درەو:
(ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە
مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت

🔻 لە ماوەی ساڵانی 2015 - 2025، حکومەتی هەرێمی کوردستان، وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، دەستەی ژینگە و پارێزگاری هەولێر، چەندین جار لەسەر داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان بڕیاریان دەرکردووە، هەموو جارەکانیش جەخت لە جێبەجێکردنی بڕیارەکان کراوەتەوە؛
🔹 وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بۆ داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان، تا ئێستا سێ جار بڕیاری دەرکردووە، بەڵام هیچ کام لە بڕیارەکان جێبەجێ نەکراون.
🔹 ساڵی 2015، یەکەم بڕیاری وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بۆ داخستنی پاڵاگە نایاساییەکان دەرچوو. وەزارەتەکە ڕایگەیاند؛ (40) پاڵاوگەی نایاسایی لە هەرێمی کوردستان هەن ڕۆژی (3ی حوزەیرانی 2015) دوا ڕۆژیانە و سەرجەمیان دادەخرێن و تەخت دەکرێن.
🔹 ساڵی 2018 جارێکی دیکە وەزارەتی سامانەسروشتییەکان، بڕیاری داخستنی بۆ پاڵاگە نایاسییەکان دەرکرد و ماوەی (60 ڕۆژ)ی بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکە دیاریکرد. 
🔹 وەزارەتی سامانە سروشتییەکان دوای بێ ئومێدبوون لە جێبەجێکردنی دوو بڕیارەکەی پێشووی، ساڵی 2019 بڕیارێکی نوێی بۆ داخستنی پاڵاوگەکان دەرکرد، وەزارەتەکە ڕاگەیاند؛ (169) پاڵاوگەی نایاسایی هەن، پێویستە سەرجەم پاڵاوگە نایاساییەکانی ھەرێمی کوردستان دابخرێن و سەرجەم کەلوپەلەکانیشیان کۆبکرێنەوە.
🔹 ڕۆژی (21/4/2019) دکتۆر سامی جەلال، سەرۆكی لیژنەی باڵای داخستنی پاڵاوگە نایاساییەكان لە ھەرێمی كوردستان  رایگەیاند؛ "بەفەرمی و بەفەرمانی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری "لابردنی" پاڵاوگە نایاساییەكانی دەركردووە و بۆ ئەم مەبەستەش ھێزێك پێكهێندراوە، بەزوترین كات دەست بە لابردنیان دەكرێت".
🔹 ڕۆژی (8ی شوباتی 2021) مەسرور بارزانی، سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران واژۆی لەسەر فەرمانی ژمارە (483) کرد کە تایبەت بوو بە داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان.دوای دەرچوونی بڕیارەکەی سەرۆک وەزیران پاڵاوگەكان بە بێ ئەوەی ڕەچاوی هیچ بنەمایەكی پاراستنی ژینگە و تەندروستی بكەن بەردەوامیان بە کارکردندا. 
🔹 ڕۆژی (4ی ئابی 2024)، ئومێد خۆشناو، پارێزگارى هەولێر رایگەیاند؛ لەپێناو ژینگەى پارێزگاکە، بڕیاریانداوە لەماوەى (10 رۆژ)دا سەرجەم پاڵاوگە نایاساییەکانى پارێزگاکە دابخەن کە ژمارەیان (138) پاڵاوگەیە. 
🔹 کۆتا بڕیار ڕۆژی یەکشەممە (2025/1/12) مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان، سەرپەرشتیی کۆبوونەوەیەکی تایبەتی کرد بۆ لێکۆڵینەوە و بەدواداچوونی کێشەی پیسبوونی کەشوهەوای هەردوو شاری هەولێر و دهۆک. لەمبارەیەوە لە خاڵی یەکەمی بڕیاری کۆبوونەوەکەدا هاتبوو؛ لە ئەمڕۆوە هەر پاڵاوگەیەک، یان هەر کارگەیەک کە لە دەرەوەی مەرج و ڕێنماییەکان کار بکات و ببێتە هۆی پیسبوونی ژینگە، ڕێکاری یاسایی بەرامبەر دەگیرێتە بەر.

