راپۆرتی: سەنتەری لێكۆڵینەوە ئاییندەیی

دۆخی ئابووری هەرێمی كوردستان لە بارێكی مەترسیداردایە،‌ بەشێوەیەك‌ كاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر پێگەی سیاسیی هەریم لە نێوخۆ و دەرەوەدا جێهێشتووە، بۆیە لە ئێستادا ئاسان نیە ئابوری هەرێم بگەرێتەوە دۆخی پێش ساڵی ٢٠١٣، بەڵكو ڕەنگە لەماوەیەكی نزیكدا بەرەو داڕمانی زیاتریش بڕوات، خۆ‌ ئەگەر ئاراستەی ڕوداوەكان وەكو ئێستا بەردەوام بێت و چاكسازییەكی بنەڕەتی نەكرێت، بەرەو داڕمانی درێژمەوداش ڕوو دەنێت
بەڵام سەرباری ئەو سیناریۆ‌ تاریكە‌ی سەرەوە دەكرێت، بەبوونی ئیرادەیەكی یەكگرتووی سیاسیی نێو بڕیاردەرانی هەرێم بۆ چاكسازی بنەڕە‌تی‌ ئاستی پێشبینییە نەخوازراوەكان كەمبكرێتەوە و دەرچەیەك بۆ دەربازبوونی هەرێم لە داڕمانی ئابووری و پەرتەوازەیی سیاسی بدۆزرێتەوە.

دەركەوتنەوەی قەیران:
قەیرانی ئابووریی هەرێمی كوردستان سەرەتایەكی كۆنتری هەیە، بەڵام پەتای جیهانگری كۆرۆنا، زیاتر پەرێشانی دۆخی بەڕێوەبردن و كێشە شاراوەكانی سەرچاوەكانی داهات و خەرجییەكانی دەرخست. وەنەبێت قەیرانە ئابوورییەكە تەنها كوردستانی گرتبێتەوە، بەڵكوو وڵاتانی جیهان و بگرە كۆمپانیا زەبەلاحەكانیشی گرتووەتەوە، لە نێویشیاندا، یەك لەو وڵاتانەی كە كاریگەری قوڵی قەیرانەكە گرتییەوە، حكومەتی عێراقە، كە ڕاستەوخۆ سەدا ٥٢٪ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان لەوێوە بە ڕێككەوتنێك دابین دەكرا، لە ئانووساتی بەربڵاویی كۆرۆنا، دابەزینی نرخی نەوت و خۆپیشاندانانەكانی عێراق و ئاڵووگۆڕەكانی كابینەكەی بەغدا، ئەو بڕە ڕاگیرا و بەم شێوەیە كێشە داپۆشراوەكانی بەڕێوەبردنی هەرێم و كەمبوونەوەی داهات و ڕاگرتنی پارەكەی بەغدا، قەیرانەكەی لە هەرێمی كوردستاندا فراوانتر نمایش كرد و كاریگەریی نەك لەسەر كابینەی حكومەت، بەڵكو لەسەر هاوڵاتییان و بگرە پەیوەندییە سیاسییەكانی نێوان لایەنەكانیش جێهێشت و چەند خۆپیشاندانانێكی جیاوازیشی بەدوای خۆیدا هێنا، زەقترینیان خۆپیشاندانی مووچەخۆرانی دهۆك بوو، كە كاردانەوەی جیاوازی سیاسیی و ئەمنی وەدووی خۆی خست. بۆ دەرخستنی ڕادەی قەیرانەكە و دیاریكردنی سەرچاوەی كورتهێنانەكان، پێویستە ڕووماڵێكی ڕاگوزەری سەرچاوەكانی داهاتی هەرێم و شێوازی دابەشكردنەوەی لە سێكتەرە جیاوازەكاندا بخرێنەڕوو.

