نوسینی: ئومێد قه‌ره‌داخی    
    
ده‌ركه‌وتنی ڤایرۆسی كۆڕۆنا  وه‌ك په‌تایه‌كی جیهانی له‌ ماوه‌یه‌كی كورتدا بوو ته‌حه‌دایه‌كی گه‌وره‌ له‌ به‌رده‌م جیهانی ئه‌مرۆدا، ته‌حه‌داییه‌ك له‌به‌رده‌م سیستمی ته‌ندروستی و  ئابووری جیهانی، ئه‌م په‌تا جیهانییه‌  سیستمی ته‌ندروستی وڵاتانی دنیای توشی شۆكی گه‌وره‌ كرد، چونكه‌ نیشانیدا ژێرخانی ته‌ندروستی وڵاتان سه‌ره‌ڕای پێشكه‌وتن و متمانه‌به‌خۆبوونی، هێشتا ئاماده‌نییه‌ بۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ی هه‌ر روداوێكی نه‌خوازراوی ته‌ندروستی، بۆیه‌ وڵاتان گرفتاربوون به‌ ده‌ست  بڵاوبوونه‌وه‌ی ئه‌م په‌تایه‌وه‌، رێژه‌ی مردن  له‌  ئیتاڵیا  چینی  ناوه‌ندی سه‌رهه‌ڵدانی ڤایرۆسه‌كه‌ی تێپه‌ڕاند ،  رێژه‌ی توشبوون له‌ ئه‌مریكا دیسانه‌وه‌ی رێژه‌ی توشبوونی چینی تێپه‌راند ، ئیسپانیا و ئێران و ئه‌ڵمانیاش رێژه‌ی به‌رزی مردنیان تۆماركرد و،  له‌گه‌ڵ به‌رده‌وامی ئه‌م په‌تایه‌دا رێژه‌ی توشبوونیش له‌ هه‌ڵكشاندایه‌، بێگومان له‌ مێژووی مرۆڤایه‌تیدا ئه‌مه‌ یه‌كه‌مین په‌تا نیه‌ كه‌ مه‌ترسی له‌سه‌ر ژیانی مرۆڤ دروستبكات، به‌ڵكو په‌تای مه‌ترسیدارتر بوونی هه‌بوه‌ و مرۆڤ زاڵبوه‌ به‌سه‌ریدا، مرۆڤ توانیویه‌تی كۆنترۆڵی بكات، له‌م چوارچێوه‌یه‌دا و سه‌باره‌ت به‌ مه‌ترسییه‌كانی بڵاوبونه‌وه‌ی كۆرۆنا و راده‌ی زیانه‌كانی بۆ ته‌ندروستی مرۆڤ و به‌رپرسیارێتی ده‌وڵه‌ت، چه‌ندین پرسی گرنگ هاتۆته‌ ئاراوه‌، یه‌كێك له‌ پرسیاره‌ گرنگه‌كان بریتیه‌  له‌ كاركردن و به‌رێوه‌چوونی كه‌رتی ته‌ندروستی له‌نێوان به‌رپرسیارێتی ده‌وڵه‌ت و كه‌رتی تایبه‌تدا، پرسیار و گفتوگۆیه‌ ده‌رباره‌ی ره‌وایه‌تی و كه‌ڵكی به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستی كه‌ ساڵانێكه‌ بانگه‌شه‌ی بۆ ئه‌كرێت و له‌ هه‌ندێك وڵاتدا به‌ شێوه‌ی جیاواز جێبه‌جێكراوه‌، جارێكی دیكه‌ پرسی  پشتیوانی حكومه‌ت و سیاسه‌ته‌ دارایی و ئابوورییه‌كانی وه‌ك زه‌مانه‌تێكی گرنگ بۆ پاراستنی ته‌ندروستی هاوڵاتیان و  پێشكه‌شكردنی خزمه‌تگوزارییه‌ ته‌ندروستییه‌كان به‌ ئاست و كوالییه‌كی به‌رز  هاتۆته‌ ئاراوه‌، ئه‌مه‌ سه‌ره‌ڕای كۆمه‌كی دارایی ده‌وڵه‌ت بۆ هاوڵاتیان و ره‌خساندنی ده‌رفه‌تی وه‌رگرتنی چاره‌سه‌ر بۆ هه‌موو هاوڵاتیان به‌ بێ جیاوازی ، ئایا  بۆ گره‌نتیكردنی ژیانێكی ته‌ندروست بۆ هاوڵاتیان پێویسته‌ كه‌رتی ته‌ندروستی و خزمه‌تگوزارییه‌كانی له‌ چوارچێوه‌ی كه‌رتی گشتی حكومه‌تی بمێنێت و پیشتیوانی زیاتری بكرێت ؟ یان پێویسته‌ بدرێته‌ ده‌ستی كه‌رتی تایبه‌ت و له‌لایه‌ن كه‌رتی تایبه‌ته‌وه‌ به‌رێوه‌ ببرێت ؟

