بەشی دووەم 
راپۆرتی شیكاری/  ئارام مەحمود
زۆرینەی سیاسی لە پێناسەیەكی سادەدا مانای زۆرینەی ژمارەیی بەشێك لە دانیشتوان یان گەلی ناو دەوڵەتێك و هەژمونیان بەسەر پێكهاتە و ڕەنگەكانی تری ناو كۆمەڵگا ناگەیەنێت، بەڵكو ئاراستەیەكی سیاسیی دیاریكراو و ڕاسپێردراوە بە ئیدارەدانی كاروباری دەوڵەت و كۆمەڵگا لەسەر بنەمای گرێبەستێكی كۆمەڵایەتی كە سەرجەم پێكهاتەكان لەسەری ڕێكدەكەون دوای دروستبونی دەوڵەتی نیشتمانی، خاڵی هەرگرنگیشی پارێزگاریكردنە لە مافی سەرجەم دانیشتوان و پێكهاتەكان، لاوازترین و هەژارترینیان پێش بەهێز و خاوەن هەژمونەكان، بەڵام پرسیاری جەوهەری لێرەدا ئەوەیە گەر سیستمی زۆرینەی سیاسی لە عێراق ببێتە مۆدیلی حوكمڕانی كە هەندێك بانگەشەی بۆ دەكەن، تاچەند زەمینەی پیادەكردنی بنەماو ئامانجەكانی دەكرێت بەجێبهێنرێن؟، تەوافوق و شەراكەتی سیاسی نەیتوانی سەقامگیری سیاسی و كۆمەڵایەتی فەراهەمبكات، زۆرینەی سیاسی دەتوانێت چارەسەرێكی ئەفسوناوی بۆ تەواوی كێشەكانی عێراق بدۆزێتەوە؟ هۆشیاری سیاسی لە عێراق گەیشتوەتە ئاستێك تیمێك حوكمڕانی بكەن و تیمێكیش لە دەرەوەی دەسەڵات ڕۆڵی ئۆپۆزسیۆن بگێڕن؟، زۆرینەی سیاسی ئەكرێت پێوەرێك بێت بۆ وەرگرتنی بەرپرسیارێتی لەسەر بنەمای قورسایی سیاسیی هێزەكان و بڕی ئەو متمانەیەی لە گەلەوە وەریدەگرن، دەكرێت ئەم پێوەر سنورێك بۆ هێزەكان دابنێت و لە خاڵی بەرپرسیارێتیدا ڕایانبگرێت؟.
ئەوانەی پشتیوانیی پێكهێنانی حكومەتی زۆرینەی سیاسیی دەكەن لە عێراق پێیانوایە ئەم سیستمە چارەسەری هەموو ئەو كێشانە دەكات كە بەرۆكی وڵاتیان گرتوە، بەوپێیەی حكومەتێكی یەك تیم بەرهەمدەهێنێت، بەرنامە و ئامانجێكی هاوبەش كۆیاندەكاتەوە و بەرپرسیارێتی كارەكانیشیان لەبەردەم پەرلەمان دەگرنە ئەستۆ، هاوكات ئۆپۆزسیۆنێكی ڕاستەقینەش لە ڕەحمی ئەم پرۆسەیەوە لەدایك دەبێت كە بە وردی چاودێری كارەكانی حكومەت دەكات و لە هەموو كەموكورتییەك دێتە دەنگ و ڕایگشتی لێ ئاگاداردەكاتەوە.