پاڵاوگە نایاساییەکان لە هەرێمی کوردستان
"لە هەرێمی کوردستاندا زیاتر لە (192) پاڵاوگە هەن، بەشێوەو ژمارەی جیا بەسەر ناوچەکانی هەرێمی کوردستان دابەشبوون، لەو ژمارەیەش تەنها (3) لەو پاڵاوگانە یاسایی و فه‌رمین، ئەوانیش پاڵاوگەکانی (کار، قه‌یوان، تاوکێن)، له‌گه‌ڵ (23) موڵه‌ت پێدراو، بە جۆرێک؛
-    لە سنووری پارێزگای هه‌ولێر (140) پاڵاوگەی نایاسایی هەن. بەرپرسان دەڵێن بەشێکی داخراون.
-    له‌ سنووری پارێزگای سلێمانی (24) پاڵاوگەی نایاسایی هەن، بەرپرسان دەڵێن هەموویان داخراون.
-    له‌ سنووری پارێزگای دهۆک (28) پاڵاوگەی نایاسایی هەن، تا ئێستا دیار نیە داخراون یا نا.
ئه‌م پاڵاوگانە‌ ماوەی زیاتر لە 13 ساڵە، به‌ نایاسایی کاردەکەن، بەپێی ووتەی بەرپرسانی باڵای حکومەت و ژینگە، گەورەترین هۆکاری پیسبونی ژینگە و هەوای شارەکان و پیسبوونی خاک و ئاوی ژێر زەوی دەگەڕێنەوە بۆ پاڵاوگە نایاساییەکان. پاشان موەلیدە و ئۆتۆمبێل و پاشماوەکان و سوتاندنی دارستانەکان و چەند هۆکارێکی تر.

هەوڵە بێ ئاکامەکانی حکومەت بۆ داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکانی هەرێم
پاڵپشت بە زانیارییە ڕۆژنامەوانییەکان لە ماوەی ساڵانی 2015 - 2025، حکومەتی هەرێمی کوردستان، وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، دەستەی ژینگە و پارێزگاری هەولێر، چەندین جار لەسەر داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان بڕیاریان دەرکردووە، هەموو جارەکانیش جەخت لە جێبەجێکردنی بڕیارەکان کراوەتەوە، بەشێک لەو بڕیار و هەوڵانە؛
1.    وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بۆ داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان، تا ئێستا سێ جار بڕیاری دەرکردووە، بەڵام هیچ کام لە بڕیارەکان جێبەجێ نەکراون.
2.    ساڵی 2015، یەکەم بڕیاری وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بۆ داخستنی پاڵاگە نایاساییەکان دەرچوو. وەزارەتەکە ڕایگەیاند؛ (40) پاڵاوگەی نایاسایی لە هەرێمی کوردستان هەن ڕۆژی (3ی حوزەیرانی 2015) دوا ڕۆژیانە و سەرجەمیان دادەخرێن و تەخت دەکرێن.
3.    ساڵی 2018 جارێکی دیکە وەزارەتی سامانەسروشتییەکان، بڕیاری داخستنی بۆ پاڵاگە نایاسییەکان دەرکرد و ماوەی (60 ڕۆژ)ی بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکە دیاریکرد. 
4.    وەزارەتی سامانە سروشتییەکان دوای بێ ئومێدبوون لە جێبەجێکردنی دوو بڕیارەکەی پێشووی، ساڵی 2019 بڕیارێکی نوێی بۆ داخستنی پاڵاوگەکان دەرکرد، وەزارەتەکە ڕاگەیاند؛ (169) پاڵاوگەی نایاسایی هەن، پێویستە سەرجەم پاڵاوگە نایاساییەکانی ھەرێمی کوردستان دابخرێن و سەرجەم کەلوپەلەکانیشیان کۆبکرێنەوە.
5.    ڕۆژی (21/4/2019) دکتۆر سامی جەلال، سەرۆكی لیژنەی باڵای داخستنی پاڵاوگە نایاساییەكان لە ھەرێمی كوردستان  رایگەیاند؛ "بەفەرمی و بەفەرمانی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری "لابردنی" پاڵاوگە نایاساییەكانی دەركردووە و بۆ ئەم مەبەستەش ھێزێك پێكهێندراوە، بەزوترین كات دەست بە لابردنیان دەكرێت".