    بێگومان پرسی به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستی ماوه‌یه‌كی كه‌م نیه‌ سه‌ریهه‌ڵداوه‌ ، هه‌م له‌ كوردستان و هه‌میش له‌ هه‌ندێك وڵاتی ناوچه‌كه‌ بوه‌ بابه‌تی گفتوگۆ، حكومه‌ت له‌ رێگای به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستییه‌وه‌ ئه‌یه‌وێ خه‌رجییه‌كانی ته‌ندروستی  له‌ ئه‌ستۆ نه‌گرێت  و خه‌رجییه‌كانی حكومه‌ت بۆ كه‌رتی ته‌ندروستی بهێنێته‌ نزمترین ئاسته‌وه‌، ئه‌مه‌ سه‌ره‌رای ئه‌وه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی داكۆكی له‌ تێزی به‌ تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستی ئه‌كه‌ن پێیانوایه‌ توانای به‌رهه‌مهێنان و پێشكه‌شكردنی خزمه‌تگوزاری له‌ كه‌رتی تایبه‌تدا توانایه‌كی به‌رزتره‌، چونكه‌ كه‌رتی تایبه‌ت كارمه‌نده‌كانی ناچار ئه‌كات به‌ ئه‌دایه‌كی باشتره‌وه‌ كاربكه‌ن، وه‌ك چۆن له‌ كه‌رته‌كانی دیكه‌ی به‌رهه‌مهێناندا كه‌رتی تایبه‌ت توانایه‌كی باشتری به‌رهه‌مهێنانی نیشانداوه‌، كه‌رتی گشتی له‌ بواری به‌رهه‌مهێناندا لاوازه‌، له‌ كه‌رتی تایبه‌تدا سه‌رمایه‌دار بیر له‌ قازانج و ده‌سكه‌وتی ماددی زیاتر ئه‌كاته‌وه‌، له‌پێناو به‌ ده‌ستهێنانی ده‌سكه‌وتی زیاتر هه‌وڵئه‌دات كوالیه‌تییه‌‌كی باشتری خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستی پێشكه‌ش بكات، به‌ پشت به‌ستن به‌م ئه‌رگۆمێنتانه‌  حكومه‌تی هه‌رێم به‌ توندی پێداگیری له‌ به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستی كردوه‌ ، ئه‌م بیرۆكه‌یه‌ ساڵانێكه‌ كاری بۆ ده‌كرێت ، به‌دیاریكراوی له‌سه‌رده‌می كابینه‌ی پێشوو و له‌سه‌ر زاری سه‌رۆكی حكومه‌ت نێچیرڤان بارزانییه‌وه‌  بانگه‌شه‌ی بۆكرا ، له‌ راستیدا به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستی  ته‌نها له‌ روانگه‌یه‌كی ئابوورییه‌وه‌( روانگه‌ی خه‌رجی و داهات ) گه‌ڵاڵه‌ كراوه‌ و بێ ره‌چاوكردنی ره‌هه‌نده‌ ئه‌خلاقی و ئینسانییه‌كه‌ی،  بێ ره‌چاوكردنی ئه‌و  ئه‌و كاره‌ساته‌ مرۆیی و ئه‌خلاقییه‌ی له‌و پرۆسه‌ی به‌تایبه‌تكردنه‌ ئه‌كه‌وێته‌وه‌ به‌ تایبه‌ت بۆ چینه‌ هه‌ژار و  مام ناوه‌نده‌كانی كۆمه‌ڵگا ، ئه‌م ئه‌رگۆمێنتانه‌ش له‌م لایه‌نه‌وه‌ پێشكه‌ش ئه‌كرێن  ئه‌رگۆمێنتی واقعی نین و ناتوانن برواپێهێنه‌ربن كه‌ پرۆسه‌ی به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستی ئه‌توانێت خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستی بۆ هه‌مووان و به‌ كوالیه‌تیه‌كی باشتر دابین بكات .