ڕوماڵێكی ئاماریی سەرچاوەكانی داهات و خەرجییەكانی حكومەتی هەرێم:
بە پێی ئەو زانیارییانەی لەبەردەستدان، داهاتی مانگانەی وەزارەتی دارایی بە نزیكەیی بەر لە كۆرۆنا بەم شێوەیە بووە:
نێوخۆ: ٢٤٠ ملیار
 وەدەستهاتووی نەوت: ٣٦٠ ملیار
 بڕی دابینكراوی حكومەتی عێراق: ٤٥٢ ملیار
سەرچاوەی دیكە: نزیكەی ٢٠ ملیارێك،
چارتی (ژمارە١)دا ڕێژەی سەدییەكەی ڕوونكراوەتەوە.

 لە كۆی ئەم داهاتە،
 بڕی ٨٨٦ ملیار دیناری بۆ مووچە
 ٢٠٠ ملیاری بۆ خەرجی وەزارەتەكان
 ٣٥ ملیاری بۆ پرۆژەكان تەرخاندەكرا.
بەڵام لە سەرووبەندی دۆخی كۆرۆنا و بازاڕی نەوتی جیهانی و ڕاگیرانی ژیانی ئاسایی و بازاڕی هەرێمی كوردستان، لە مانگی سێ و چواردا(بە گوێرەی زانیارییەكان)، كە لوتكەی قەیرانەكەی بەیان دەكرد، حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ڕووی ئەو داهاتەی دەستی دەكەوت و ٤٥٪ی داهاتی فرۆشی نەوت و ٩٠٪ی داهاتی نێوخۆی كەمی كرد. بەمشێوەیە گەر دۆخی كۆرۆنا و نزمبوونەوەی نرخی نەوت بەردەوام بووایە ڕێژەی كورتهێنان لە داهاتی هەرێمدا نزیكەی ٢٠٠ ملیار دینار دەكرد.
هاوكات، بڕی هەناردەكراوی بەغداش لەو دوو مانگەی ئاماژەیان پێدرا ڕاگیرا، كە تەنها ئەو بڕە ٤٢٪ی كۆی داهاتی هەرێمی كوردستانی پێكدەهێنا.
كەواتە دەردەكەوێت قەیرانەكە ڕاستەقینە بوو و دەرخەری چەند ئاماژەیەكی مەترسیداری لە جۆری سەرچاوەی داهات و شێوازی خەرجكردن و ناجێگیریی دۆخی ئابووریی هەرێمی كوردستانە.

ڕیشەناسیی قەیرانەكە و تایبەتمەندییە كێشەسازەكانی داهات
سەرچاوە و ڕیشەی دۆخی ئابووریی هەرێم، هۆكارەكەی تەنها دۆخی كۆرۆنا، بازاڕیی جیهانی، پەیوەندی هەولێر-بەغدا نییە، بەڵكو بەر لەوە پەیكەری ئابووریی هەرێم هەڵگر و بەرهەمهێنەری گرفتی ڕیشەییە و كێشە لە خودی سەرچاوەكانی داهات و هاوكات شێوازی خەرجكردن و پلانی كورتمەودا یاخود بێپلانی قەیرانەكەی قوڵتر و كاریگەرتر كردووە، كە بەردەوامبوونی ئەم جۆرە بەڕێوەبردنەی داهات و خەرجی، نەك قەیرانەكە تێناپەڕێنێت، بەڵكو قەیرانسازتر و كارەساتبار دەبێت لە ئایندەیەكی نزیكدا.
