زەووی ، ژمارەی دانیشتوان ، هێزی هەواڵگری و سەربازی . خاڵی لاوازی وزە و ئابوورییە یەکی لاوازە !
بۆیە دەبینین ئێستا چۆن نەوتی هەرێمی بە بارمتە گرتووە و چاوی لەو خەونە مێژووی یەشە کەوا پاش کۆتای هاتنی ڕێکەوتن نامەی لۆزان دەست بگریت بەسەر هیلالی نەوتی لە کرکوک بۆ دەشتی نەینەوا و دواتر بۆشاری حەلەب لە سوریا ، لە ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست لەگەڵ قوبرس و یۆنان لە کێشەدایە بەهۆی ویستی دەستگرتن بەسەر سەرچاوەکانی گازی سروشتی لەو ناوچەیە ، بەهەمان شێوە لە لیبیا گلاوەتە جەنگێکی نادیار لە پێناو دەستگرتن بەسەر سەرچاوەکانی وزەی ئەو ووڵاتە ، ئەمە سەرەڕای هەوڵەکانی لە سۆمال بەهاوکاری قەتەر بۆ هەمان مەبەست .

بەکورتی ئەمە وێنەی بچوک کراوەی ئەو کێشمە کێشم و ململانێیە کە لەنێوان هێزە نێودەوڵەتی و هەرێمییەکاندا دەگوزەرێت لە ناوچەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست تا دەگاتە باکوری ئەفریقا ( لیبیا) .

🔴 پرسیارێکی گرنگ لێرەدا خۆی دەسەپێنێت ، ئایا کورد لە کوێی ئەم وێنە بچوکراوە دایە ؟ یاخود لە بنڕەتدا بونی هەیە لەوێنەکەدا ؟

🔻 تێبینی ١
کورتەیەک لە فلیمی W 2008 کە باس لە ستراتیجی ئەمریکا دەکات بۆ کۆنترۆڵ کردنی سەرچاوەکانی وزە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئۆراسیا .

https://www.facebook.com/aras.hasan.925/videos/1128085487578060/

🔻 تێبینی ٢
دیکۆمێنتارییەکی تایبەت بە تورکیا کە بەهاوکاری قەتەر لەهەوڵی کۆنترۆڵ کردنی سەرچاوەکانی وزە یە لە سۆمال .
بەستەرەکەی لە کۆمێنت دادەنێم !

https://www.skynewsarabia.com/program/documentaries/1359481-%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%85%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%81%D9%88%D9%86