به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستی یان فرۆشتنی ته‌ندروستی هاوڵاتیان
 بیرۆكه‌ی به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندورستی و خۆ رزگاركردنی حكومه‌ت له‌ دابینكردنی خه‌رجییه‌كانی كه‌رتی ته‌ندوستی، له‌ناوه‌رۆكدا راكردنی ده‌وڵه‌ته‌ له‌ یه‌كێك له‌ به‌رپرسیارێتیه‌ هه‌ره‌ گرنگه‌كانی خۆی، هه‌رگیز ناتوانین بیر له‌ بوونی ده‌وڵه‌تی به‌رپرسیار بكه‌ینه‌وه‌  به‌ بێ له‌ ئه‌ستۆگرتنی ئه‌رك و تێچوونی بیناكردن و به‌رده‌وامی سیستمێكی ته‌ندروستی  ئاستبه‌رز كه‌ ده‌رفه‌تی یه‌كسان  بۆ چاره‌سه‌ر به‌ هه‌موو هاوڵاتیان بدات، هه‌موو هاوڵاتیان به‌ هه‌موو جیاوازییه‌ چینایه‌تیه‌كان و جیاوازی ئاسته‌كانی داهاته‌وه‌ مافی  سودمه‌ندبونیان هه‌بێت له‌ وه‌رگرتنی خزمه‌تگوزارییه‌ ته‌ندروستیه‌كان ، كاتێك حكومه‌ت خۆی له‌ ئه‌ركی دابینكردنی خه‌رجییه‌كانی كه‌رتی ته‌ندروستی ئه‌دزێته‌وه‌  و  ئه‌یسپێرێت به‌ كه‌رتی تایبه‌ت ، ئه‌مه‌ كارێكی نا ئه‌خلاقییه‌ و گۆرینی ته‌ندروستی هاوڵاتیانه‌ بۆ كاڵا، وه‌ك چۆن تۆ  بۆ كرینی هه‌ر كاڵایه‌ك پێویستت به‌وه‌یه‌ به‌قه‌د به‌های كاڵاكه‌ پاره‌ بده‌یت ئاواش بۆ  وه‌رگرتنی هه‌ر خزمه‌تگوزارییه‌كی ته‌ندروستی پێویسته‌ به‌قه‌د  گرنگی خزمه‌تگوزارییه‌كه‌ پاره‌ بده‌یت ، له‌ راستیدا ئه‌مه‌ جیهێشتنی هه‌ژاره‌كانه‌ بۆ مردن ، دابینكردنی ته‌ندروستی و ژیانه‌ بۆ چینێكی ئه‌ریستۆكرات و باڵاده‌ست ، له‌سایه‌ی ئه‌م جۆره‌ له‌ سیاسه‌ت كۆمه‌ڵگایه‌ك بینا ئه‌كرێت مردنی هه‌ژاره‌كان ئه‌بێته‌ روداوێكی نۆرمه‌ڵ، بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌مه‌ روونه‌دات    پێویسته‌ روانگه‌ی ده‌وڵه‌ت بۆ ته‌ندروستی و خزمه‌تگوزارییه‌كانی روانگه‌یه‌كی ئیسنانی و ئه‌خلاقی بێت  نه‌ك روانگه‌یه‌كی ئابووری ، پێوه‌ر بریتی بێت له‌ راده‌ی په‌یوه‌ست بوون به‌ ژیان و ته‌ندروستی بۆ هه‌موان نه‌ك راده‌ی به‌ده‌ستهێنانی قازانج و زیانی ئابووری 
 ده‌ركه‌وتنی په‌تای كۆرۆنا پتر له‌ هه‌ر كاتێكی ئه‌و راستیه‌ی سه‌لماند كه‌ پشتیوانی حكومه‌ت و توانا داراییه‌كانی پێویستی مانه‌وه‌ی ژیانی مرۆڤایه‌تییه‌ ، پێویستیه‌كه‌ كه‌ رێگری ئه‌كات له‌وه‌ی كۆمه‌ڵگا نه‌بێت به‌ شانۆی كوشتنی هه‌ژاره‌كان ، نه‌ك له‌و وڵاتانه‌ی كه‌  به‌ ده‌وڵه‌تانی خۆشگوزه‌ران ناسراون ، یان ئه‌وانه‌ی سوشیالن ، به‌ڵكو له‌وانه‌ی