مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو)

لە ساڵی ٢٠١١ ەوە سوریا لەناو گێژاوی جەنگ و پێکدادانێکی سێکتاریی، تائیفیی، هەمەلایەندا نووقمە. کەوتنی رژێمەکەی بەشار ئەسەد و هاتنە سەرکاری ئەم رژێمە تازەیەی ئەستا، نەک نەیتوانیوە کۆتایی بەم دۆخە تائیفییە پر هەرەشە و مەترسییە هەمەلایەنە بهێنێت، کە بونیادی قووڵی دەوڵەتی سوریی پێکدەهێنێت، بەڵکو ئەم رژێمە تازەیەش، دۆخەکە بەرەو ئەوە دەبات بەناوی «وەتەنیەتی سوریی» و «پاراستنی یەکێتی وڵاتەکە» و «ناسیۆنالیزمی عەرەبیی»ەوە، هەمان بەرگە کۆنە سواوەوەکەی سەردەمی بەعس، بە بەبەر ئەم شەپۆلە تازە و بەهێزەی سێکتاریزمەدا بکاتەوە. ئەوەی لەم ساتەدا دروستدەبێت و بەڕێوەیە دروستببێت دروستبوونی دەوڵەتێکی مەرکەزییە لەبەرگێکی سێکتاریی دینیی سوونیدا، بەڵام مارەکراو لە هەمان زمان و دروشمە نیشتیمانیی و نەتەوەییە ساختەکانی، رژێمەکەی پێشو. 

 بێگومان سێکتاریزم دیاردەیەکی تازە و لە ناکاوی ناو ژیانی سیاسیی و مۆدێلی حوکمڕانیی لە سوریادا نییە، بەڵکو رەگوڕیشەیەکی دێرینی لەناو چۆنیەتی دروستکردن و کارکردنی دەزگاکانی دەوڵەت و لەناو عەقڵیەتی سیاسیی حومکڕانانی سوریادا هەیە.  لە سەرەتای ساڵانی شەستەوە حیزبی بەعس حوکمرانیی ئەو وڵاتەکە دەگرێتەدەست، لە سەرەتای ساڵی ١٩٧١ یشەوە تا کۆتایی ٢٠٢٤ ، واتە بە درێژایی زیاد لە ٥٣ ساڵ، باوک و کورێکی سەر بە تائیفەی عەلەوی بەشێوەیەکی تاکڕەوانە حوکمڕانبوون، ئەگەرچی بەعس خۆی وەک هێزێکی ناسیۆنالیستی پان-عەرەبیی پێناسدەکرد و قسەی لە پیادەکردنی سیستمی سۆسیالیزمی عەرەبیی دەکرد. بەڵام لە جەوهەردا حوکمڕانی بەعس لە سوریادا کورتبوبووەوە بۆ حوکمڕانی بنەماڵەی ئەسەد و لەڕێگای ئەوانیشەوە بۆ حوکمرانی عەلەوییەکان لە سوریادا.

 لە دوای ڕوخانی ڕژێمەکەی بەشار ئەسەدەوە ناکۆکیی و شەڕی مەزهەبی لەو وڵاتە بەرادەیەکی بەرچاو زیادی کردوە،  لە ناوچەکانی سویدا و کەناراوەکانی سووریادا جەنگێکی مەزهەبی خوێناوی بەرپابووە. کوشتنی هەڕەمەکیی بە کۆمەڵ، بە لە سێدارەدانی بە کۆمەڵەوە، کوشتنی مەیدانیی دەستەبەجێ، گولەبارانکردن، کە تیایدا چەندان ژن و منداڵ و پیر و پەککەوتەی تێدابووە، بەشی سەرەکیی ئەم کوشتنە مەزهەبیی و تائیفیە هەنووکەییەیە. لەم دۆخەدا تەنها دزین و تاڵانکردنێکی بەرفروانی چەندەها گوند و ناوچەی جیاوازیش روویاننەداوە، بەڵکو چەندانیان سوتێندراون و وێرانکراون. 
هاوکات وڵاتەکە پڕە لە گروپی عەشایەری و خێڵەکی چەکدار، لە پاشماوەکانی داعش، لە میلیشیای جیهادیی هەمەجۆر، کەهەندێکیان بوون بە بەشێک لەو سوپایەی گوایە سوپای دەوڵەتە لە سوریادا. 

