راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت- محەمەد رەئوف
رۆژگارێك وێنەی ئەو پیاوە قۆزە كە كڵاوێكی لەسەر كردبوو، بەشێوەیەكی سەرەنجڕاكێش جگەرەكەی دادەگیرساند، ملیۆنان كەسی هاندا بۆئەوەی جگەرە بكێشن، رەنگە زۆر كەس ئەوە نەزانن، ئەو خۆی هەرگیز جگەرەی نەكێشاوە.
بۆب نۆریس ئەو پیاوەی كە ریكلامی "مارلبۆرۆ"ی بۆ جگەرە دەكرد، لە تەمەنی 90 ساڵیدا لە كێڵگەكەی خۆیدا لە ویلایەتی كۆلۆرادۆ سبرینجز لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، كۆچی دوایی كرد.
ئاژانسی هەواڵی فركس نیوزی ئەمریكی هەواڵی مردنی خاوەنی ریكلامە بەناوبانگەكەی جگەرەی لە جیهان بڵاوكردەوە، ئاشكرایكرد، ئەو كە رۆڵی هەبووە لەوەی ملیۆنان كەس دەستبە جگەرەكێشان بكەن، بەڵام خۆی تاوەكو مرد، جگەرەی نەكێشا.
كەناڵەكە لە راپۆرتێكدا باسی لەوەكرد، بۆب نۆریس ئەكتەرو راهێنەرو باوك بووە كە لە ریكلامی جگەرەكێشاندا رۆڵی شوانی مانگای بینیوە‌و ماوەی 12 ساڵ وێنەی ئەو لەسەر تابلۆكانی ریكلام‌و بەرگی گۆڤارەكان‌و شاشەی تەلەفزیۆنەكان بووە.

چۆن بوو بە ئەستێرەی ریكلامەكان
بۆبی كوڕی بۆب نوریس لەبارەی چیرۆكی ریكلامی "مارلبۆرۆ" باسلەوە دەكات، دوان لە بەڕێوەبەرە جێبەجێكارەكانی ریكلامی "مارلبۆرۆ" وێنەی باوكی ئەویان لە یەكێك لە رۆژنامەكان لەگەڵ كچە هاوڕێیەكیدا بینیوە كە ئەویش كچە ئەكتەر (جۆن واین) بووە، دوای ماوەیەكی كورت، ئەو دوو كەسە سەردانی باوكیان كردووە لە كێڵگەی "تی كرۆس"، بە قاتێكی خەت خەتەوە لە ئۆتۆمبیلەكانیان دابەزیوون.
كوڕەكەی بۆب نوریس دەڵێ:" ئەوانە هاتبوون بۆلای باوكم‌و پێیان وت: ئەتەوێت بچیتە ناو ریكلامی بازرگانی جگەرەی مارلبۆرۆ-وە ؟"، باوكی وەڵامی داونەتەوە:" زۆر باشە، من ئێستا بە جۆرێك لە جۆرەكان سەرقاڵم، بۆچی هەفتەی داهاتوو ناگەڕێنەوە، ئەگەر جدی بوم، قسە دەكەین"، هەفتەی داهاتوو دوو كەسەكە گەڕانەوە، بەوشێوەیە رێككەوتنەكە كرا، ئەمە لە ساڵی 1954دا بوو.
پاش ماوەیەك نۆریس وازی لە كاركردن هێنا، ئەوەش دوای ئەوەی هەستی بەوەكرد بووە بە پێشەنگێكی خراپ بۆ كچ‌و كوڕەكانی، بەتایبەتی لەوەدا كە داوای لە كوڕەكانی دەكرد جگەرەنەكێشن، لەپڕ دوچاری ئەو پرسیارەی منداڵەكانی دەبووەوە كە پێیان دەوت:" ئەگەر تۆ ئەتەوێت جگەرەنەكێشین، بۆچی ریكلام بۆ جگەرە ئەكەیت؟".