6.    ڕۆژی (8ی شوباتی 2021) مەسرور بارزانی، سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران واژۆی لەسەر فەرمانی ژمارە (483) کرد کە تایبەت بوو بە داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان.دوای دەرچوونی بڕیارەکەی سەرۆک وەزیران پاڵاوگەكان بە بێ ئەوەی ڕەچاوی هیچ بنەمایەكی پاراستنی ژینگە و تەندروستی بكەن بەردەوامیان بە کارکردندا. 
7.    ڕۆژی (4ی ئابی 2024)، ئومێد خۆشناو، پارێزگارى هەولێر رایگەیاند؛ لەپێناو ژینگەى پارێزگاکە، بڕیاریانداوە لەماوەى (10 رۆژ)دا سەرجەم پاڵاوگە نایاساییەکانى پارێزگاکە دابخەن کە ژمارەیان (138) پاڵاوگەیە. 
8.    کۆتا بڕیار ڕۆژی یەکشەممە (2025/1/12) مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان، سەرپەرشتیی کۆبوونەوەیەکی تایبەتی کرد بۆ لێکۆڵینەوە و بەدواداچوونی کێشەی پیسبوونی کەشوهەوای هەردوو شاری هەولێر و دهۆک. لەمبارەیەوە لە خاڵی یەکەمی بڕیاری کۆبوونەوەکەدا هاتبوو؛ لە ئەمڕۆوە هەر پاڵاوگەیەک، یان هەر کارگەیەک کە لە دەرەوەی مەرج و ڕێنماییەکان کار بکات و ببێتە هۆی پیسبوونی ژینگە، ڕێکاری یاسایی بەرامبەر دەگیرێتە بەر.

بەشێك لە پاڵاوگە نایاساییەكان بەردەوامن لە كاركردن 
دەستەی پاراستن و چاككردنی ژینگەی هەرێم رایگەیاندووە؛ تائێستا بەشێك لە كارگە و پاڵاوگە نایاساییەكان بەبێ رەچاوكردنی مەرجەكانی ژینگەیی، بەردەوامن لە كاركردن و كاریگەریی خراپیان لەسەر ژینگە و تەندروستیی مرۆڤ هەیە. لەم بارەیەوە د.سەنعان عەبدوڵڵا وتەبێژی دەستەی پاراستن و چاككردنی ژینگەی هەرێم ڕۆژی ( 2025-08-25) بە كوردستانی نوێ-ی راگەیاندووە: "ئەگەرچی لە ماوەی رابردوودا بڕیاری داخستن، یان رێكخستنەوەی پاڵاوگە نایاساییەكان درا، بەڵام تائێستا بەشێك لەو پاڵاوگە نایاساییانە بەبێ رەچاوكردنی مەرجەكانی ژینگە، بەردەوامن لە كاركردن، كە بەشی زۆریان لە سنووری پارێزگای هەولێرن"، وتیشی: كاركردنی پاڵاوگەی لەوجۆرە و بەشێك لە كارگەكان بەدەر لە رێنماییەكان، دەبێتە هۆی بڵاوكردنەوەی چەندین نەخۆشی و بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرما"، ئەوەشی وتووە: "ئێمە وەك دەستەی چاككردن و پاراستنی ژینگە بەردەوامین لە بڵاوكردنەوەی رێنمایی و هاندانی لایەنی پەیوەندیدار بۆ ئەوەی هەموو ئەو پاڵاوگانە، پابەندی مەرج و رێنماییەكانی ژینگە و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بن".
ڕۆڵی ڕێکخراوە ژینگەییەکان
چەندین جار ڕێکخراوە ژینگەییەکان و دڵسۆزانی ژینگە، داوای چارەسەری ئەم گرفتەیان کردووە، ئەگەر ژینگەیەکی خاوێنتان بۆ خۆتان و هاوڵایانی کوردستان دەوێ، دەبێ لە ئێستاوە کار بۆ ئەوە بکەن، کۆتایی بەم کارە نایاساییانە بهێنن، بیر لە برەودان بە کارەبای دۆستی ژینگە بکەنەوە، کە هەڵکەوتەی کوردستان زۆر گونجاو و لەبارە بۆ سود وەرگرتن لە ووزەی خۆر و با، گرنگی بە هۆکاری گواستنەوەی گشتی بدەن و ئۆتۆمبێلی دۆستی ژینگە هاوردە بکەن، باج و سزا بکەنە سەر مادە پلاستییەکان بۆ ئەوەی پاشماوەکان کەم ببنەوە، هەڵمەتی ساڵانەی ملیۆنان نەمام لە کوردستان ڕابگەیەنن، ئەو کات دڵنیابن ژینگەیەکی خاوێنمان بۆ فەراهەم دەبێت.