پرسیار ئەوەیە، بۆچی ڕیشەی قەیرانەكە قوڵترە و پێش ئەوەی سەرچاوەی قەیرانەكە دەرەكی بێت نێوخۆییە؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە پێویستە لە تایبەتمەندیەكانی سەرچاوەكانی داهاتی هەرێمدا وردبوونەوە بكرێت، كە هاوكات پێكهێنەرە سەرەكیییەكانی قەیرانە ئابوورییەكەش پێكدەهێن:
١. پیادەكردنی سیاسەتی كڕیاریی (زەبائینی):
ئەو گرفتانەی كۆسپی گەورەیان لە سەنگەلایی داهات و خەرجی لە كوردستاندا سازاندووە‌، بەشێكی سەرەكی پەیوەندی بە هاوكێشەی جێگیری و زۆری  خەرجیەكان و كەمی و ناجێگیری داهاتەوە هەیە، ئەمەش دەرئەنجامی سیاسەتی كڕیاریی(زەبائینی )یە، كە لەسەر سێ بنەما وەستاوە: بوونی گرێبەستێك كە بنەماكەی ئابورییە و  لێكەوتەكانی سیاسیە، بریتیە لە رێكەوتنێكی ناڕە‌وای نێوان گروپە سیاسیەكان و گروپە بچوكەكان، بنەمای دووەم بەردەوامی ئەو رێككەوتنەیە بۆماوەیەكی درێژ كە تەمەنی گروپەكانە، واتە ئە‌م گروپانە بە درێژایی تەمەنیان بەلاشخۆر و بندیواری كەسیی دەبن و لە ململانێی حیزبی و هەڵبژاردنەكاندا بەكاردەهێنرێن، بنەمای سێیەم بریتیە لە بوونی نێوەندگیریی و دەڵاڵی سیاسی.
ئەم سیاسەتە بۆچی گرفت و كێشەیە؟ چونكە كێشەكەی ئەوەیە لەسەر دوو ئاست ڕەنگدانەوەی نەرێنی هەیە: ئاستی یەكەم، دەرگایەكی گەورە لەسەر گەندەڵی سیاسی و ئابوری دەكاتەوە و بارگرانییەكی قورس لەسەر ماڵی گشتی دروست دەكات. لە كوردستان ئەم سیاسەتە پەنجەرەیەكی تری بۆ چوونە ناو هاوكێشەیەكی دیكە كردۆتەوە، ئەویش نەبوونی پێوەری بەكارخستی سەرمایە و سەرچاوەكانی پرۆژەی وەبەرهێنانی راستەقینەیە، چونكە نێوەندگیرەكە لەسەر سەرمایەی وەهمی دەژی، نەك هەر ئەوە بەڵكو هەندێك جار پرۆژەی وەهمی هەیە و بودجەی بۆ تەرخانكراوە، لە لایەكی¬ترەوە چونكە  سیاسەت بووەتە‌‌ سەرچاوەی داهات و بازرگانی، زۆركات ئەو پرۆژە و بازرگانیانەی ئەنجام دەدرێن، لەلایەك قۆرخ دەكرێن، لەلایەكی¬تر لەسەر حیسابی خەزێنەی گشتی تەواو دەكرێن، ئەمەش ناچێتە چوارچێوەی هاندانی وەبەرهێنان، چونكە لە بنەمادا "قۆرخكارەكان" خۆیان وەبەرهێنەر نین، لەوەدا كە‌ وەبەرهێنەر سەرمایەی راستەقینەی هەیه ‌و سەرچاوەی سەرمایەكەی دیارە، لە كوردستان بەشێكی زۆری پرۆژەی وەبەرهێنان و بازرگانی بە توندی بەستراوە بە فاكتەرێكی¬دیكەوە، ئەویش بابەتی "وەبەرهێنان لە كوێ بكرێت؟" لەبەر ئەوەی ئەم بابەتە گرێدراوی لێكەوتە سیاسیەكەیە، بۆ سەرنجراكێشان و بەردەوامی بەكارهێنانی سیاسی دەنگدەر، وەبەرهێنان و پرۆژەكان لەو ناوچانە چڕ دەكرێتەوە، كە دەنگدەرە كڕدراوەكانی لێیە، بە بێ ئەوەی گوێ بدرێت بە بنەماكانی وەبەرهێنان كە زەوی، سەرمایه، كار و رێكخستنن، ئەمەش وا دەكات ناهاوسەنگی لە پرۆژەكاندا هەبێت و وەبەرهێنانەكە نەتوانێت ئامانجەكانی بەدی بهێنێت، چونكە لە بنەمادا پرۆژەكە ئامانجی سیاسی هەیه، نەك گەشەسەندن و ئاوەدانی و ئابوری.