هەر لەو رۆژانەدا بوو كە دوچاری ئەو پرسیارە دەبووەوە، بۆب نۆریس دەستلەكاركێشانەوەی خۆی لە ریكلامەكە بۆ فلیپ مۆریس نارد كە خاوەنی ماركەی بازرگانی مارلبۆرۆ بوو.

لەبارەی جگەرەكێشانەوە
بەپێی ئامارە فەرمییەكان، ئێستا لەسەرتاسەری جیهان نزیكەی (ملیارێك‌و 100 ملیۆن) كەس جگەرەكێشن، پێشبینی دەكرێت لە دوو دەیەی داهاتوودا ئەم ژمارەیە بۆ (ملیارێك‌و 600) ملیۆن كەس بەرزببێتەوە.
جگەرەكێشان سەرباری زیانە گەورەكەی بۆسەر تەندروستی گشتی لە هەر وڵاتێك، زیانی ئابوری گەورەش لە ئابوری خێزان دەدات، بەپێی ئامارەكان لە وڵاتە هەژارەكاندا رێژەی 30%ی كۆی داهاتی گشتی بۆ كڕینی جگەرە خەرجدەكرێت.
رێژەی 80%ی ئەوانەی لەسەر ئاستی جیهان جگەردەكێشن، لەو وڵاتانەدا دەژین كە داهاتی مامناوەند یاخود كەمیان هەیە.
مەترسییە زۆرەكانی جگەرەكێشان وایكردووە ساڵانە رۆژێك بۆ روبەڕووبونەوەی جگەرەو بەكارهێنانی هەموو جۆرەكانی تری توتن دانراوە، ئەو رۆژەش 31ی ئایارە.
بەپێی ئاماری رێكخراوی تەندروستی جیهانیی، ساڵانە (8) ملیۆن كەس بەهۆی جگەرەكێشانەوە دەمرن، لەم ژمارەیە (3 ملیۆن‌و 300 هەزار) كەسیان بەهۆی نەخۆشی سییەكانەوە دەمرن، (500) هەزار كەس بەهۆی كاریگەری جگەرەوە دەمرن، واتە خۆیان جگەرەكێش نین، بەڵام لە ژینگەیەكدا دەژین كە جگەرەكێشی تێدایە، لەنێو ئەم جۆرەدا ساڵانە (60 هەزار) منداڵ دەمرن.
رێكخراوی تەندروستی جیهانیی دەڵێ: ساڵی 2000 لەسەر ئاستی جیهان رێژەی ئەوانەی كە جگەرەیان كێشاوە، 27% بووە، بەڵام لە ساڵی 2016دا رێژەكە بۆ 20% دابەزیوە.
ئەم دابەزینە لە ئاستی جگەرەكێشان هێشتا دڵنیاكەرەوە نییە، بۆ كەمكردنەوەی گاریگەرییە خراپەكانی جگەرە لەسەر مرۆڤ، رێكخراوی تەندروستی جیهانیی داوا لە وڵاتان دەكات تاوەكو ساڵی 2025 بەرێژەی 30% بەكارهێنانی توتن كەمبكەنەوە.
لەبارەی زیانە تەندروستییەكانی جگەرەوە رێكخراوەكە باسلەوەدەكات، لەناو جگەرەدا سەدان ماددەی ژەهراوی هەن كە سییەكانی مرۆڤ وێران دەكەن، رێكخراوەكە بەردەوام پەیامی ئومێدبەخشانە بە خەڵك لەسەر ئاستی جیهان دەدات‌و دەڵێ:" هێشتا زووە بۆ ئەوەی بڕیار بدەی واز لە جگەرەكێشان بهێنیت، چونكە لەماوەی دوو هەفتەدا دوای وازهێنان لە جگەرە، سییەكانت دەگەڕێنەوە باری ئاسایی‌و ئەركی خۆیان بە باشی ئەنجام دەدەن". 