مەترسیەکانی پاڵاوگە نایاسەییەکان
پاڵاوگە نایاساییەکان، مەترسی هەمەلایەنەیان هەیە، لەڕووی مەترسییە تەندروستییەکانەوە، د. هیوا خالید گەردی، پسپۆری وردی نەخۆشییەکانی سنگ و هەناسە بە ئاڤا نیوزی گوتووە: "سەرەڕای دەردانی گازی میسان پاڵاوگەی نەوت و گاز چەندین ماددەی دیكەی زیانبەخش بەرهەم دێنێت، کە ژینگە پیس دەکات و کاریگەریی لەسەر تەندروستی مرۆڤ هەیە وەک Volatile Organic Compounds (VOCs) ماددەی ئۆرگانی بەهەڵمبوو لەوانە بەنزین کە ماددەیەکە دەبێتە هۆی دروستبوونی شێرپەنجە، هەروەها نایتریک ئۆکساید کە لەگەڵ تیشکی خۆر یەک دەگرن تەم و دووکەڵ دروست دەکەن کە پێی دەگوترێت ozone)) ڕێژەی مردن زیاد دەکات. 
هاوكات هایدرۆجین سەلفاید و سەلفەر دایئۆکساید SO2 دەبێتە هۆی تەنگەنەفەسی و چاوسووربوونەوە و گەروو کزانەوە کە ئەگەر بە ڕێژەیکی زۆر بەرکەوتن هەبێ دەبێتە هۆی زیادبوونی ڕێژەی مردن بەتایبەتی لەنێو گەنجان و ئەوانەی لە پاڵاوگەکە کار دەکەن.
سەبارەت بە  دانیشتووانی ئەو ناوچانەی نزیكن لە كارگە و پاڵاوگەكان ئەگەری تووشبوون بە ئەم نەخۆشیانەیان زیاترە:
-    ڕەبۆ
-    نەخۆشییەکانی دڵ و سییەکان 
-    نەخۆشییە دژە خۆییەکان Autoimmune disease 
-    پەککەوتنی جگەر 
-    شێرپەنجە، بەتایبەتی شێرپەنجەی سییەکان 
-    سەرئێشە و دڵ هەڵچوون. 
-    تێکچوونی خەو.
جگە لە كاریگەرییە مەترسیدارەكانی بۆ تەندروستیی مرۆڤ و هۆكارێك بۆ شێرپەنجە، پاڵاوگە ناساییەكان كاریگەریی ڕاستەوخۆیان بۆ سەر خاك و ئاو هەیە. خاكی ئەو شوێنەی كە پاڵاوگە نایاساییەكانی لێیە بەهۆی كاریگەرییە مەترسیدارەكانی بەهیچ شێوەیەك بەكەڵكی كشتوكاڵ نایەت، هەروەها پاشماوەی پاڵاوگەكان دەبێتە هۆی پیسكردنی هەردوو سەرچاوەی ئاوی ژێر زەوی و سەر زەوی.
هاوکات كاریگەرییان لەسەر سامانی ماسی دەبێت، بەتایبەت كاتێك ئەو پاشماوەیە دەڕژێتە نێو ڕووبار و سەرچاوەكانی ئاو، كاریگەریی ڕاستەوخۆی دەبێت بۆ سەر سامانی ماسی و دەبێتە هۆی بنەبڕكردنی ئەو سامانە گرنگە.

پاڵاوگە دیارەکانی عێراق
عێراق شوێنی چەندین پاڵاوگەی نەوتی تێدایە، کە هەموویان دەکەونە ژێر چەتری سێ کۆمپانیاوە کە ئەوانیش (باکور، ناوەڕاست، باشوەر)، بەپێی دابەشبوونی جوگرافییان.