٢. سەرچاوەی داهات پشتبەشتووە بە نەوت:
٣٤٪ی داهاتی هەرێم پشتبەستووە بە فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان، هەروەها ٤٢٪ ی لە بەغداوە دێت، كە دیسان زیكەی ٪٩٠ داهاتی خودی عێراقیش نەوتییە و پشت بە بازاڕی نەوت دەبەستێت. كەواتە ٪٧٦ی سەرچاوەكانی داهاتی هەرێم ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ پشتی بە بازاڕ و فرۆشی نەوت بەستووە.
٣. بەشێكی سەرچاوەی داهات پشتبەستووە بە پەیوەندی سیاسیی ناجێگیر و كورتمەودا:
یەكێكی¬تر لە تایبەتمەندییەكانی دەستخستنی داهاتی هەرێم، زۆرینەی داهاتەكەی پشتی بە پەیوەندیی سیاسیی عێراقی و هەرێمایەتی بەستووە، نەك پابەندكراوی دوولایەنە و پشتبەشتوو بە پلانێكی ستراتیژی دوورمەودای جێگیر.
بۆ نموونە ٤٢٪كەی بەغدا بە یاسای بودجەی ساڵانە ڕێكخراوە، كە ئەگەری گۆڕانی هەیە و هەردەم پێویستی بە سازش و سازكردنەوە هەیە و پەیوەستە بە پەیوەندی هەرێم و ئەو كوتلەیەوە كە پێكهێنەری حكومەتی ئەو كاتەیە (نەك پەیەوەندی نێوان دەوڵەتی عێراق و هەرێمی دەستووری كوردستان) و لەوەش مەترسیدارتر هەردەم پێویستی بە ڕازیكردنی زۆرینەی پەرلەمانە بۆ تێپەڕاندنی بڕگەی بڕی هەناردەكراوی بەغدا بۆ هەرێمی كوردستان، كە ئەمەش لە چەندین سەرەوە خۆی قەیرانسازە و نەك كاریگەری لەسەر ئابووریی و داهاتی هەرێم، بەڵكوو ئامانجە دوورمەوداكانی خواستی نەتەوەیی و نیشتمانی كوردستان و ناوچە جێناكۆكەكان و خاوكردنەوەی پرسی شوناس و خاك و ئەجێندای كوردستانی لە بەغدا بە تەواوەتی كشاندۆتەوە دواوە.
هەروەها دیسانەوە فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان لە بازاڕی جیهانیدا، دیسانەوە پشتی بە پەیوەندی ناجێگیر و سیاسیی كورتمەودای نێوان حكومەتی هەڕێم و وڵاتانی ئیقلیمی وەك توركیا و ئێران و پەیوەندی كۆمپانیا و سەرمایەدارانی جیهانییەوە بەستووە، نەك ڕێكخراو لە چوارچێوەی یاسای نەوت و گازدا، كە ئەمەش هەردەم وایكردووە، هەم مەترسی ڕاگرتنی بۆ بێتەپێش هەم نرخی وزەی فرۆشراوی هەرێم لە بازاڕی جیهانیدا كەمتر بێت، چونكە بەشێكی زۆری ئەم پەیوەندییانە لەسەر بنەمای داشكاندن و بە ڕازیكردنی سەرچاوەی  پەیوەندییەكانەوە بەندە.
بەشێكی¬دیكەی پەیوەندیەكانی هەرێمیش وابەستەی دۆخی بەسەرداباریووی تیرۆر و هاوپەیمانێتی كورد و دژبەرەكانی تیرۆرستانە، كە خۆی لە لەناوبردنی داعش و تیرۆریستاندا دەبینەێتەوە، ئەم پەیوەندیانەش دیسانەوە بۆ دۆخێكی كاتیی دەگەڕێتەوە نەك ستراتیژێكی پایەدار و جێگیری دوورمەودا.
