نوسینی: جامی ڤیمار/ بی بی سی 
وەرگێڕانی: نامیق رەسوڵ
یەك خولیا و ئارەزووی هاوبەش هەموو كەسە زۆر بەتەمەنەكانی جیهان كۆدەكاتەوە، ئەویش باخداری، یان دروستكردنی باخچە و بایەخ پێدانیەتی، ئایا ئەو خولیا و ئارەزووە تەمەنت درێژدەكاتەوە؟, بە ئەنجامدانی خەمەكانت سوكدەكات؟
جان پۆیتنەر، توێژەری پسپۆر لە توێژینەوەكردن لەسەر ئەو ناوچانەی كە كەسانی زۆر بە تەمەنی تێدان، توێژینەوەیەكی كردووە لەسەر پێنج شوێن كە بەوە بەناوبانگن دانیشتوانەكانیان تەمەنیان زۆر درێژە، ئەوانیش بریتین لە دوورگەی ئۆكیناوا لە ژاپۆن، نیكۆیا لە كۆستاریكا، ئیكاریا لە یۆنان، لۆمالیندا لە كالیفۆرنیا و سەردینیا لە ئیتالیا.
ئەو خەڵكانەی  لەو ناوچانە دەژین كە بە" ناوچە شینەكان" ناودەبرێن، چەند فاكتەرێك كۆیاندەكاتەوە، لەوانە تۆڕی پشتیوانی كۆمەڵایەتی، نەریتی ئەنجامدانی وەرزشی رۆژانە، خۆراكی رووەكی، بەڵام شتێكی چاوەڕواننەكراویش كۆیاندەكاتەوە، 
لە هەریەكێك لەو شوێنانە خەڵكی سەرقاڵی كاری باخداریین، هەتا تەمەنێكی زۆر كە دەگاتە 80 بۆ 90 ساڵی و زیاتریش، ئایا كشتوكاڵكردن و باخداری سەرقاڵبوون پێیەوە دەتوانێت وابكات هەتا 100 ساڵ و زیاتریش بژیت؟

دەروون ئاسودە دەكات
ئەوەی زۆر ئاشكرایە كە ژیان لە دەرەوەی دیواری ماڵ و ئەنجامدانی وەرزشی جەستەیی بە شێوەیەكی نەرمونیان پەیوەندیان هەیە بە ژیان بۆ ماوەیەكی درێژتر و سەرقاڵبوون بە باخچەی ناوماڵ رێگایەكی زۆر ئاسانە بۆ بەدیهێنانی دوو ئامانج وەك پۆینتەر دەڵێت " ئەگەر سەرقاڵی كشتوكاڵ و باخداریت ئەوا زۆربەی رۆژ راهێنانی جەستەیی دەكەیت كە ماندوت ناكەن، هەروەها دەتوانیت رابێیت لەسەر كاركردنی بەردەوام".
پۆینتەر دەشڵێت بەڵگە هەیە كە ئەوانەی كاری باخداری دەكەن ژیانێكی درێژتر دەژین و زۆر كەمیش نائارام دەبن و چەندین توێژژینەوەی جۆراوجۆر هەن كە پشتڕاستیدەكەنەوە كە باخداری و سەرقاڵی بە باخچەی بچوكی ناوماڵەوە زۆر بەسودە بۆ تەندروستی جەستەیی و دەروونی.
لە توێژینەوەیەكی هۆڵەندی نوێدا، توێژەرەكان داوایان لە بەشداربووانی توێژینەوەكە كرد ئەو كارانە بكەن كە دەبێتە هۆی دوودڵی و نائارامسس و پاشان بەسەر دوو گروپدا دابەشیانكردن، یەكێك لە گروپەكان سەرقاڵی خوێندنەوە بوون لەناو ماڵەوەدا و گروپی دووەمیش سەرقاڵی باخداری  بوون بۆماوەی 30 خولەك لە دەرەوە.
ئەو گروپەی كە سەرقاڵی خوێندەوە بوون رایانگەیاند گۆڕانكاری زۆر بەسەر دەرونیاندا هاتووە و دەرنیان زیاتر نائارام بووە، بەڵام هۆرمۆنی " كۆرتیزۆل" یان هۆرمۆنی دڵەڕاوكێ‌ لەلای ئەو گروپەی سەرقاڵی باخدای بوون دابەزینی بەخۆیەوە بینی، هەروەها ئەو گروپە راشیانگەیاند كە بە تەواوەتی دەرونیان ئارام بووتەوە و گەڕاوەتەوە بۆ دۆخی ئاسایی.