كه‌ دڵی سه‌رمایه‌داری جیهانین ، ده‌وڵه‌ت ته‌حه‌مولی ملیاره‌ها  دۆلار كردوه‌ بۆ دابینكردنی خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستی بۆ تێكرای هاوڵاتیان و به‌رنگاربوونه‌وه‌ی ئاكامه‌ ئابووری و ته‌ندروستیه‌كانی په‌تاكه‌ ، ئه‌مریكا 2.2  ترلیۆنی دۆلاری ته‌رخانكردوه‌،  هۆڵه‌ندا 20 ملیار یۆرۆ ، فه‌ره‌نسا 45 ملیار یۆرۆ، به‌ریتانیا 330 ملیار جونه‌یهی ئیسته‌رلینی ،  ئیسپانیا 200 ملیار یۆرۆ ، له‌ ئه‌ستۆگرتنی ئه‌م تێچوونه‌ زه‌به‌لاحانه‌ له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تانه‌وه‌ به‌ڵگه‌ی به‌رپرسیارێتی و هه‌ستكردنی  ده‌وڵه‌ته‌  به‌ ئه‌ركی سه‌رشانی ،  رێگانه‌دانه‌ به‌وه‌ی به‌ناوی نه‌هێشتنی به‌فیرۆدان و به‌تایبه‌تكردنه‌وه‌ هاوڵاتیه‌كانی له‌به‌ر نه‌بوونی ده‌رمان بمرن ،  بانگه‌وازی به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستی و خۆ قووتاركردنی حكومه‌ت له‌ ئه‌ستۆگرتنی خه‌رجیه‌كانی پێشكه‌شكردنی خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستی ، له‌راستیدا له‌ دۆخێكی وه‌ك ئه‌مرۆی جیهانیدا  بریتیه‌ دانانی جیهازی  هه‌ناسه‌دانی ده‌ستكرده‌ ته‌نها بۆ ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان ، كاتێك تۆ  تووشی كۆرۆنا  یان سارس یان هه‌ر نه‌خۆشییه‌كی مه‌ترسیدار  ئه‌بیت پێش ئه‌وه‌ی بچێت بۆ نه‌خۆشخانه‌ پێویسته‌ سه‌یری گیرفانت بكه‌یت، بزانه‌ گیرفانت به‌شی دانانی  هه‌ناسه‌دانی ده‌ستكرد و مانه‌وه‌ی چه‌ند شه‌و له‌ چاودێری ورد ئه‌كات، ئه‌گه‌ر  تۆ كه‌سێكی هه‌ژاریت و خاوه‌نی ئه‌و پاره‌یه‌ نیت ئیدی چاوه‌ڕێ مه‌كه‌ هیچ نه‌خۆشخانه‌یه‌ك ده‌رگات لێبكاته‌وه‌ ، ئه‌مه‌ گرفتێكی هه‌ره‌ جه‌وهه‌ری به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستیه‌ ، ئه‌مه‌ش كاره‌ساتێكی ئه‌خلاقی و مرۆیی گه‌وره‌یه‌ بۆ كۆمه‌ڵگا ، حكومه‌تی هه‌رێم و هه‌ندێك له‌ قسه‌كه‌ره‌كانی له‌كاتێكدا بانگه‌شه‌ی به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستی ئه‌كه‌ن كه‌ به‌به‌رچاویانه‌وه‌ ملیاره‌ها دۆلار بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی په‌تایه‌كی جیهان ته‌رخان ئه‌كرێت و  ئاسه‌واره‌ ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی بنه‌بڕ ئه‌كرێت و ده‌وڵه‌ته‌كان له‌  هه‌وڵی دابینكردنی ته‌ندروستیه‌كی  باشن بۆ هه‌موان.