٤. بە گوێرەی ڕاپۆرتەكانی لیژنە تایبەتەكانی پەرلەمان و بەیاننامە و نوسراوەكانی وەزارەتی دارایی و ڕوونكردنەوە و بەیانەكانی ئەم كابینەیەی حكومەتی هەرێم،  دان بەوەدا نراوە هێشتا حكومەت كۆنتڕۆڵی سەرچاوەكانی داهاتی خۆی سەداسەد نەكردووە، بەهەدەردان و گەندەڵی بە قەبارەیەكی فراوان دەچێتە گیرفانی تاقمی بچووك و دەستڕۆیشتووی نێو حزبە هەژمووندارەكان و چەند هێزێكی دیكەی دەرەوەی نێوپرۆسەی سیاسیی هەرێمی كوردستان، كە خۆی لە دانانی بازگە، گومرگ، كۆمپانیا سەپێنراوەكان بەسەر حكومەتدا، وەرنەگرتنی باج لە هەندێك كۆمپانیا، نەگێڕانەوەی قەرزی كۆمپانیاكان، گەندەڵی و كاری نایاسایی دەروازە سنوورییەكان و...تاد. بەشی هەرەزۆری ئەم لێڕۆشتە ئابوورییە و ئەم جۆرانەی بەهەدەردان و گەندەڵیانە لە كۆبوونەوەی ٥/٥/٢٠٢٠دا جەختیان لێكراوەتەوە و حكومەتی هەرێم دانی بە بوونی ئەم گەندەڵی و گرفتە ڕیشەییانەی سەرچاوەكانی داهاتدا ناوە.
٥. تایبەتمەندییەكی كێشەسازی دیكە، جۆری خەرجی و دابەشكردنەوەی داهاتەكانە لە هەرێمدا، بە تایبەت لە دابەشكاریی سێكتەرەكاندا:
بە پێی دوائەپدەیتی بایۆمەتری، (1 ملیۆن و 255 هەزارو 273) ژمارەی فەرمانبەرانی تۆماركراوی نێو پرۆسەی بایۆمەتریین، بەم شێوەیە:
كۆی گشتی فەرمانبەرانی مووچەخۆرغ فیعلی: (752 هەزارو 959)   فەرمانبەرە و تەنها ٦٠٪ ی مووچەخۆران پێكدەهێنن. بەم شێوەیە:
مەدەنی: 430,231
 پۆلیس و ئاسایش: 104,699
 سەربازی: 217,979
بەڵام ٤٠٪ەكەی دیكەی هەریەك لە كەسووكاری شەهیدان، خانەنشینان و كۆمەڵایەتی دەگرێتەوە، ژمارەیان بەم شێوەیە دابەش دەبێت:
شەهیدان: 96,937
خانەنشینان: 246,269
 كۆمەڵایەتی: 159,158
گەر بڕوانیە ڕێژەی سەدی فەرمانبەرانی نێو فەرمانگەكانیش بەم شێوەیە دەبێت:
كەرتی پەروەردە:22.2%
 تەندروستی:6.5%
ناوخۆ: 19.1%
 پێشمەرگە: 18.7% 

بەم پێیە دەردەكەوێت ناهاوسەنگییەكی زۆر لە ڕێژەی چەكدار و هێزەكانی هەرێمی كوردستان لە لایەك و ڕێژەی كەرتی تەندروستی و پەروەردە لەلایەكی دیكەوە، نزیكەی ٣٧.٨٪ مووچە كە زۆرینەی داهاتیش دەبات، دەدرێتە هێزی چەكدار و ناوخۆ، بەڵام هەردوو كەرتی گرنگی وەك پەروەردە و تەندرووستی ٢٨.٧٪ی مووچە پێكدەهێنن. ئەمە جیا لەوەی دابەشكاری فەرمانبەران و بێكاریی شاراوە و "بندیوار" و دوو مووچە و یاسای خانەنشینی پێشووی پلەباڵاكان بارگرانییەكی زۆریان لە بەهەدەردانی داهاتی هەرێمدا بە فیڕۆداوە و دەدەن، بە جۆرێك زۆرێك لە داهات كە دەردەچێت و وەك پارەیەكی نابەرهەمهێن دەردەچێت و چیدی بە سوڕێكی تەندرووستدا ناگەڕێتەوە یان هەر ناگەڕێتەوە نێو سەرچاوەكانی داهاتی هەرێمی كوردستان. لەوەش مەترسیدارتر، وەك ئەوەی لە دواوتاری سەرۆكی حكومەت لە جەژنی ڕەمەزاندا دانی بە خراپی خەرجیی و دابەشكارییەكدا نا و وتی: ٨٠٪ی داهاتی هەرێم بۆ ٢٠٪ی دانیشتووان خەرج دەكرێت. ئەمەش بەیانكەری ئەو دابەشكارییە نائابوورییانەیە كە دیدگایەكی كوشندەی ڕێكخستنی خەرجییەكانی حكومەتی هەرێمی بە درێژایی كابینەكانی ڕوونكردووەتەوە.