1.    پاڵاوگە دیارەکان لە باکوور
دیارترین و گەورەترینیان پاڵاوگەی ئەلسومودە کە پێشتر پێی دەگوترا "بێجی" کە توانای پاڵاوتنی (280 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی هەیە لە ڕۆژێکدا. سەر بە کۆمپانیای پاڵاوگەکانی باکوورە، بەڵام لە ئێستادا بە توانای تەنها (140 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا کاردەکات بەهۆی بەرکەوتنی بە هێرشە تیرۆریستییەکانی داعش لە ساڵی 2014، کە بووە هۆی گۆڕینی ناوەکەی.
عێراق کار بۆ پەرەپێدان و نۆژەنکردنەوەی ئەم پاڵاوگەیە دەکات، بەو پێیەی وڵاتەکەی ئامانجی بەرزکردنەوەی توانای پاڵاوگەکەیە بۆ (300 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. 
پاڵاوگەی ئەلسومود لە سێ پاڵاوگە پێکهاتووە کە بریتین لە سەڵاحەددین 1، سەڵاحەددین 2، پاڵاوگەی باکوور.
لەم دواییانەدا عێراق توانی پاڵاوگەی سەڵاحەددین 1 نۆژەن بکاتەوە و توانای پاڵاوگەکەی بۆ (60 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرزکردەوە. هاوکات پاڵاوگەی سەلاح الدین2 بە توانای (65 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا کاردەکات، بە ئامانجی نۆژەنکردنەوەی پاڵاوگەی باکوور بۆ توانای (150 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا.
بەپێی ئەو داتایانەی یەکەی توێژینەوەی وزە چاودێرییان کردووە، کۆمپانیای پاڵاوگەکانی باکوور بریتین لە پاڵاوگەی کەرکوک بە توانای پاڵاوتنی (56 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، پاڵاوگەی سینیا بە توانای (30 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، پاڵاوگەی کاساک بە توانای (20 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، پاڵاوگەی حەدیسە بە توانای (16 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، و پاڵاوگەی گەیارە بە توانای (10 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا.
2.    پاڵاوگەکانی ناوەڕاست
یەکێک لە گەورەترین پاڵاوگەکانی نەوت لە عێراق پاڵاوگەی دۆرەیە کە توانای پاڵاوتنی (140 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە، بەشێکە لە کۆمپانیای پاڵاوگەی ناوەندی کە یەکێکە لە کۆنترین کۆمپانیاکان کە لە کەرتی پاڵاوتنی عێراقدا کاردەکات.
هەروەها کۆمپانیای پاڵاوگەی ناوەندی پاڵاوگەی کەربەلا لەخۆدەگرێت کە نوێترین پڕۆژەی پاڵاوگەی نەوتی عێراقە و توانای بەرهەمهێنانی (140 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە و پێکهاتەیەکی سەرەکییە لە پلانی ڕاگرتنی هاوردەکردنی سووتەمەنی.
ئەمە جگە لە پاڵاوگەکانی سەماوە و نەجەف کە هەریەکەیان توانای بڕی (30 هەزار) بەرمیلیان هەیە لە ڕۆژێکدا، پاڵاوگەی دیوانییە کە توانای بەرهەمهێنانی (20 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە.
لە مانگی نیسانی ساڵی ڕابردوو عێراق پاڵاوگەی کەربەلای کردەوە، کە یەکەم پاڵاوگەی وڵاتەکەیە کە تەکنەلۆژیای مۆدێرن بەکاردەهێنێت کە لەلایەن کۆمپانیای هیوندای کۆرییەوە پەرەی پێدراوە.

3.    پاڵاوگە دیارەکانی باشوور
کۆمپانیای پاڵاوگەکانی باشوور بریتییە لە پاڵاوگەی بەسرە، کە توانای پاڵاوتنی کۆی گشتیی (210 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوە لە ڕۆژێکدا، هەروەها سێ پاڵاوگەی لق (بەسرە 1، بەسرە 2، و بەسرە 3)، هەریەکەیان توانای پاڵاوتنی (70 هەزار) بەرمیلیان هەیە لە ڕۆژێکدا.