كه‌رتی گشتی، بارگرانی سه‌ر حكومه‌ت یان نزمی ئاستی خه‌رجیه‌كان
 هه‌رێمی كوردستان وه‌ك به‌شێك له‌ عێراق، سیستمه‌ ته‌ندروستیه‌كه‌ی  پاشماوه‌ی سیستمی ته‌ندروستی حكومه‌تی عێراقه‌، كه‌ له‌ڕاستیدا خاڵێكی هه‌ره‌ باشی نێو ئه‌و سیستمه‌ ته‌ندروستیه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ له‌ ئه‌ستۆی حكومه‌ته‌ و حكومه‌ت به‌شێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ دابینكردنی خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستی نزیكه‌ی بێ به‌رانبه‌ری بۆ هه‌مووان ده‌سته‌به‌ر كردوه‌، به‌ڵام بێگومان كوالیتی ئه‌م ته‌ندروستیه‌ گشتیه‌ له‌ ئاستێكی نزمدایه‌، ئێستای حكومه‌تی عێراق و هه‌رێمی كوردستان پاره‌یه‌كی ئێجار كه‌م بۆ خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستی هه‌ر تاكێك ته‌رخان ئه‌كه‌ن به‌راورد به‌ وڵاتانی دیكه‌ی دنیا ، پشكی  تاكه‌كه‌س  له‌ كۆی خه‌جیه‌كانی كه‌رتی ته‌ندروستی له‌ وڵاتێكی وه‌ك ئه‌مریكا  9450 دۆلاری ئه‌مریكیه‌، سویسرا 6930 دۆلار،  ئه‌ڵمانیا 5260 دۆلار ،  سوید 5220 دۆلار ،  فه‌ره‌نسا 440 دۆلار،  یابان 415 دۆلاری ئه‌مرییكه‌ ، ئه‌مه‌ له‌كاتێكدا پشكی تاكه‌كه‌سی عێراق  له‌ كۆی خه‌رجیه‌كانی كه‌رتی ته‌ندروستی  ته‌نها 171 دۆلار بوه‌ بۆ ساڵی 2018 ،  ئه‌مه‌ش نزمیترین ئاسته‌ ، ئه‌گه‌ر عێراق به‌راورد نه‌كه‌ین به‌ وڵاته‌ پێشكه‌وتوه‌كان و به‌راوردی بكه‌ین به‌ وڵاتانی هه‌رێمی دیسانه‌وه‌ هاوڵاتی عێراقی و كوردستانی نزمترین ئاستی هه‌یه‌ و كه‌مترین پشكی هه‌یه‌ ، بۆ نموونه‌  پشكی  تاكی ئیسرائیلی  1432 دۆلاره‌ ، كۆیت 1197 دۆلار،  سعودیه‌ 714 دۆلار ، توركیا 437 دۆلار ،  ئه‌رده‌ن 214 دۆلار، ئێران  194 ، به‌مه‌ش عێراق له‌ نێو وڵاتانی هه‌رێمیدا كه‌مترین پشك  بۆ ته‌ندروستی تاكه‌كه‌س ته‌رخان كراوه‌، به‌مه‌ش ئه‌و خه‌رجییانه‌ی هه‌رێمی كوردستان و عێراق له‌ بواری پێشكه‌شكردنی خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستی له‌ ئه‌ستۆی گرتوه‌ خزمه‌تگوزارییه‌كی ئێجگار كه‌مه‌  و  پشكی هه‌ره‌ زۆری پێداویستی ته‌ندروستی هاوڵاتی خۆی له‌ ئه‌ستۆی گرتوه‌ ،  ئه‌وه‌ی ئه‌بێت بكرێت به‌رزكردنه‌وه‌ی پشكی هاوڵاتیه‌ له‌ خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستیدا ، باشتركردنی كوالیتی ئه‌و خزمه‌تگوزارییه‌ ته‌ندروستیانه‌یه‌ كه‌ نه‌خۆشحانه‌كان گشتیه‌كان پێشكه‌شی ئه‌كه‌ن ، نه‌ك به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ خۆ دزینه‌وه‌ له‌و خه‌رجیه‌ كه‌مانه‌ی تا ئێستا حكومه‌ت له‌ بواری ته‌ندروستیدا له‌ ئه‌ستۆی گرتوه‌، نه‌ك وێرانكردنی ئه‌و سیستمه‌ی كه‌ حكومه‌تی پێشتری عێراق بینای كردبوو،  حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌لایه‌ك به‌ هۆی بوونی گه‌نده‌ڵیی بێ شومار و نه‌زیفێكی مالیی فراوان و نارۆشنی سه‌رچاوه‌كانی داهات و خه‌رجییه‌كان و هه‌ڵاوسانی گه‌وره‌ له‌ كه‌رتی گشتیدا ، له‌لایه‌كی دیكه‌ به‌هۆی هاندانی هه‌ندێك كه‌سی بێ باكه‌وه‌، بیرۆكه‌ی به‌ تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستی  هه‌رێمیان خستۆته‌  مێشكی به‌رپرسانی هه‌رێمه‌وه‌ و ئه‌م بیرۆكه‌یه‌  كه‌ به‌ ئاشكرا له‌ سه‌رده‌می نێچیرڤان بارزانیدا بانگه‌شه‌ی بۆ كرا، بیرۆكه‌یه‌كی مه‌ترسیداره‌ و جێهیشتنی هه‌ژاره‌كانه‌ بۆ مردن.