لێرەوە دەردەكەوێت لەلایەك پیادەكردنی سیاسەتی زەبائینی و پشتبەستن بە ئابووریی نەوتی (كە بە پێوەر و بۆچوونی ئابووریناسان، لەرزۆكترینن ئابووریی ئابوورییەكە كە پشتبەستوو بێت بە نەوت و لە ئانی قەیران و ناجێگیرییدا زۆرترین خەسارەت لە خۆدەگرێت) و ناجێگیریی پەیوەندیی سیاسیی و خراپی لە دابەشكاریی و ڕێكخستنی خەرجی، شوێنەواریی كوشندە و قەیرانسازیی قوڵی بۆ ئابووریی هەرێمی كوردستان سازاندووە.

سیناریۆكانی ئایندە و نەخشە ڕێگایەكی چاكسازی:
دەكرێت لە ئاست دۆخی ئیستای ئابووریی هەرێمی كوردستاندا، پێشبینی دوو سیناریۆ بكرێت:
یەكەم: وەك دەردەكەوێت دۆخی ئابووری لە بارێكی مەترسیداردایه،‌ بەشێوەیەك‌ كاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر پێگەی سیاسیی هەریم لە نێوخۆ و دەرەوەدا جێهێشتووە، بۆیە لە ئێستادا ئاسان نیە ئابوری هەرێم بگەرێتەوە دۆخی پێش ساڵی ٢٠١٣، بەڵكو ڕەنگە لەماوەیەكی نزیكدا بەرەو داڕمانی زیاتریش بڕوات، خۆ‌ گەر ئاراستەی ڕوداوەكان وەكو ئێستا بەردەوام بێت و چاكسازییەكی بنەڕەتی نەكرێت، بەرەو داڕمانی درێژمەوداش ڕوو دەنێت.
دووەم: سەرباری ئەو سیناریۆ‌ تاریكە‌ی سەرەوە دەكرێت، بەبوونی ئیرادەیەكی یەكگرتووی سیاسیی نێو بڕیاردەرانی هەرێم بۆ چاكسازی بنەڕە‌تی‌ ئاستی پێشبینییە نەخوازراوەكان كەمبكرێتەوە و دەرچەیەك بۆ دەربازبوونی هەرێم لە داڕمانی ئابووری و پەرتەوازەیی سیاسی بدۆزرێتەوە، لەپێناو بەدیهێنانی ئەم سیناریۆیەشدا، دەكرێت بۆ ڕایەڵەسەرەكییەكانی نەخشە ڕێگایەكی ئایندەیی دەربازبوون لەو قەیرانە، ئەم هەنگاوانە‌ یارمەتیدەر دەبن:
١.جێبەجێكردنی "یاسای چاكسازی"، بەشێوەیەكی ورد و دادپەروەرانە و فراوانكردنی بۆ سێكتەرەكانی¬تری خزمەتی گشتی، دادوەریی و یاسادانان.
٢.گرنگە لە رێكخستنەوەی ڕۆڵی كەرتی گشتییدا، هاوسەنگی زیاتر بۆ سەرلەنوێ دابەشكردنەوەی داهاتی نیشمانی بەشێوەیەكی دادپەروەرانە‌تر بڕەخسێنرێت، كە تیایدا ئەركی سەرەكی حكومەت ڕەخساندن وفراوانكردنی هەلی كار بێت بۆ هاوڵاتیان لە بری دامەزراندن، ئەویش لە رێی زیادكردنی بودجەی تایبەت بە وەبەرهێنان و هاندانی پرۆژەی بچوك بۆ هاوڵاتییان و دانانی سیستمێكی بەهێزی پاراستنی كۆمەڵایەتی بۆ كارمەندانی بواری كەرتی ناحكومی.