حكومی زۆرینە خواستێكی نوێ‌ نیە
پیادەكردنی سیستمی دیموكراسی زۆرینەی سیاسیی لە عێراقدا داوایەكی نوێ‌ نیە، لە ساڵی 2010دا هەوڵێك هەبوو بۆ كۆتاییهێنان بە تەوافوق و شەراكەت، وەك پشتیوانانی ئەم مۆدیلە دەڵێن دەرفەتێك بوو بۆ ڕاستكردنەوەی پرۆسەی سیاسی، بەڵام وەك دەوترێت سازشكردن و ڕازیكردنی گوماناوی و دابەشكردنی دەسەڵات لەسەر بنەمای پشكێنەی تائیفی ڕێگربوون، لە ساڵی 2014شدا جارێكی تر زۆرینەی سیاسیی هاتەوە بەرباس و نوری مالیكی سەرۆكی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا و جێگری سەرۆك كۆماری عێراق بانگەشەی بۆ دەكرد، بەڵام ڕێكەوتنە سیاسییەكان لەودەمەدا بەدوورخستنەوەی مالیكی لە پۆستی سەرۆك وەزیران و مانەوەی سیستمی تەوافوقی سیاسیی كەوتەوە.
لەسەروبەندی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كە بڕیارە ڕۆژی 12ی ئایاری ئەمساڵ بەرێوەبچێت، نوری مالیكی جارێكی تر زۆرینەی سیاسیی كردوە بە دروشمی سەرەكی و پرۆژەی بەدیل بۆ چونە قۆناغێكی نوێ‌ لە مومارەسەكردنی دیموكراتی، ئەم پرۆژەیە لەگەڵ ئەوەی هەڵمەتێكی میدیایی فراوانی بۆ ڕێكخراوە و وەك فریادڕەسی قۆناغەكە و خواستی زۆرینە گوزارشتی لێدەكرێت، بەڵام وێڕایی هەموو ئەو پرسیارانەی لەسەرەوە وروژاندومانە تائێستا خودی پرۆسەكە خۆی بەتەموژاوی ماوەتەوە و سەرپێخستنی زیاتر پەیوەستە بەشێوازی ئەو هاوپەیمانیانەی لە ئایندەدا لەدایك دەبێت لەگەڵ ڕێككەوتنیان لەسەر ئەو بەرنامەیەی كە دەیكەنە بنەمای بەڕێوەبردنی حكومەتی داهاتوو.
لە دیارترین ئەو پڕۆژانەی بۆ گۆڕینی سیستمی سیاسی لە شەراكەتەوە بۆ زۆرینە دەخرێنەڕوو، پێكهێنانی كوتلەیەكە كە پێكهاتەكان تێپەڕێنێت (كتلة عابرة للطائفیة )، بە مانایەكی تر پێكێهنانی زۆرینەیەكی پەرلەمانی لە كوتلە فرە ڕەنگەكان، عەمار حەكیم سەرۆكی ڕەوتی حیكمە و حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق بۆ پێكهێنانی لیستێكی تێكەڵە لە دەرەوەی پێكهاتەكان پێش هەڵبژاردن هەوڵەكانیان چڕكردەوە بەڵام سەركەوتوو نەبوون، ئەوە لە كاتێكدایە ئەم هەوڵە بۆ بەدەستهێنانی زۆرینەیەكی پەرلەمانیی و پێكهێنانی حكومەتی ئایندە بوو نەك بۆ بەدەستهێنانی زۆرینەیەك كە ئامانجی گۆڕینی سیستمی سیاسی و حكومەتی زۆرینەی سیاسی بێت.

دابەشبونی شیعەكان ئاستنەگی سەرەكیە  
پەرتەوازەبوونی ناوماڵی شیعەكان لەم هەڵبژاردنەدا بەربەستێكی گەورە دەبێت لەبەردەم هەوڵەكانی نوری مالیكی بۆ پێكهێنانی حكومەتی زۆرینە، لەگەڵ ئەوەی حەیدەر عەبادی لەدواین كۆنفرانسی رۆژنامەوانی هەفتانەیدا ڕایگەیاند: بەشێك نابێت لە حكومەتی تەوافوق و حكومەتی بەشبەشێنەی تائیفی كە ئەمە پێشهاتێكی نوێیە لە هەڵوێستی عەبادی، بەڵام بەشێك لەچاودێران پێیانوایە ئەمە یەكسان نیە بەپشتیوانی عەبادی لە حكومەتی زۆرینە، بەڵكو ئامانجی سەرەكی عەبادی كاڵكردنەوەی ئەو كارتە سیاسییەیە لەدەستی مالكی (زۆرینەی سیاسیی)، چونكە ئەم دوانە جگە لە ململانێ پێناچێت هیچ خاڵێكی هاوبەش لە ئایندەشدا كۆیانبكاتەوە. 