توێژینەوەیەكی ئوستورالیش كە چاودێری چەند ژن و پیاوێكی تەمەن 60 ساڵان دەكات كە سەرقاڵی كاری باخدارین بە رێك و پێكی گەیشتوەتە ئەو ئەنجامەی كە ئەو كەسانە بە رێژەی 30%ی مەترسی تووشبونیان بە نەخۆشییەكانی قۆناغی پیریی كەمبوەتەوە، بەبەراورد بەو كەسانەی كە ئەو كارە ناكەن.
چەند توێژینەوەیەكی سەرەتاییش دەربارەی ئەو كەسە بەتەمەنانەی كە دووچارییە نەخۆشییەكانی مێشك وەك خڵەفان و  نەخۆشی ئەلزهایمەر بوون ئاماژەیان بۆ سودەكانی باخداری لەگەڵ چارەسەركردنی ئەو نەخۆشیانە لە رێگەی كشتوكاڵ و باخدارییەوە.
بۆ نمونە تیشكی خۆر و هەوای پاك  یارمەتی ئەو كەسە بەتەمەنانەی كە هەست بە نائارامی و توڕەیی دەدەن و وادەكەن زیاتر هێورببنەوە، هەروەك چۆن رەنگەكان و گەڵای سەوزی رووك و درەختە جیاوازەكان هاوكاریان دەكەن لە باشتربوونی توانای بینین و هەستكردندا.
هیچ چارەسەرێك بۆ پیربوون نییە، بەڵام زانست پێی وایە كە باخداری كوالێتی ژیانمان باش دەكات كاتێك دەچینە تەمەنەوە.

با سروشت بتپارێزێت
باخداری و سەرقاڵبوون بە كاری كشتوكاڵەوە تەنها كاریگەری بۆسەر تەندروستی نییە، بەڵكو سودیی كۆمەڵایەتیشی هەیە كە رەنگە ببێتە هۆی درێژكردنەوەی تەمەن.
دكتۆر برادلی ویلكۆكس لە زانكۆی هاوای سەرقاڵی توێژینەوەیەكە لەسەر كەسە زۆر بەتەمەنەكانی دوورگەی ئۆكیناوا، كە زۆرترین رێژەی كەسانەی بەتەمەنی تێدایە لە جیهاندا ولە هەر 100 هەزار كەسێك 50 كەسی تێدایە و زۆرێك لە هاوڵاتیانی ئەو دوورگەیە باخچەی تایبەتی بچوكیان هەیە كە لە قۆناغی پیریدا خۆیانی پێوە سەرقاڵدەكەن و بایەخی پێدەدەن.
ویڵكۆكس دەڵێت، باخداری لەگەڵ چەند كارێكی بنچینەیی تر، یارمەتیدەر دەبن بۆ درێژكردنەوەی تەمەن و دەشڵێت:" لە ئۆكیناوا دەڵێن هەر كەسێك دەچێتە تەمەنەوە و تەندروستییەكی باشی هەیە پێویستی بەوە هەیە لە چەمكی" ئیكیجای" ژاپۆنی تێبگات كە بە واتای بوونە ئامانجێك دێت كە لە پێناویدا بژی، و باخداری هۆكارێكە كە وادەكات هەموو رۆژێك لە پێناویدا هەستیت".
لەسەروو ئەوەشەوە وەك ویلكۆكس روونیدەكاتەوە، دانیشتوانی ئۆكیناوا بەهای چەمكێكی تر بەناوی " ویمارو"  یان ئاستی بەرزی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی بەرزدەنرخێنن و دەڵێت:"  بینینی كەسانی تر لە بازاڕی ناوچەكەدا و هێنانی بەرهەمەكانت و بەشداریكردنی داهێنانەكانت لە باخچە، یان كێڵگەدا، ئەمانە چەند بەكارێكن كە بە چالاكی كۆمەڵایەتی دادەنرێن و یارمەتی خەڵك دەدات هەستبەوە بكەن بەردەوام لە پەیوەندیدن لەگەڵ كەسانی تر و لە كۆمەڵگە دانەبڕاون.
هەستكردن بە بوونی پەیوەندیی  لەگەڵ كەسانی تر زۆر گرنگە و پەیوەندی مرۆڤیش بە سروشتەوە هاوتایەتی لەو بایەخ و گرنگیدا، یەكێك لە توێژینەوەكانی زانكۆی هارڤارد دەریخستووە كە ئەو كەسانەی لەو ناوچانەدا دەژین كە چواردەوریان سەوزایی و درەختە، بۆماوەیەكی زیاتر دەژین و ئەگەری توشبونیان بە نەخۆشی شێرپەنجە و نەخۆشییەكانی هەناسەدان كەمتردەبێتەوە.