هەندێك وڵات بۆ سنورداركردنی ئەم دیاردە مەترسیدارە تەندروستییە، باجی قورسیان لەسەر كڕینی جگەرە داناوە، تاوەكو خەڵك دوركەونەوە لە جگەرەكێشان، بەپێی داتایەك:
•    لە بۆسنە بەرێژەی 86% باج لەسەر جگەرە دانراوە
•    لە سلۆڤاكیا بەرێژەی 84.6%
•    لە بولگاریا بەرێژەی 84%
•    لە پۆڵەندا بەرێژەی 82.6%
•    لە توركیا بەرێژەی 82.2%
رێژەی جگەرەكێش لە وڵاتێكەوە بۆ یەكێكی تر جیاوازە، ئەمەش پابەندە بە ئاستی رۆشنبیری تەندروستی‌و بارودۆخی ئابوری ئەو وڵاتانەوە، بەگوێرەی ئامارە فەرمییەكان:
•    یۆنان یەكەم وڵاتە لەسەر ئاستی جیهان لەرێژەی جگەرەكێشدا، 28%ی كۆی دانیشتوانی ئەو وڵاتە جگەرەدەكێشن.
•    توركیا دووەم وڵاتە، 26%ی دانیشتوانەكەی جگەرەكێشن.
•    هەنگاریا لە پلەی سێیەمدایە، 23%ی دانیشتوانەكەی جگەرە دەكێشن.
•    لاتیڤیا لە پلەی چوارەمدایە‌و 22%ی دانیشتوانەكەی جگەرە دەكێشن.
•    ئیسپانیا لە پلەی پێنجەمدایە‌و 20%ی دانیشتوانەكەی جگەرە دەكێشن.

جگەرە لە هەرێمی كوردستان
ساڵی 2007 پەرلەمانی كوردستان یاسایەكی پەسەندكرد بەناوی یاسای ژمارە (31)ی بەرەنگاربوونەوەی جگەرەكێشان، ساڵی 2008 یاساكە هەمواركرایەوە‌و بە بڕیارێك خرایەبواری جێبەجێكردن.
بەپێی ئەو یاسایە، ریكلامكردن بۆ جگەرە لە هەرێمی كوردستان قەدەغەكراوە‌و سەرپێچیكار بە بڕێك پارە كە لە (400 هەزار) دینار كەمتر نەبێت‌و لە (2 ملیۆن) دینار زیاتر نەبێت سزادەدرێت، ئەمە سەرباری ئەوەی ریكلامەكەی پێ لادەبرێت، بۆب نۆریس ئەو پیاوەی كە ریكلامی بۆ جگەرەی مارلبۆرۆ دەكرد، ئەگەر لەم سەردەمەدا لە هەرێمی كوردستاندا بوایە، دەبوو چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم یاسایەدا بكات ؟ یاسایەك كە هێشتا بڕگە سەرەكییەكانی جێبەجێ نەكراوە، لەوانە قەدەغەكردنی جگەرەكێشان لە شوێنە گشتییەكاندا كە بڕی (10 هەزار) دینار غەرامەی بۆ سەرپێچیكار دیاریكردووە.
هیچ حاڵەتێك لە بەردەستدا نییە كە لەدوای دەرچوونی ئەو یاسایەوە كەسێك لەسەر جگەرەكێشان لە شوێنە گشتییەكان غەرامەكرابێت، لە عێراقیش یاسایەكی هاوشێوە هەیە كە ساڵی 2012 دەرچووە‌و جگەرەكێشان لە شوێنە گشتییەكان قەدەغە دەكات.
رۆژی 16ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ حاڵەتێكی دەگمەن لە عێراق تۆماركرا، وەزارەتی دادی عێراقی فەرمانبەرێكی خۆی بە بڕی (10 هەزار) دینار سزادا بەهۆی ئەوەی لە شوێنی كاركردنی خۆی لە وەزارەت جگەرەی كێشابوو.