هیچ كات هێندەی ئەم قۆناغە شیعەكان بەسەر هێز و لیستی جیاوازدا دابەشنەبوون، بەپێی هەندێك پێشبینی هاوپەیمانی نیشتمانی شیعەكان لە دوای هەڵبژاردن بەسەر چەند كوتلەیەكی سەرەكیدا دابەشدەبێت، كە دیارترینیان ڕەوتی مەدەنی و سەدرییەكانە، حزبی دەعوە كە ئێستا بە فیعلی بەسەر لیستی(النصر)ی، حەیدەر عەبادی و دەوڵەتی یاسای نوری مالیكدا دابەشبوون، ئیئتیلافی (الفتح)یش، كە هاوپەیمانی هێز و لایەنەكانی حەشدی شەعبیە ئەگەر هەیە ببێتە یەكێك لە كوتلە گەورەكان، وێڕایی لایەنە شیعەكانی تر كە پێكەوە كوتلەیەك دروستبكەن یان بەسەر ئەم كوتلانەدا دابەشبن، بێگومان دوای هەڵبژاردنیش ئەگەری پێكهێنانی هاوپەیمانێتیەكی گەورە بۆ دەستنیشانكردنی پۆستی سەرۆك وەزیران و پۆستە باڵاكانی تر ئەگەرێكی بەهێزە، بەڵام ڕێككەوتنیان لەسەر پێكهێنانی حكومەتی زۆرینە ئەگەرێكی دوورە بەوپێیەی تائێستا لەناو ماڵی شیعەدا نوری مالیكی بەتۆخی پێداگری لەسەر ئەم تەرحە دەكات و لایەنەكانی تر بەتایبەت ڕەوتی سەدر و ڕەوتی حیمكە لەگەڵ پێكهێنانی حكومەتی زۆرینە نین.
پشتیوانانی ئەم تێزە سیاسییە دەڵێن، لەكاتێكدا ئەوان پێداگری لەسەر جێبەجێكردنی زۆرینەی سیاسیی دەكەن وەك سیستمێكی پەرلەمانیی هاوشێوەی سیستمە دیموكراسییەكانی جیهان كە پەرلەمانێكی چالاك و حكومەتێكی بەهێز بەرهەمدێنێت ئەوانەی بەرگری لە سیستمی تەوافوق و شەراكەت دەكەن، جگە لەوەی بە باشترین چارەسەری دەزانن بۆ ئیدارەدانی ئەو كۆمەڵگایانەی فرە پێكهاتەن هیچ خەسەڵەتێكی تریان نیە لەباسی بەهاكانی پیادەكردنی ئەم سیستمەدا.

خەوشەكانی تەوافوق لە چاوی لایەنگرانی زۆرینەی سیاسییەوە
لەباسی خەوشەكانی پیادەكردنی سیستمی تەوافوقدا، بەریگركاران لە سیستمی زۆرینەی سیاسیی ڕایدەگەیەنن، بەشكردنی سێ‌ سەرۆكایەتیەكە، سەرۆكایەتی كۆمار، سەرۆكایەتی پەرلەمان و ئەنجومەنی وەزیران، لە نێوان كورد و شیعە و سوننە، هاوكات بەشكردنی وەزارەتی بەرگری بۆ سوننە و وەزارەتی ناوخۆ بۆ شیعە و دابەشكردنی وەزارەتە سیادییەكان (بەرگری و ناوخۆ و دەرەوە و دارایی و نەوت )، سێ‌ وەزارەتیان بۆ شیعە و سەرو وەزارەتیش بۆ كورد و سوننە بەدیارترین خەوش و عەیبەكانی سیستمی تەوافوق دەزانن كە لەسەربنەمای پشكێنەی تائیفی و نەتەوەیی دابەشكراون.