چەند توێژینەوەیەكیش كە لە فەرەنسا ئەنجامدراون، دەریانخستووە كە جوتیارەكان لە رووی تەندروستییەوە باشترن لەوانەی كە جوتیار نین, لە سكۆتلەنداش ئێستا پزیشكەكان دەتوانن لە رەچەتەی پزیشكیدا رۆیشتن بە پێ‌ لەناو سروشتدا وەك چارەسەر بۆ چەند نەخۆشییەكی جۆراوجۆر بنوسن، لەوانەش نەخۆشی بەرزی گوشاری خوێن،  كەمكردنەوەی دڵەڕاوكێ و باشكردنی هەستكردن بە ئاسودەیی بە تەواوەتی.
باخداری ئەگەر لە رووبەڕێكی زۆر بچوكی ناو ناوچەیەكی شارستانیشدا بێت، رێگایەكی ئاسانە بۆئەوەی هەستكردن بە سروشت بخەیتە ناو ژیانی رۆژانەتەوە.
لە كۆتاییدا پێكهاتەیەكی خۆراكی هەیە بۆ درێژكردنەوەی تەمەن كە رەنگە باخداری كۆمەكی بكات، توێژەران ، خۆراكی " ناوچەی ناوەڕاست" واتە ناوچەی حەوزی دەریای ناوەڕاستیان پەیوەست كردووە بە هێواشی پیربوونەوە بەهۆی ئەوەی دەوڵەمەندە بە سەوزەو میوەو دانەوێڵە و ماسی و زەیتی زەیتون 
ویلكۆكس دەڵێت بنەما بنەڕەتییەكا بۆ خواردنی بڕێكی زۆر لە سەوزەی تازە كە لە بازاڕەكان و كێڵگەكانی ناوخۆوە دەهێنرێت، زۆر گرنگە بۆ درێژكردنەوەی تەمەن، جا ئەو خۆراكانە لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بن، یاخود نا، بۆ نمونە لە دوورگەی ئۆكیناوا زۆرینەی خەڵك سەوزەی وەك لیمۆی ترش و پەتاتەی شیرین لە باخچەكانی ماڵەكانیاندا دەڕوێنن.
دەشڵێت:" كاتێك ئەو سەوزە و میوانە دەخۆیت كە بەدەستی خۆت بەرهەمتهێناون، ئەوا تامەكەی جیاواز و خۆشە و وادەكات هەست بكەیت بە جیاوازییە بەسودەكان بۆ تەندروستی وەك " ڤیتامینەكان و كانزاكان و پێكهاتە زیندەییەكان) لە هەمان خۆراكدا.
پۆیتنەر كە شارەزایە لە " ناوچە شینەكان"  ئەو ناوچانەی زۆرینەی كەسە بەتەمەنەكانی تێدا نیشتەجێیە، رێنمایی ئەوەدەكات كە ئەو خۆراكانەی دەیخۆیت رێژەی لەسەدا 90ی سەوزە و دانەوێڵە و رووەك بن و ئاماژەش بە راستییەكی زۆر سادە دەدات ئەوەیە كە جوتیارەكان مەیلیان لە چاندنی ئەو خۆراكانەیە كە خۆیان حەز بە خواردنی دەكەن.

كشتوكاڵكردن لە پێناوی ژیانێكی درێژتردا؟
ئەگەر باخداری كارێكی باش بێت، ئایا كشتوكاڵكردن و كاركردن لە كێڵگەدا بەكارێكی باش دادەنرێت؟
ژمارەیەكی زۆر لە هۆكارەكانی پەیوەست بە شێوازی ژیان  و چۆنیەتی ژیان و پەیوەندی بە درێژبوونی تەمەنەوە- وەك ژیان لە گوند و ئەنجامدانی وەرزش- بەسەر جوتیاراندا جێبەجێ دەبێت.
چەند بەڵگەیەك ئاماژە بەوەدەدەن كە كشتوكاڵ كردن یەكێكە لەو پیشانەی كە زۆر سودی بۆ تەندروستی هەیە، توێژینەوەیەكی ئوسترالی دەریخستووە كە كەمتر لە سێیەكی جوتیاران بەدەست نەخۆشییە درێژخایەنەكانەوە دەناڵێنن و ژمارەی ئەو جوتیارانەی كە سەردانی كلینیكە پزیشییەكان دەكەن كەمترە لە رێژەی لەسەدا 40ی ئەوانەی  كە لە كێڵگەكاندا كارناكەن.
توێژەرانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەراوردكارییان كردووە لە نێوان رێژەی مردن لە جوتیاران و كۆی گشتی خەڵك، بینیویانە كە زۆر دوورە جوتیاران بە نەخۆشییەكانی وەك شێرپەنجە و شەكرە و نەخۆشییەكانی دڵ بمرن.
توێژەران ئاشكرایانكردووە كە پەیوەندیی هەیە لە نێوان سیستمێكی خۆراكی دەوڵەمەند بە میوە و سەوزە و ماسی و زەیتی زەیتون لەگڵ هێواش پیربوندا، هەروەها چەند توێژینەوەیەك كە لە سوید و فەرەنسا كراون، دەریانخستووە جوتیارەكان زۆر تەندروسترن لە كەسانی تر.
دكتۆر مساهیكۆ جیما، لە زانكۆی واسیدا لە تۆكیۆ، توێژینەوەیەكی دەربارەی ئەو جوتیارانە كرد كە لە هەرێمی سایتامای ناوەڕاستی وڵات نیشتەجێن  و بۆی دەركەوت كە هەلی ئەوەیان هەیە ژیانێكی درێژتر بژین و بەردەوام بن لە كاركردنیاندا تا تەمەنێكی زۆر، بە بەراورد بەوانەی كە جوتیار نین.
ژمارەیەكی زۆر لەو كەسانەی كە جیما وەك سامپڵ توێژینەوەكەی لەسەر كردوون خەڵكانی خانەنشین بوون یان ئەوانەی جوتیاریی كاری سەرەكییان نییە و كارەكانیان وەك سەرپەرشتیكردنی باخچەكان وایە.
جیما دەڵێت:" باخچەی خێزانیی بچوك لە ژاپۆن زۆر بەربڵاوە،" و بۆشی دەركەوتووە كە ئەو جوتیارانەی بە تایبەتی بۆ خۆیان كاردەكات باری دەرونی و جەستەییان زۆر باشە لەكاتی سەرقاڵیان بە چالاكییە كشتوكاڵیی سوكەكان و دواتریشدا.
جیما دەربارەی ئەوە دەڵێت:" پێشبینیدەكەین كە كاری كشتوكاڵ رۆڵی هەبێت لە پارێزگاریكردن لە باری تەندروستی لەرووی جەستەیی و دەرونییەوە".
تاقیكردنەوەی واقیع
سەرەڕای ئەو ئەنجامانەی كە جیما پێی گەیشتووە و دڵخۆشكەر و هاندەرن، بەڵام نمونەیی ژاپۆن لە كشتوكاڵكردندا جێبەجێ نابێت بەسەر هەموو ئەو كارە كشتوكاڵییانەی كە پیشەی سەرەكین بۆ هەندێك، كشتوكاڵكردن پیشەیەكە لە زۆربەی وڵاتانی خۆرئاوادا هەیە، و لەوانەیە جوتیاران رووبەڕووی كاری قورس و مەترسیدار و قەرزی زۆر ببنەوە.
كەواتە قورسە تەنها بڕوانرێتە كشتوكاڵ وەك چارەسەرێكی سیحراوی بۆ چاكبوونەوە لە پیری، باخداری و كشتوكاڵكردن لە كۆتاییدا گەرەنتی تەمەنێكی درێژ بۆ ژیان ناكەن، بەڵام هەندێكم فاكتەری تری پەیوەست بە شێوازی ژیان وەك دەرچوون لە ماڵەوە و سەرقاڵبوون بە كاری جەستەی سوك و خواردنی خۆراكی تەندروستی  رووەكی، لەوانەیە هۆكارێك بن بۆ درێژیی تەمەن و لە كۆتاییدا هەموو شتێك پشت بە هاوسەنگی دەبەستێت.
ویلكۆكس دەڵێت:" ئەو كورسییە لێرەدا وەك نمونەیەكی پراكتیكی بەكاردەهێنم، كورسییەكە لەسەر چوار قاچ وەستاوە، كە بریتیە لە سیستمی خۆراك، چالاكی جەستەیی، چالاكی بیر و مێشك و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان، ئەگەر یەكێكیانت لەدەستدا ئەوا هاوسەنگیت تێكدەچێت، و دەكرێت ئەوە  لەو تەمەنەت كەمبكاتەوە كە پێشبینی دەكەیت بژیت".