لەنێو پاڵاوگەکانی نەوتی عێراق کە سەر بە کۆمپانیای پاڵاوگەکانی باشوورە، پاڵاوگەی میسان هەیە کە توانای پاڵاوتنی (40 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە، پاڵاوگەی زیقار لە شاری ناسریە کە توانای پاڵاوتەکردنی (30 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە.
جگە لەوانەی سەرەوە، عێراق چەند پاڵاوگەیەکی دیکەی هەیە، کە توانای بەرهەمهێنانی کەمیان هەیە، هەندێکیان وڵات بە دوای زیادکردنی تواناکانیاندایە، هەندێکی دیکەشیان بە توانای دیزاینی تەواو کارناکەن.
ئەوە جگە لە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان، کە پاڵاوگەی بازیان دیارترین پاڵاوگەی نەوتە لە هەرێم و توانای پاڵاوتنی (40 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی لە ڕۆژێکدا هەیە،بەپێی یەکەی توێژینەوەی وزە.
پوختەی پاڵاوگە نەوتییەکانی عێراق لە گرافیکی خوارەوەدا ڕونکراوەتەوە
 

پاڵاوگە پێشبینیکراوەکان
لە ناوەڕاستی مانگی (ئازاری 2023) وەزارەتی نەوتی عێراق حەوت دەرفەتی وەبەرهێنانی بۆ پەرەپێدان و بەرزکردنەوەی توانای پاڵاوگەکانی نەوتی عێراق ڕاگەیاند. ئامانج لێی زیادکردنی بەرهەمهێنانی بەرهەمە نەوتییەکانە بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی بازاڕی ناوخۆیی و بەم شێوەیەش زیادەڕۆیی بەدەستبهێنرێت، وڵات لە هاوردەکارەوە بۆ هەناردەکاری بەرهەمە نەوتییەکان دەگۆڕێت.
لە دیارترین دەرفەتەکانی وەبەرهێنان کە عێراق پێشکەشی دەکات بریتین لە؛ پرۆژەی پاڵاوگەی میسان کە توانای پاڵاوتنی (150 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی لە ڕۆژێکدا هەیە، هەروەها پاڵاوگەی گەیارە کە توانای پاڵاوتنی (70 هەزار) بەرمیلی لە ڕۆژێکدا هەیە.
هەروەها ئەم دەرفەتانە بریتین لە پڕۆژەی فراوانکردنی پاڵاوگەی ناسریە یان زی قار، کە توانای پاڵاوگەی (150 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە، پڕۆژەی پاڵاوگەی کوت، کە تواناکەی (100 هەزار) بەرمیلە لە ڕۆژێکدا، هەروەها پڕۆژەی پاڵاوگەی سەماوە، کە توانای پاڵاوگەی سەماوە دەگاتە (70 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو لە ڕۆژێکدا.
هاوکات عێراق بە نیازە پڕۆژەی فراوانکردنی پاڵاوگەی حەدیسە، کە توانای پاڵاوتنی (70 هەزار) بەرمیلە لە ڕۆژێکدا، کە پێشکەشی وەبەرهێنەرانی بکات لە وادەیەکی دواتردا.

عێراق وەک هێزێکی نەوتیی
بەگوێرەی داتاکانی ئۆیل ئەند غاز، عێراق بە ئاکتەرێکی سەرەکی لە بازاڕی جیهانی نەوت دادەنرێت، ئەو وڵاتە خاوەنی یەدەگی گەورەی نەوتی خاوە، کە (145.01 ملیار) بەرمیل نەوتی خاوی هەیە.
بەگوێرەی ڕاپۆرتی پێوەرەکانی کوالیتی هەوا، لە کۆی (50) ناوچە پیسترین ناوچەی عێراقە، لە (39) ناوچەی پیسترین ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکوری ئەفریقایە. 
بانکی نێودەوڵەتی لە ساڵی 2018دا مەزەندەی کردووە. کە (47%)ی دارستانە سروشتییەکانی وڵاتەکە لەناوچوون، هەروەها (2.4 ملیۆن) هێکتار زەوی بەهۆی شەڕ و مینەوە بەکارنەهێنراوە، ئەمەش بەشداربووە لە زیادبوونی ڕێژەی دەردانی گازی ژەهراوی تا ئێستا.