وێڕایی بەشكردنی دامەزراوەی دادوەری بەتایبەت ئەنجومەنی باڵای دادوەری و دادگای فیدراڵی، باڵیۆز و فەرماندەكانی سوپا و پۆلیس و دامەزراوە ئەمنییەكان لە نێوان هەرسێ‌ پێكهاتەكە، هاوكات دابەشكردنی دەستە سەربەخۆكان و بریكاری وەزارەت و ڕاوێژكار و بەڕێوەبەرە گشتییەكان تا دەگاتە پلە وەزیفییەكانی خوارەوە لە تەواوی جومگە و دامەزراوەكانی دەوڵەت نێوان پێكهاتەكاندا، كە ئەمە بە هۆكاری هاتنەپێشەوەی كەسانێك دەزانن كە نەك خاوەنی پسپۆڕی نین لە بوارەكانی خۆیاندا، بەڵكو خاوەنی بڕوانامەی پێویستیش نین.
 پرسی پەكخستنی چەندین پرۆژە یاسای گرنگیش لە پەرلەمانی عێراق خاڵێكی ترە كە ئۆباڵەكەی دەخرێتە ئەستۆی سیستمی تەوافوق و ناكۆكی و ململانێی تائیفی و نەتەوەییەكان، یاخود تێپەڕاندنی هەندێك یاسا لەسەر بنەمای سەفقەی سیاسی و ڕازیكردنی یەكتر، بەوپێیەی كوتلەكانی هەر پێكهاتەیەك هەوڵی تێپەڕاندنی ئەو یاسایە دەدەن، كە لەبەرژەوەندی خۆیانن، ئەمەش وایكردەوە تائێستا چەندین یاسای گرنگ لە پەرلەمانی عێراق بەهەڵپەسێردراوی بمێننەوە.
دیوێكی هەرە ترسناكی سیستمی تەوافوق كە نەیارانی وێنای دەكەن و زەقی دەكەنەوە، فرۆشتنی وەزارەت و پۆستە هەستیارەكانی دەوڵەتە لە بۆرسەی سیاسی و زیادكردنی ئاشكرای هەندێك لە پایتەختی وڵاتە عەرەبییەكان بەتایبەتی لەسەروبەندی پێكهێنانی حكومەتدا، بەوپێیەی ئەو هێزانەی وەزارەتیان لەسەر بنەمای پشكێنەی تائیفی بەردەكەوێت، وەك موڵكی خۆیان تەماشای دەكەن و بەپێی بەرژەوەندی خۆیان مامەڵەی دەكەن.

تەوافوق شكستیهێناوە و زەمینەی زۆرینەش لەبارنیە
ئەمە و چەندین خەوشی تریش كە نەیارانی سیستمی تەوافوق لە عێراق ڕیزی دەكەن و ئۆباڵی هەموو كێشەكانی ئەمڕۆی وڵاتی دەخەنە ئەستۆ، بەڵام دیسانەوە دەگەڕێینەوە سەر بەشێك لەوپرسیارە جدیانەی كە لەدەستپێكی ئەم نوسینەدا وروژوێنروان، ئاخۆ هۆشیاری سیاسی دەستەبژێر و سیاسەتكارانی عێراق كە كاریگەری ڕاستەوخۆیان هەیە لەسەر شەقام بەگشتی و لایەنگرەكانیان بەتایبەتی، گەیشتوەتە ئاستی یەكتر قبوڵكردن و فڕێدانی بەرگی تائیفی و نەتەوەیی و لەبەركردنی بەرگی نیشتمانی بۆ پیادەكردنی سیستمی زۆرینەی سیاسی؟.
