راپۆرت: ئارام مەحمود 
هەروەك چۆن بڕیاری سەپاندنی سیستمی زۆرەملێی پاشەكەوتی موچە لەماوەی سێ‌ ساڵی ڕابردوودا یەكێك بوو لە پرسە هەرە گەرمە سیاسی‌و كۆمەڵایەتییەكان لە هەرێمی كوردستان، بڕیاری لابردنیشی بەهەمان سەنگ‌و بایەخەوە بووەوە باسی گەرمی ژمارە (یەك)ی شەقام‌و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان‌و نێوەندە جیاوازەكان.
بەبڕوای زۆرێك لە چاودێران، بڕیاری بڕینی بڕێكی نائاسایی و نایاسایی لەموچە‌و كۆكردنەوەی سێ‌ بەشی سفرەو خوانی سەدان هەزار خێزان لەچاوتروكاندنێكدا، بەقەبارەی گەورەیی ستەمەكەی سەركەشی و  سەركێشیەكی گەورەش بوو كە ڕەنگە كەم حوكمڕان هەبێت لەدونیادا جورئەتی هەنگاوێكی لەو شێوەیە بكات، لەترسی كاردانەوەو توڕەیی شەقام، بەڵام دەسەڵاتدارانی كوردستان نەك هەر گوێیان بەمە نەدا، بەڵكو بایەخیان بەو مەترسیەش نەدا كە هێزێكی گرنگ‌و ئەساسی وەك بزوتنەوەی گۆڕان هەمووی چەند مانگێك بوو لەحكومەت دورخرابۆوەو دۆخی سیاسیش بەتەواوی  شڵەژابوو.

پاشكەوت لەڕەهەندە ئابورییەكەی داماڵرا
بەشێك لە شارەزایانی بواری ئابوری دەڵێن، بڕیاری پاشەكەوتكردنی موچە لەبنەمادا بڕیارێكی ئابوری بوو، حكومەت بڕیاری سكەڵهگوشینی دا بۆ تێپەڕاندنی ئەو دۆخە داراییە ناهەموارەی بەرۆكی گرت، كە لە ئاكامی سیاسەتی ئابوری سەربەخۆو بڕینی بودجە لەلایەن بەغداوە ڕوبەروی بووەوە، بەڵام سیاسییەكان ئەو پرسەیان لە ڕەهەندە ئابورییەكەی داماڵی‌و، كردیانە كارتێكی سیاسی‌و دژ بە یەكتری بەكاریانهێنا، ئەوەی یارمەتیدەریش بوو بۆ برەودان بەم بازاڕە، ئەو تۆمارە خراپەیە كە دەسەڵاتی سیاسی هەیەتی بەتایبەت لەبواری گەندەڵی و ناشەفافی و شاردنەوەی داهاتی گشتی.
لێرەوە ئازارەكانی خەڵك‌و بڕینی قوتیان بوو بە كارتێكی قورس‌و گرانبەهای زۆرێك لە هێزەكان‌و ئەولەویەتی ئەوخاڵانەی ڕیزیان دەكرد بۆ یەكتر، لەكاتێكدا ئەو ڕاستیەشیان دەزانی كە بڕیاڕی هەڵگرتنی پاشەكەوت لەبنەمادا پەیوەستە بەڕێككەوتن لەگەڵ بەغداد، بەڵام بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیی (استهلاك محلی) بەردەوام باسیان دەكرد.

سەركەوتن هەزار خاوەن‌و شكست بێكەسە
بۆچونی زۆرێك لەخەڵك وایە، لابردنی پاشەكەوتی مووچە كە هەندێك لە لایەنەكان  كردویانەتە دەستكەوت‌و ئازایەتی، پێش ئەوەی دینارێكی چووبێتە گیرفانی موچەخۆرانەوە، لەبنەڕەتدا نە دەستكەوتەو نە ئازایەتییە، بەڵكو ڕێككردنەوەی ستەمێكە كە دەبوو ڕونەدات. 
بەوپێیەی ئەم پاشەكەوتە لەبنەمادا چ سەپاندنی و چ لابردنی، پرسێكی لۆكاڵی و ناوخۆی هەرێمی كوردستان نەبووە تا چارەسەرەكەی لەدەستی لایەنەكاندا بێت، بەڵكو لەهەردوو بارەكەیدا پەیوەست بووە بەهاتن و نەهاتنی بودجە لەبەغدادەوە، بۆیە هەرچی لەوبارەوە بوەترێت ناڕاستییەكی زەق و منەتكردنێكی بەلاشە بەسەر خەڵكەدا، ڕەنگە هەندێك  لەو سیاسەنەشی ئەو منەتە دەكەن دەیان هێندەی موچەخۆرێكی ئاسایی سودمەندترن لەو بڕیارە، زۆرێك لەخەڵك وەك فاكت ‌و ڕاستی حاشا هەڵنەگر ئەم تێگەیشتنەیان هەیەو ئەو ئیدیۆمە باوە دووبارە دەكەنەوە كە دەڵێت"سەركەوتن هەزار خاوەنی هەیە، بەڵام شكست بێكەسە".