 
به‌تایبه‌تكردتی ته‌ندروستی یان  جێهێشتنی هه‌ژاره‌كان بۆ مردن
گۆمان له‌وه‌دا نیه‌ له‌ مێژووی هاوچه‌رخدا كه‌رتی تایبه‌ت رۆڵی گرنگی بینیوه‌  له‌ بوژانه‌وه‌ی ئابووری نیشتیمانیدا، توانیوه‌یه‌تی رۆڵ ببینَیت له‌ زیاتركردنی ئاستی به‌رهه‌مهێنان و به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی به‌كارخستنی ده‌ستی كار له‌ هه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌كدا، به‌ڵام بوونی رۆڵی ئیجابی بۆ كه‌رتی تایبه‌ت له‌ راستیدا په‌یوه‌سته‌ به‌ كۆمه‌ڵیك مه‌رجی مێژوییه‌وه‌ ، بێ بوونی ئه‌و مه‌رجانه‌ كه‌رتی تایبه‌ت  جگه‌ بازرگانێكی ته‌ماعكار ، جگه‌ له‌ خاوه‌نكارێكی چه‌وسێنه‌ر هیچی دیكه‌ نابێت ،  ئه‌گه‌ر ئه‌م تێزه‌ جارێك بۆ به‌شداری كه‌رتی تایبه‌ت له‌ سێكته‌ره‌كانی ئابووری و به‌رهه‌مهێناندا راست بێت ، ئه‌وا ده‌یان جار بۆ كه‌رتی ته‌ندروستی راسته‌، چونكه‌ خزمه‌تگوزارییه‌ ته‌ندروستیه‌كان راسته‌وخۆ په‌یوه‌سته‌ به‌ سه‌لامه‌تی و به‌ ژیانی هاونیشتیمانیانه‌وه‌، كه‌رتی تایبه‌ت له‌ ده‌وڵه‌تێكدا به‌ ئاڕاسته‌یه‌كی راست و دروست كاره‌كانی خۆی ئه‌كات  كه‌ حكومه‌ت حكومه‌تێكی دامه‌زراوه‌یی بێت ، دام و ده‌زگای چاودێر ورد و سه‌ربه‌خۆ بوونی هه‌بێ،  دادگا و داواكاری گشتی به‌ته‌واوی مانا سه‌ربه‌خۆ بن و هاوشانی  دوو ده‌سه‌لاته‌كه‌ی تری وڵات بوون و پێگه‌یان هه‌بێت، په‌یوه‌ندییه‌كانی خوێن و ده‌مار و ئینتیمای شه‌خسی و هه‌ڵپه‌ی تاكه‌كه‌سی و حزبی بوونی نه‌بێت، به‌ڵام به‌داخه‌وه‌ هه‌موومان ئه‌و راستییه‌ ئه‌زانین هه‌رێمی كوردستان سیستمی به‌رێوه‌بردندا دامه‌زراوه‌یی نییه‌ ، ده‌سه‌ڵاتی حزبی و شه‌خسی و  خێزانی جومگه‌كانی  حوكمرانی ته‌نیوه‌،  مه‌نسوبیه‌ت و مه‌حسوبیه‌ت رۆڵی گرنگ ئه‌بینن له‌ ئه‌دا و بڕیاری حكومه‌ت،  دادگا سه‌ربه‌خۆ نییه‌ و چاودێری و لێپرسینه‌وه‌  ئیجگار لاوازه‌ ، له‌ دۆخێكی له‌م شێوه‌یه‌ كه‌رتی تایبه‌ت  چۆن ئه‌توانێت به‌ شێوه‌یه‌كی پۆزه‌تیف رۆڵ ببینیت، نه‌ك له‌ كه‌رتی ته‌ندروستی كه‌ كه‌رتێكی یه‌كجار  هه‌ستیار و گرنگه‌ به‌ڵكو له‌ كه‌رته‌كانی دیكه‌ی به‌رهه‌مهێنان چ رۆڵێك بینراوه‌ ،  ئه‌و دۆخه‌ی هه‌رێم  به‌ هۆی شێوه‌ به‌رێوه‌بردنه‌ی هه‌یه‌تی وایكردوه‌ كه‌رتی تایبه‌ت پتر وه‌ك مشه‌خۆرێك به‌سه‌ر داریی و ژیانی گشتیه‌وه‌ ده‌ربكه‌وێت نه‌ك وه‌ك به‌شدارێكی گرنگ له‌ چالاكی ئابووری نیشتیمانی و  زیادكردنی ئاستی داهات و