لە رۆژانی رابردوودا ئەو کوشتن و بڕین و پەلاماردانە خوێناویانەی لە پارێزگاری سویدادا بینیمان، یەک راستیی سادەمان پێدەڵێت: سێکتاریزم شێوازی سەرەکیی و باڵدەستی پەیوەندیی رێکخراوی نێوان تائیفییە دینییە جیاوازەکان و شێوازی باڵادەستی پەیوەندیی «دەوڵەت» و کۆمەڵگاکەیە بەیەکەوە. سوەیدا ئەو راستییەمان بۆ چەندەمین جار نیشان ئەداتەوە، کە شتێک «نەتەوە، و «گەل» و «دەوڵەتی نەتەوە» و «نیشتیمان»ەوە لە سوریادا، لە راستی لە بەشێکی گەورەی ناوچەکەدا، بوونی نییە. هەریەکێک لەم چەمکانە تەواو ناکۆکن بەوەی لەسەر ئەرزی واقیع و لەناو پەیوەندییە سیاسیی و کۆمەڵایەتییە باڵادەستەکان و لەنێوان دەوڵەت و کۆمەڵگادا، بە شێوەیەکی بەردەوام، روودەدەن.
 نائامادەگیی ئەم چەمکانە لە شوێنێکی وەک سوریادا تەنها دەرەنجامی مێژوویەکی تائیفیی ناوەکیی نییە، بەڵکو هاوکات لەناو ژینگەیەکی ئیقلیمیدا ڕووئەدات کە بەشێوەیەکی بەردەوام رۆلی بەرچاو لە دابەشکردن و پارچەپارچەکردنی ناوەکیی و دروستکردنی ناکۆکییدا دەبینێت. 

ئەوەی لە سوریادا پێویستە رووبدات، تەنها ئەنجامدانی ئەم یان ئەو ڕێکەوتنی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی نییە، تەنها نزیکبوونەوەی ئەم هێز و تائیفە لەو هێز و تائیفەی تر نییە، بەڵکو سەرلەنوێ بیناکردنەوەی دەوڵەتی سورییە وەک «دەوڵەتى نەتەوە»، دەوڵەتێک نوێنەرایەتی نەتەوەیەک بکات، نەک «دەوڵەتێک بێت بەبێ نەتەوە». هاوکات گۆڕانی سەرزەمینیی جوگرافیی سوریایە بۆ «نیشتیمان»ێکی هاوبەش، بۆ سەرچاوە و ژێرخانی شوناسێکی کۆگیر و یەکگرتوو، ئینجا گۆڕانی «دانیشتوانە فرەدین و فرەئەتنیی و فرەچاوەڕوانییەکان»ی وڵاتەکە بۆ  «گەل» یان «نەتەوە»یەکی کۆگیر کە هەر لایەنێک لەو لایەنانە خۆیان بە ئەندامێکی یەکسانی ئەو گەل و نەتەوەیە بزانن.

ئەوەی لە وڵاتەکەدا پێویستە رووبدات کۆکردنەوەی هەموو چەک و هێزە چەکدارەکانە لەژێر ڕکێفی دەوڵەتدا، واتە دەوڵەت تاکە لایەنێک بێت مافی مۆنۆپۆڵکردنی بەکارهێنانی توندوتیژیی هەبەێت، نەک هەر سێکت و لایەنێک سوپاس و هێزی سوپایی تایبەت بەخۆی هەبێت. بەڵام ئەم دەوڵەتە دەبێت دەوڵەتی هەمووان بێت، بە دیندار و بێدینەکانەوە، بە هەڵگرانی ئایدیۆلۆژیا سیاسییە جیاوازەکانەوە، بە مەزهەب و دینە جیاوازەکانەوە، بە گروپە ئەتنییە جۆراوجۆرەکانەوە. واتە دەوڵەت نابێت نوێنەری هیچ دین و ئایدیۆلۆژیا و گرپێکی ئەتنی یان فەرهەنگی تایبەت بێت. نابێت مافی سەربەخۆبوونی ناوچەیی و لۆکاڵی لەهیچ گروپێکی ناو کۆمەڵگاکە لە چوارچێوەی دەوڵەت و یاساکانیدا لە هیچ لایەنێک بسێنێتەوە. 