بودجە بەرامبەر گەڕانەوە 
بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست "درەومیدیا" كەتوون، هەرێم‌و بەغداد ڕێككەوتون لەمساڵدا هەولێر هیچ بڕە نەوتتێك ڕادەستی بەغداد نەكات، پڕۆژە یاسای بودجەی ساڵی 2019ش بۆیە بەوشێوەیە پەسەندكرا، ئەگەر هەرێم نەوتیش ڕادەستی بەغداد نەكات مانگانە بڕی (522) ملیار دینار وەردەگرێت، ئەمە ڕۆحی ڕێككەوتنەكەیە.
زانیارییەكان ئاماژە بەوەدەكەن، هەرێم‌و بەغداد وا ڕێككەوتون لەمساڵدا، هەرێم نەوتی خۆی بەشێوەیەكی سەربەخۆ بفرۆشێت و بڕێك لەپارەكەی لەگەڵ بودجەكەی بەغداد بۆ موچەخۆران تەرخانبكات و كۆتایی بە پاشكەوتی موچە بهێنێت، مانگانەش  بڕی (200 ملیۆن) دۆلار بداتەوە بە قەرزی كۆمپانیا نەوتییە بیانییەكان، بڕیارە لەماوەی ئەمساڵەدا هەرێم قەرزی كۆمپانیاكان بداتەوەو لەساڵی داهاتوشەوە نەوتەكەی ڕادەستی بەغداد بكات، وەك دەوترێت ئەگەر ئەمە ڕووە هونەرییەكەی بێت، ئەوا ڕێككەوتنەكە دیوێكی سیاسی گرنگیشی هەیە.

دیوی سیاسی ڕێككەوتنەكە
چاودێرانی دۆخی عێراق دەڵێن، ئەو پێشهاتە تازەیەی هاتوەتەگۆڕێ‌، بەرهەمی لێكگەیشتنێكی پشتی پەردەی نێوان هەرێم و بەغدادیە بە سەرپەرشتی و فشاری وڵاتانی ئیقلیمی، بەتایبەت ئێران‌و موبارەكەی ئەمریكاش، بۆ هێوركردنەوەی كێشەكانی نێوان هەولێرو بەغداد ئەگەر بەشێوەیەكی كاتیش بێت، كە هەنگاوی یەكەمی بە گەڕانەوەی ڕەسمی كورد بۆ بەغدادو سفركردنەوەی كێشەكان دەستی پێكرد، هەنگاوی دواتریشی گەڕانەوەی بودجەی بڕاوی خەڵكی كوردستان بوو، ئەوەش دوای ململانێیەكی توند كە تا ئاستی ڕیفراندۆم‌و هەڕەشەی گۆڕینی نەخشەی سیاسی ناوچەكەو بەكارهێنانی هێزی سەربازی سەری كێشا.
حكومەتی عێراق كە ئێستا كە شیعەكان بڕیاردەری یەكەمن تێیدا، بەخۆڕایی و بێئەوەی بەرمیلێك نەوتی دەستكبكەوێت لەساڵێكدا زیاتر لە (7 ترلیۆن) دینار نادات بە هەرێم و هەرێمیش نەوتەكەی بەشێوەیەكی سەربەخۆ بفرۆشێت‌و دینارێك ڕادەستی بەغداد نەكات، ئەگەر لەبەرامبەر دەستكەوتێكی سیاسی گەورەدا نەبێت، دەستكەوتەكەش وازهێنانی كوردە لەخەونی جیابونەوەو كردنەوەی بەغدادە بەقیبلەی سیاسی.

شیعەكان‌و ترس لە نەفرەتی مێژوو
شیعەكان ترسێكی مێژوویی گەورەیان هەبوو لەكەرتبونی عێراق و جیابونەوەی كورد لە سەردەمی دەسەڵاتی ئەواندا، بۆیە پارەیان كردە قوربانی ناوبانگ و ترس لە " نەفرەتی مێژوو" .
بۆ شیعەكان گرنگ بوو دوای زیاتر لە هەزار ساڵ گەڕاونەتەوە بۆ دەسەڵات لە عێراق، ڕوخسارو نەخشەی سیاسی ناوچەكە بپارێزن و ڕێگە بە دروستبوونی جسیمێكی سیاسی تازە نەدەن لەناوچەكە، ئەو قسەیە نەیەننە سەرخۆیان كە بەدرێژایی زیاتر لە هەزار ساڵ  سوننە مەزهەبەكان لەم ناوچەیە باڵادەستبون‌و ڕێگەیان بەكەرتبونی ناوچەكە نەداوە، بەڵام شیعەكان دوای چەند ساڵێك لە گەیشتنیان بە دەسەڵات ناوچەكە ڕوبەڕوی دابەشبوون بووەوە، وێڕایی ئەوەی جیابونەوەی كوردستانیان بە سەرەتای هەڵوەشانەوەی عێراق دەزانی و ترسیان هەبوو دوای ئەو هەنگاوە سوننەكان لەباكور و ڕۆژئاوای عێراق و هاومەزهەبەكانیشیان لەباشور (بەسرە) دوای جیابونەوە بكەن، بۆ ئەوەی ئەم ترسەش بەتەواوی دوربخەنەوە وەك چۆن ئامادەبون هێزی سەربازی بەكاربهێنن، لە دانوستان‌و سیاسەتكردنیشدا ئامادەبوون ملیارەها دۆلار بخەنە خزمەتییەوە.