بەڕای زۆر لە چاودێرانی دۆخی عێراق و ئەوەی لەسەر زەمینی واقیعیش وەك ڕاستی ڕوون بەرجەستەیە، تائێستا ئەوەی پێیدەوترێت نیشتمان و دەوڵەتی هاوڵاتی لە عێراقدا نەك هەر بنەماكانی نەچەسپیون بەڵكو  یاسا و دامەزراوەكانیش نەبونەتە خاڵی یەكلاكەرەوە و پایەكانی دانەمەزراون، سیاسەتی پەراوێزخستنی لاواز لەلایەن بەهێز و هەوڵدان بۆ دەستەمۆكردنی یان تەریككردنی ڕوئیای زۆرێك لە هێزە هەژموندارەكانە، چاندنی گیانی تۆڵە و ڕەتكردنەوەی بەرامبەر و دەستگرتن بەڕەمزە نەتەوەیی و تائیفی و دینی و كۆمەڵایەتییەكان سیمای هەرە دیاری ناسینەوەی هێز و پێكهاتە جیاوازەكانە، دەستگرتن بەدەسەڵات و بوونی هێزی چەكداری سەربە نەتەوە و پێكهاتە جیاوازەكان خەسەڵەتێكی تری ئەم قۆناغەیە.
 ترس و دڕدۆنگی لە دووبارەبوونەوەی كارەساتەكانی ڕابردوو نەڕەوینەتەوە، نەبوونی متمانە بەیەكتر خاڵی هاوبەشی كۆی هێزەكانە لەنێوان تەواوی پێكهاتەكاندا، جۆشدان و برەودان بە ململانێ نەتەوەیی و تائیفی و مەزهەبییەكان و شۆڕكردنەوەی ناكۆكییەكان بۆ سەر ئاستی شەقام و تاك بەتاكی كۆمەڵگە سیاسەتی بەشێك لە هێزەكانە، ئەمە ئەگەر لە كورتمەودادا بە قازانجی هەندێك هێز لەم پێكهاتە یان لەو پێكهاتە شكابێتەوە، ئەوا ئێستا و دوورمەودادا بەزیانی پێكەوە ژیان و سەقامگیری كۆمەڵایەتی شكاوەتەوە و دەشكێتەوە.
 جگە لەوەش ئۆپۆزسیۆن بوون لە عێراقدا پرۆسەیەكی تاقینەكراوەیە و كارێكی ئاسان نیە بۆ هێز گەلێك تەنها هەڵگری ناوی دیموكراسییە یان لە ڕواڵەتدا و بۆ بەكاربردنی سیاسی بانگەشەی بنەماكانی دیموكراسی و پێكەوەژیان دەكات بكرێتە دەرەوەی بازنەی دەسەڵات و لە ئیمتیازاتەكانی بێبەشبكرێت، لە كاتێكدا لە عێراق دین و نەتەوە و تائیفە و لەپێش ئەمانیشەوە خودی ئینسان كراونەتە قەڵغان و سەرپۆش و خراوەتە خزمەتی ململانێی سیاسییەكان و گەیشتن بەدەسەڵات.
هەموو ئەمانە وادەكات بۆ هەر كەسێك كە كەمێك سەروكاری هەبێت لەگەڵ دۆخی سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی لە عێراق بیركردنەوەیەكی زۆری پێویست نەبێت بۆ قسەكردن لەسەر ئەو ڕاستییەی كە زەمینەی سیاسی لە عێراق نەك هاوكار نیە بۆ پیادەكردنی سیستمی زۆرینەی سیاسی، بگرە لە حاڵەتی جێبەجێكردنیدا دەرگای هەموو ئەگەرەكان بەڕووی ئەو عێراقە ئەكاتەوە كە بڕیاربوو دوای ڕوخانی دیكتاتۆریەت زەمینێك بێت بۆ ئازادی و دیموكراسی و  یەكتر قبوڵكردن.