دەوڵەت، دەوڵەتی نەتەوە بەتایبەتی، یەکەیەکی کۆمەڵایەتییە لەناو ململانێیەکی ماتریالیی و رەمزی گەورەدا دروستدەبێت. بەڵام لەدوا دەرەنجامدا دەبێتە تۆڕێک لە دەزگای هەمەجۆر کە لەپێناوی «چاکەی گشتیی» کۆمەڵگاکە کاردەکات و لە دیدگا و هەلوێستێکی کەم تا زۆر بێلایەنەوە لەبەردەم پێکهاتە جیاوازەکانی وڵاتەکەدا، دەوەستێت. 
لەپشتی چەمکی «دەوڵەتی نەتەوە»وە خەیاڵێکی کۆمەڵایەتی کاردەکات کە کاری کۆکردنەوەی هەمووانە لەناو شوناسێکی گشتیی و کراوەدا بۆ هەمووان. بیرکردنەوە وەک دەوڵەت بیرکردنەوەیەکە مافی یەکسان و دەسەڵاتی یاسا و بێلایەنبوون بەرامبەر بە پێکهاتە مرۆییەکانی ناو هەناوی، ئاراستەی دەکات.

ماکس ڤێبەر پێیوایە دەوڵەت مافی مۆنۆپۆڵکردنی بەکارهێنانی توندوتیژیی فیزیایی هەیە، هەرچی پیار بۆردیۆیە بۆ ئەم تێگەیشتنە ڤێبەرییە «توندوتیژیی رەمزیی»ش زیاد دەکات و پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت کە دەوڵەت پێویستە مۆنۆپۆڵیی «توندوتیژیی رەمزیش» بکات. واتە دەوڵەت مۆنۆپۆڵی بڕیاری پابەست بە هاوڵاتیبنوون و بە هەبوون یان نەبوونی رەگەزنامە و شەێوازی خوێندن و پەروەردە، دەکات. ئەمەش لەسەر بنەمای بیرۆکەی هاولاتیبوون و بوونی نیشتیمانەکی هاوبەش و ئەندامبوون لەناو یەک یەکەی سیاسیی هاوبەشدا. 
هەردوو فۆرمەکەی مۆنۆپۆڵکردنی توندوتیژیی کارێکی ترسناک و وێرانکەردەبێت گەر لەسەر بنەمای سەپاندنی ئەم یان ئەو دین و ئەم یان ئەو مەزهەب و ئەم یان ئەو ئایدیۆلۆژیای سیاسیی، بێت.  

ئەو حوکمڕانانەی ئەمرۆکە سوریا بەڕێوەدەبەن، هەم ئایدیۆلۆژیا و دیدگا سیاسیی و دینییەکەیان، هەم پاشخانە کۆمەڵایەتییەکەیان و هەم هێزە سەربازییەکەیان، ئامراز و هێزی دروستکردنی دەوڵەت نین بەو ئاکارانەوە کە لەسەرەوە باسمانکردن. بۆیە هەر مۆنۆپۆڵکردنێکی تەواوی مافی بەکارهێنانی توندوتیژیی مادیی و توندوتیژیی رەمزیی جگە لە دووبارەکردنەوەی مێژووی تائیفیی و خوێناوی وڵاتەکە شتێکی دیکەنابێت.  هیچ کەمینەیەکەی ناو وڵاتەکە لانی هەرەکەمی دڵنیایی نییە لە پەیوەندیدا بەو دەسەڵاتە سیاسییەوە کە لە دیمەشقدا دروستبووە و دروستدەبێت.  هاوکات بەشە نادینیی و عەلمانیی و نامەزهەبیی و ناتائیفییەکەی وڵاتەکەش، لە هەمان دۆخی بەدگومانیی گەورەدا دەژیی. 
پێدەچێت گۆڕینی ئەو پارچەپارچەبوونە دینیی ومەزهەبیی ئەتنیی و ئیدیۆلۆژییە، بۆ یەکەیەکی سیاسیی بەلانی هەرەکەمی هارمۆنیەتەوە، بەشێک نەبێت لە خەیاڵی سیاسیی و دینیی و ئایدیۆلۆژیی و کۆمەڵایەتیی ئەو هێزەی ئەمڕۆکە لە دیمەشقدا خاوەن دەسەڵاتە.