به‌گه‌رخستنی زیاتری ده‌ستی كار،   كاركردنی كه‌رتی تایبه‌ت( جگه‌ له‌ هه‌ندێك نموونه‌ی باش) چ ئاكامێكی هه‌بوو جگه‌ له‌ دروستبوونی هه‌زاران ملیۆنه‌ر و ده‌یان ملیاردێری بێ به‌رهه‌م ، به‌شداری كۆی سێكته‌ره‌كانی به‌رهه‌مهێنان به‌ بێ نه‌وت  له‌ پێكهێنانی  كۆی داهاتی نیشتیمانی هه‌رێمدا كه‌متره‌ له‌ 5%، به‌ڵام خاوه‌نی ده‌یان ملیاردێرن،  ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌ روون ئه‌كاته‌وه‌ كه‌ كه‌رتی تایبه‌ت ئامانجی ته‌نها به‌ده‌ستهێنانی قازانجه‌ ، قازانج له‌سه‌ر حسابی هه‌موو شتێك ، له‌ دۆخێكی له‌مشێوه‌یه‌دا كه‌ زه‌مینه‌ی كارگێری و یاسایی و دۆخی حوكمرانی هه‌رێم بۆ به‌تایبه‌تكردنی كه‌رته‌كانی به‌رهه‌مهێنان نه‌ره‌خسا بێت و كاریگه‌ری ئاوا نێگه‌تیڤی هه‌بێت ، ئه‌بێت به‌ چ شێوه‌یه‌ك ئه‌توانریت كه‌رتی ته‌ندروستی بكرێت به‌ كه‌رتێكی تایبه‌ت ،   به‌تایبه‌تكردنی كه‌رتی ته‌ندروستی  له‌ راستیدا فرۆشتنی  ته‌ندروستی و ژیانی هاوڵاتیانه‌ بۆ خزمه‌تكردنی كۆمه‌ڵێك سه‌رمایه‌داری بیانی یان ناوخۆیی ، ئاكامه‌كه‌ی باجێكی ئێجگار گه‌وره‌یه‌ بۆ ته‌ندروستی هاوڵاتیان ، ئه‌مه‌ش هه‌م له‌ دۆخی ئاسایی و هه‌میشه‌ له‌ دۆخێكی قه‌یراناوی وه‌ك ده‌ركه‌وتنی په‌تای كۆڕنا ، وه‌ك چۆن له‌ كه‌رته‌كانی دیكه‌ی نه‌وت و  بیناسازی و په‌یوه‌ندییه‌كان، هیچ رۆڵێكی ئاماژه‌پێكراو به‌  پێشكه‌وتن و بوژانه‌وه‌ی ئابووری بوونی نیه‌ ، وه‌ك چۆن  بوون به‌ كۆمه‌ڵێك پرۆژه‌ كه‌ ته‌نها چاویان له‌ قازانجه‌ و بێ چاودێری و بێ ره‌چاوكردنی به‌رژه‌وه‌ندی گشتی كارده‌كه‌ن ، ئاواش له‌ كه‌رتی ته‌ندروستیدا  هه‌مان دۆخ به‌ زیاده‌وه‌ دووباره‌ ئه‌بێـته‌وه‌، له‌ راستیدا سپاردنی ته‌ندروستی به‌ كه‌رتی تایبه‌ت كۆمه‌ڵگا رووبه‌رووی كاره‌ساتی گه‌وره‌ی ئه‌خلاقی و ئیسنانی ئه‌كاته‌وه‌،  بێ توانایه‌كی ماددی مافی ژیانكردنت نابی، مافی دڵنیابوونه‌وه‌ و ته‌ندروستی باشت نابێت ،   بیهێنه‌ به‌رچاوی خۆت له‌به‌ر ئه‌وه‌ی پاره‌ی نه‌شته‌رگه‌رییه‌ك له‌ گیرفانتا نییه‌ ئه‌بێ چاوه‌رێی مردن بكه‌ی ،  ژن و پیاوێكی به‌ته‌مه‌ن به‌ مووچه‌یه‌كی چه‌ند سه‌د هه‌زارییه‌وه‌ چۆن ئه‌توانێت پێویستیه‌كانی له‌ كه‌رتی ته‌ندروستی بكرێت ، له‌ قه‌یرانێكی گه‌وره‌ و مه‌ترسیداری وه‌ك كۆرۆنا تۆ ناچار بێت بۆ پاراستنی خۆت له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵێك بازرگانی ته‌ندروستی مامه‌ڵه‌ بكه‌یت.