یاساكانی تایبەت بە جگەرەكێشان لە عێراق‌و هەرێمی كوردستان وەكو خۆیان جێبەجێ ناكرێن، بەڵام بەم ساڵانەی دوایی رۆشنبیرییەكی گشتی لەناو خەڵك دروستبووە كە جگەرەكێشانیان لە شوێنەگشتییەكان كەمكردوەتەوە، لە زۆرێك لە فەرمانگە حكومییەكان شوێنی تایبەت بە جگەرەكێشان دروستكراوە.

داتاكانی جگەرە لە هەرێمی كوردستان
بەپێی ئاماری بەڕێوەبەرایەتی گشتی وەزارەتی بازرگانی‌و پیشەسازیی هەرێمی كوردستان، ساڵی  2013 بەر لە سەرهەڵدانی قەیرانی دارایی، بەبەهای نزیكەی (716 ملیار) دینار جگەرە هاوردەی هەرێم كراوە، ساڵێك دواتر رێژەكە بەرزبوەتەوە بۆ (956 ملیار) دینار، بەڵام ساڵی 2015 واتە دوای سەرهەڵدانی قەیرانی دارایی، بەهای پارەی هاوردەكردنی جگەرە بۆ هەرێم دابەزیوە بۆ (813 ملیار) دینار.
بەشێوەیەكی گشتی بازرگانی جگەرە لە هەرێمی كوردستان یەكێك بازرگانییە ناشەفافەكان، كە بەپرسانی حزبی‌و حكومی لە هەردوو زۆن لە پشتەوە دەستیان تێوەرداوە‌و لە بەرژەوەندی خۆیان ئیدارەی دەدەن.
لەبارەی ئاماری ژمارەی ئەوانەی لە هەرێمی كوردستان جگەرەكێشن هیچ ئامارێكی نوێ لەبەردەستدا نییە، دكتۆر خالس قادر وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی هەرێمی كوردستان بە (درەو میدیا)ی راگەیاند، ئەوەی هەیە ئاماری ساڵانی پێشووە‌و لەئێستادا هیچ ئامارێك لەبارەی ژمارەی جگەرەكێش‌و ئەوانەی بەهۆی جگەرەكێشانەوە لە هەرێمی كوردستان دەمرن لەبەردەستی ئەواندا نییە.
بەڵام بەپێی روپێوییەكی خێزانیی كە ساڵی 2016 لەسەر ئاستی عێراق‌و هەرێمی كوردستان كراوە، رێژەی جگەرەكێشە لە عێراق‌و هەرێم پێكەوە 23.4%ە.
10 ساڵ پێشترو بەدیاریكراوی لە ساڵی 2006دا ئەم رێژەیە 13% بووە، واتە ژمارەی جگەرەكێش لە هەرێمی كوردستان ساڵ لەدوای ساڵ زیادی كردووە.
وەسیم كەیلان ئەندامی پرۆگرامی روبەڕووبونەوەی توتن لە وەزارەتی تەندروستی عێراق پێنج مانگ لەمەوپێش لە لێدوانێكدا بۆ ئاژانسی ئەنادۆڵی توركیا وتی:" بەپێی ئەو روپێوییانەی كە كردومانە، لە هەر 20 خولەك جارێكدا كەسێك بە هۆكاری جگەرەكێشانەوە دەمرێت".
وەسیم باسلەوەدەكات، لە عێراق رۆژانە (2 ملیار) دینار واتە نزیكەی (ملیۆنێك‌و 650 هەزار) دۆلار خەرجدەكرێت بۆ كڕینی توتن‌و بەرهەمەكانی تری دوكەڵ‌و لە دەرەوەی وڵاتەوە هاوردە دەكرێن.
بەمدواییە دیاردەیەكی تری سەریهەڵداوە‌و كە بازاڕەكانی هەرێمی كوردستانیشی تەنیوە، جگەرەی ئەلیكترۆنی دەیەوێت شوێنپێ بە جگەرەی كلاسیكی لەق بكات، هەندێك دەڵێن ئەم جۆرە جگەرانە رێژەی نیكۆتین تێیاندا كەمە‌و زیانی تەندروستییان نییە، بەڵام توێژینەوە زانستییەكان قسەی پێچەوانە دەكەن.