هەروەها لێکۆڵینەوەکان بوونی (76) شوێنی گەرمی پیسبوون ئاشکرا دەکەن کە (51) خاڵیان پیسبووە بە نەوت و (23)یان مادەی کیمیایی مەترسیدارن. ئەم شوێنە گەرمانە کاریگەری لەسەر (ملیۆنێک و 700 هەزار) کەس هەیە و ساڵانە زیانەکانیان بە (یەک ملیار و نیو) دۆلار دەخەمڵێنرێت.
ئایا چارەسەر هەیە؟
توێژەرەکە دان بەوەدا دەنێت کە "چەند تاقیکردنەوەیەکی نێودەوڵەتی سەرکەوتوو هەیە، کە دەتوانرێت لە بەغدا و پارێزگاکان جێبەجێبکرێن بۆ کەمکردنەوەی دەردانی گازی گۆگرد و گازە زیانبەخشەکانی دیکە. ئەم تاقیکردنەوانە پشت بە تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو و سیاسەتی ژینگەیی کاریگەر دەبەستن، کە لەلایەن چەند وڵاتێکەوە بۆ کەمکردنەوەی پیسبوونی هەوا پەسەندکراون".
لەنێو ئەمانەدا، ئەو ڕوونی دەکاتەوە، "بەکارهێنانی سووتەمەنی پاک و کەمکردنەوەی ڕێژەی گۆگردیان. چەندین وڵاتی ئەوروپی و ئەمریکا سیاسەتیان گرتۆتەبەر بۆ کەمکردنەوەی ڕێژەی گۆگرد، کە بە سووتەمەنی کەم گۆگرد ناسراوە".
بۆیە گرنگترین شت چاودێریکردنی ژینگە و پشکنینی وەرزییە، یەکێک لە هۆکارەکانی بەردەوامی پیسبوون و کۆنتڕۆڵنەکردنی ئەم دەردانی گازی ژەهراوییانە، چاودێری نەکردنی تەواوەتییە، لەوانەش چاودێریکردنی کارگەکان و ناوەڕۆکەکانیان، کوالێتی هەوا، هۆشیاری بەردەوامی هاوڵاتیان.

مەترسیە ژینگەییەکانی پاڵاوگەکان
-    مەترسییە ژینگەییەکانی پاڵاوگەکانی نەوت زۆرن و بریتین لە پیسبوونی هەوا بەهۆی دەردانی گازە زیانبەخشەکانی وەک دووەم ئۆکسیدی گۆگرد و ئۆکسیدی نایترۆجین و گەردیلە وردەکان، کە کاریگەرییان لەسەر کوالێتی هەوا و تەندروستی گشتی هەیە و بەشدارن لە گۆڕانی کەشوهەوا.
-    ئەم پاڵاوگانە دەبنە هۆی پیسبوونی ئاو و خاک بەهۆی ڕژان و پاشماوەی ژەهراوی، هەروەها پێویستیان بە بەکارهێنانی ئاو و وزەی بەرچاو هەیە، ئەمەش دەبێتە هۆی تێکدانی جۆراوجۆری زیندوو و مەترسی لەسەر تەندروستی مرۆڤ دروست دەکات.
-    پیسبوونی هەوا و بەشداریکردن لە گۆڕانی کەشوهەوا.
-    دەردانی پیسکەرەکان: پاڵاوگەکان بڕێکی زۆر لە پیسکەرەکانی هەوا وەک دووەم ئۆکسیدی گۆگرد SO2))، ئۆکسیدی نایترۆجین NOx))، مادەی گەردیلەی وردPM2.5)) و پێکهاتە ئۆرگانییە هەڵاوەکانVOCs) ) دەردەکەن.
-    کاریگەری لەسەر تەندروستی: ئەم پیسکەرانە دەبێتە هۆی کێشەی هەناسەدان وەکو تەنگەنەفەسی و ئەگەری تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ و شێرپەنجەی سییەکان زیاد دەکات.
-    گۆڕانی کەشوهەوا: پاڵاوگەکان گازی گەرمخانەیی وەک دووەم ئۆکسیدی کاربۆنCO2)) دەردەکەن، ئەمەش بەشدارە لە گەرمبوونی جیهان و گۆڕانی کەشوهەوا.