٣.فرەچەشنكردنی ئابووریی هەرێم و دەربازكردنی لە هەژمونە مەترسیدارەكەی نەوت، لە رێی هاندان و پشتگیریكردنی بوارەكانی پیشەسازییە هەمەجۆرەكانی وەك خواردن، پێداویستی رۆژانە، پترۆكیمایی، گەشتوگوزار و چەند بوارێكی كشتوكاڵی وهتد. ئاشكرایە بۆ چالاككردنی هەر بوارێك یاسا و رێنمایی پێویستە.
٤.بچوككردنەوە و چالاكتركردنی حكومەتی هەرێم و دامودەزگاكانی لە رێی لكاندنەوەی هەندێ لە وەزارەتەكان و دەسته ‌و بەڕێوەبەرایەتییەكان، هەروەها پەیڕەوكردنی ناناوەندێتی كارگێڕی و دارایی فراوان، بۆ كاراكردن و باشتر بەڕێوەبردنی حكومەت و گەشەپێدانە‌ لۆكەڵییەكان.
٥.كەمكردنەوەی رێژەی بودجەی نامەدەنی(٣٧%) لە بودجەی گشتی كە لەگەڵ ستانداردە جیهانییەكان وخودی توانای هەرێم ناگونجێت و گواستنەوەی ئەو بڕە پارەیە بۆ بودجەی وەبەرهێنان و پەیداكردنی هەلی كار و پرۆژەی بچوك و ژێرخانی.
٦.دامەزراندنی سیستمێكی بانكی سەربەخۆ و متمانەپێكراو، لەپێناو هاندانی زیاتری گەشەسەندنی ئابووری و خولانەوە(سوڕی داهات) و بەكارهێنانی سەرمایەی نوستوو(مكنز) و شاراوەی‌ هەرێمەكەمان.
٧.بەهێزكردن و سەربەخۆكردنی زیاتری كەرتی تایبەت و دامو‌دەزگاكانی، دژایەتیكردنی قۆرخكاری، دورخستنەوەی دەسەڵاتدارانی حزبی و حكومی لە كاری بازرگانی، بە گرتنەبەری رێوشوێنی یاسایی و كارگێڕی پێویست.
٨.دانانی سیستمێكی كارا و دادپەروەرانەی باج (باجی هەڵكشاو)، كە سەرجەم خاوەن سەرمایەكان،‌ بەپێی قەبارەی سەر‌مایەكانیان، بگرێتەوە.
٩.لە پێناوی گێڕانەوەی جێگیریی و كەمكردنەوەی دڵەڕاوكێی دارایی و ئابووری، گرنگە كار بكرێت بۆ یەكلاكردنەوەی كێشە داراییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا بەپێی دەستور. گێڕانەوەی متمانە لە نێوان هەولێر و بەغدا دەكرێت رۆڵی زیاتر لە گەشەشەندن وفراوانكردنی بازرگانی و ئابوری بۆ هەردولا بگێڕێت و بازاڕی گەورەتر بۆ هەردوولا بكاتەوە.
١٠.سەرلەنوێ داڕشتنەوەی پەیكەری وەزارەتی پەروەرده، كارو‌كاروباری كۆمەڵایەتی و خوێندنی باڵا بە شێوەیەك كە گرنگی تەواو بدرێت بە خوێندنی پیشەیی و بەستنەوەی بە گەشەپێدانی بازاڕی كار و دروستكردنی نەوەیەكی گەنج كە كارامەیی(skill) تەواوی هەبێت و ئامادەكراوبێت بۆ پڕكردنەوەی سێكتەوە ئابوورییە جیاجیاكان  و دروستكردنی هەلی كاری نوێ بۆیان.
........................................................
رانانی سەنتەری لێكۆڵێنەوەی ئاییندەیی
توێژەران:
د.ئومێد رفیق فتاح، د.عابد خالد رسول، د.هەردی مهدی میكە، د.یوسف گۆران