سه‌ره‌تایه‌كی خراپ له‌ به‌تایبه‌تكردن
به‌داخه‌وه‌ له‌ هه‌رێمی كوردستاندا به‌ شێوه‌یه‌كی ماوه‌درێژ  كه‌رتی ته‌ندروستی لاواز كراوه‌ ، له‌لایه‌ك ئاستی نرخه‌كانی خزمه‌تگوزارییه‌ گشتیه‌كان له‌ ته‌ندروستی حكومیدا به‌رزكراوه‌ته‌وه‌ ، له‌لایه‌كی دیكه‌وه‌ كوالیتی و جۆری ئه‌و خزمه‌تگوزارییانه‌ دابه‌زیوه‌ ، كه‌می و خراپی كوالیتی ده‌رمان ته‌نگی پێهه‌ڵچنیون ، به‌رانبه‌ر به‌مه‌  ده‌یان نه‌خوشخانه‌ی ئه‌هلی له‌ شاره‌كانی كوردستان كراونه‌ته‌وه‌ ، ئه‌م نه‌خوشخانانه‌ له‌ راستیدا به‌ نرخێكی 
 زۆر گران خزمه‌تگوزارییه‌ ته‌ندروستیه‌كان پێشكه‌ش ئه‌كه‌ن كه‌ به‌ هیچ جۆرێك له‌گه‌ڵ ئاستی  داهاتی هاوڵاتیان ناگونجێت ، ئه‌مه‌ش دۆخێكی دژاواری دروستكردوه‌ ، كه‌ تیایدا متمانه‌ی هاوڵاتیان به‌ خزمه‌تگوزارییه‌ ته‌ندروستیه‌كان لاواز بوه‌، وایكردوه‌  هاوڵاتی به‌ شێوه‌یه‌كی كه‌متر روو بكاته‌ بنكه‌ ته‌ندروستیه‌ حكومیه‌كان ، زیاتر و زیاتر روو بكاته‌  نه‌خۆشخانه‌ ئه‌هلییه‌كان
نه‌خوشخانه‌ی حكومی به‌ هه‌موو خزمه‌تگوزارییه‌كانییه‌وه‌ كه‌م به‌ها و كه‌م بایه‌خ كراوه‌ ، ئه‌مه‌ش دۆخێكی مه‌ترسیداره‌ له‌ هه‌ر وڵاتێكدا رووبدات، سه‌ره‌تایه‌كی مه‌ترسیداره‌ كه‌ ژیان و ته‌ندروستی هاوڵاتیان ئه‌كرێت به‌ ئامرازی بزنس و خۆده‌وڵه‌مه‌ندكردنی گرووپێك، گرووپێك نه‌ له‌ ژێر چاودێرییه‌كی راسته‌قینه‌دان و نه‌ خواستی پێشكه‌شكردنی خزمه‌تگوازرییه‌كی راسته‌قینه‌یان هه‌یه‌ ، ئێستا سه‌ره‌رای گرانی نرخه‌كان و سه‌ره‌رای بوونی ده‌یان نه‌خۆشخانه‌ی ئه‌هلی هێشتا خواستێكی گه‌وره‌ی هاوڵاتیان هه‌یه‌ بۆ روكردنه‌ نه‌خۆشخانه‌كانی ده‌ره‌وه‌ به‌ مه‌به‌ستی وه‌رگرتنی چاره‌سه‌ر.