-    پیسبوونی ئاو و خاک؛ پاشماوەی پیشەسازی پاڵاوگەکان پاشماوەی ژەهراوی دروست دەکەن کە دەتوانێت خاک و سەرچاوە ئاوییەکانی نزیک پیس بکات، هەروەها ڕژان و دزەکردن: ڕژان و دزەکردنی بەڕێوەنەچوو دەبێتە هۆی پیسبوونی ئاو و خاکی درێژخایەن و مەترسی لەسەر ئیکۆسیستەم و جۆراوجۆری زیندوو دروست دەکات.
-    بەکارهێنانی سەرچاوەکان، بەکارهێنانی ئاو و وزە، پاڵاوگەکانی نەوت بەکارهێنەری خۆبەخشی ئاو و وزەن، ئەمەش فشار لەسەر سەرچاوە سروشتییەکان زیاد دەکات.
-    کێشەی زیادە، تێکچوونی ژینگەیی درێژخایەن: ڕژان، دزەکردن و دەردانی گازی ژەهراوی دەتوانێت لێکەوتەی درێژخایەنی ژینگەیی هەبێت.
-    کاریگەی پاڵاوگەکان لەسەر تەندروستی مرۆڤ، پاڵاوگەکان کاریگەرییان لەسەر تەندروستی مرۆڤ هەیە لە ڕێگەی پیسبوونی هەوا کە لە ئەنجامی دەردانی گازە ژەهراویەکانی وەک دووەم ئۆکسیدی گۆگرد و ئۆکسیدی نایترۆجین و گەردیلە وردەکان دروست دەبێت، کە دەبێتە هۆی نەخۆشییەکانی هەناسەدان و دڵ و ئەگەری تووشبوون بە شێرپەنجە زیاد دەکات. 
ئاو و خاک بە کانزا قورسەکان و ماددە کیمیاییەکان پیس دەکەن، ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی کێشەی تەندروستی درێژخایەن وەک شێرپەنجە و تێکچوونی دەمار، هەروەها مەترسی تووشبوون بە نەخۆشییە گواستراوەکانی ئاو لە کۆمەڵگاکانی نزیک ئەو دامەزراوانە زیاد دەکات.
-    کاریگەرییە تەندروستییەکانی پیسبوونی هەوا، نەخۆشی کۆئەندامی هەناسەدان: بەرکەوتن بە پیسکەرەکانی هەوا لە پاڵاوگەکانەوە دەبێتە هۆی زیادبوونی ڕێژەی تووشبوون بە تەنگەنەفەسی و نەخۆشیەکانی تری سییەکان. نەخۆشییەکانی دڵ و خوێنبەرەکان: بەرکەوتن بەم پیسکەرانە دەبێتە هۆی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ.
زیادبوونی مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجە: بەرکەوتنی درێژخایەن بە پیسکەرەکانی پاڵاوگەکان مەترسی تووشبوون بە هەندێک جۆری شێرپەنجە زیاد دەکات.
-    کاریگەرییە تەندروستییەکانی پیسبوونی ئاو و خاک، پیسبوونی ئاو: پیسکەرەکانی وەک کانزا قورسەکان (سرکە، جیوە، ئارسنیک) لە پاشماوەی پیشەسازی لە ئاوەکاندا کۆدەبنەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی مەترسی درێژخایەنی تەندروستی وەک شێرپەنجە و تێکچوونی دەمارەکان.
پیسبوونی خاک: پیسبوونی خاک دەبێتە هۆی کۆچکردنی پیسکەرەکان بۆ بەروبوومی کشتوکاڵی و بەرهەمە شیرەمەنیەکان، ئەمەش زیان بە تەندروستی بەکاربەران دەگەیەنێت.

ماوەتەوە بوترێت، ئەو کۆمەڵگایانەی لە نزیک پاڵاوگەکان دەژین زۆرترین مەترسییان لەسەرە، لەگەڵ زیادبوونی ڕێژەی تووشبوون بە تەنگەنەفەسی و نەخۆشییەکانی تری سییەکان، ئەمە جگە لە کاریگەرییەکانی دیکەی پیسبوونی ژینگە.