مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو)

(بەشی چوارهەم)

تەمەنی مەسەلەی کورد لە ناو دەوڵەتی تورکیا لە باکوردا، بۆ ساڵانی دوای کەوتنی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و دروستبوونی دەوڵەت لە تورکیادا دەگەڕێتەوە. بوون بە کەمینیەکی ئەتنی لەناو دەوڵەتێکی دەسەڵاتگەریی مۆدێرنی توندوتیژ و توێنەرەودا ژێرخانی دروستبوونی ئەم مەسەلەیە لە باکوردا.

شۆڕشی شەخ سەعیدی پیران لە ساڵی ١٩٢٥دا سەرەتای بەرگریکردنی کوردە لە کوردبوونی خۆیان و لەو مافانەش کە بە پێداگرتن لەسەر شوناسی کوردبوونەوە، گرێدراون. بێگومان لەناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا، ئەرستۆکراتە کوردەکانی ناو ئیمارەتە کوردییەکان، سەرکردایەتی جۆرێک لە بەرگرییان کردوە کە سەر بە قۆناغی بەر لە دایکبوونی ناسیۆنالیزم و گرێدانی کوردبوونە بە مافی سیاسییەوە.

لە بەرگریی و یاخیبوونەکانی ساڵانی بیستی سەدەی بیستەمدا پیاوانی دین و شێخانی تەریقەت سەرکردایەتیی ئەو بەرگریکردنە دەگرنەدەست. لە ساڵانی سیدا، تێکەڵبوونی هەوڵی رۆشنبیرانی کورد، بە تایبەتی ئەوانەی لە ئەستەنبول دەژین، بە هەوڵی نەوەکانی شێخ و ئەرستۆکراتەکان، رۆلی سەرکردایەتیکردن و ئاراستەکردنی یاخیبوونەکان دەبینن. هەموو ئەو هەوڵانەش بە ڕژانی خوێنێکی زۆر و بە کوشتاری گەورە وەلامدەدرێنەوە، بە دەیان هەزار کەس دەکوژرێن و دەگیرێن و بەسەدان هەزاریش بە نیازی توندنەوەیان لە زەوی و ژینگەی خۆیان هەلدەکندرێن و بەزۆر رادەگوێزی شونێنانی تر دەکرێن. سیاسەتی و تواندنەوە و نکوڵیکردن لە بوونی کورد و گرتن و کوشتن و بێماڵکردنی ژمارەیەکی گەورەی دانیشتوانی کوردستان بەشێوەیەکی سیستماتیکی دەبێتە کاردانەوەی سەرەکیی دەوڵەتی تازە دروستبووی تورکیا بەرامبەر بە کورد. ئەم فشار و چەوساندنەوە هەمەلایەن و سەختە، لە کۆتایی سییەکانەوە تا سەرەتای ساڵنی شەست جۆرێک لە بێدەنگبوون و تەسلیمبوونی ڕێژەیی بە سیاسەتی تواندنەوە و نکوڵیکردن، دروستدەکات. لێرە و لەوێ ئەم یان ئەو نووسەر، شتێک لە بەرگریی شەخسیی نیشانئەدەن، لەناویاندا بۆ نموونە موسا عەنتەر، بەڵام شتێک بەناوی بەرگرییەکی رێکخراو و سیستماتیکەوە بوونی نامێنێت.

لە ساڵانی شەستەوە، بە تایبەتی لەناو ریزەکانی چەپی تورکیدا، مەسەلەی کورد جارێکی دیکە زیندوودەبێتەوە، بەڵام نەک وەک بوونی مەسەلەی میلەت و ئەتنییەکی جیاواز، بەڵکو وەک مەسەلەی دواکەوتن و پشتگوێخستنی بەئەنقەستی ناوچە کوردییەکان، کە پێشخستنی ئابوریی لە ناوچە کوردنشینەکاندا چارەسەری مەسەلەکە دەکات. بە مانەیەکی دیکە چەپی تورکی مەسەلەی کورد مەسەلەی میلەتێکی جیاواز نابینێت و مامەڵەناکات، بەڵکو وەکو کێشەی پشتگوێخستن و دواکەوتنی ئابوریی و کۆمەڵایەتیی ناوچە کوردییەکان وێنایدەکات.

ئەوەی لەم قۆناغەدا دەگۆڕێت گۆرانی بکەرە سیاسییە  بەرگریکارەکانە. لە ساڵانی شەستەوە سەرکردایەتیکردنی بەرگریکردنی کورد بەرامبەر بە دەوڵەتی تورکی دەکەوێتە دەستی هێزە چەپە شارییەکان. لە ساڵانی هەفتادا خوێندکارانی کورد لە زانکۆکانی تورکیادا هێدی هێدی دێنەپێشەوە و لە دوا دەرەنجامدا لە چەپە تورکەکان جیادەبنەوە. ئەم خوێندکارانە زیاتر پێ لەسەر شوناسی ئەتنیی و نەتەوەیی سەربەخۆی خۆیان دادەگرن و کوردساتان وەک خاکێکی داگیرکراو نەک وەک بەشێک لە تورکیا، وێنادەکەن. لەگەڵ لەدایکبوونی تێزی «داگیرکردنی کوردستان» و مامەڵەکردنی کوردستان وەک دۆخی کۆلۆنیالکردنی خاکی میلەتێکی جیاواز، خواستە سیاسییەکانی ئەن نەوە تازەیە لە بکەرە سیاسییە کوردییەکان، لە داواکردنی ھاوڵاتیبوونی یەکسانەوە لەناو تورکیادا دەگوازرێتەوە بۆ مەسەلەی ”ڕزگاری نیشتیمانی“. ئەم خۆجیاکردنەوەیەی چەپە کوردەکان، لە چەپی تورکیی و خۆرێکخستنیان لە ئۆرگانی سەربەخۆدا، ئەو کارەیە کە پەکەکە لە ساڵی ١٩٧٨دا بە کردەوە ئەنجامیئەدات. لەگەڵ دروستبوونی پەکەکەدا سەرکردایەتی خەباتکردن بۆ مەسەلەی کورد دەگوازرێتەوە بۆ قوتابیان و دەرچوانی زانکۆ، کە زۆرینەیان لە خێزانە ھەژارەکانەوە هاتوون.

 لە ساڵی ١٩٨٤ ەوە پەکەکە بڕیاری خەباتی چەکدار لە باکوردا دەدات و خەباتی چەکدار دەبێتە ئامرازی ژمارەیەک و ژمارە و دوو ژمارە سێی بەرگریکردن لە تێزی کوردستان وەک نیشتیمان و خاکێکی داگیرکراو. وێناکردنی کوردستان خۆیشی، بە هەر چوار پارچەکەیەوە وەک یەک نیشتیمانی کۆلۆنیاڵکراو کە پێویستە لە دەوڵەتێکی دیموکرات و سۆسیالیستی یەکگرتو و سەربەخۆدا یەکبگرێتەوە. مانیڤێستی پەکەکە کە ئاپۆ لە ساڵی ١٩٧٨ دەینووسێت باسی ڕزگارکردنی کوردستان و دامەزراندنی دەوڵەتێکی دیموکراتی سەربەخۆ لە کوردستاندا دەکات بە یەکگرتنەوەی ھەموو پارچەکانەوە لەگەڵ یەکدا. خەباتی چەکداریش ئامرازی سەرەکی ئەم پرۆژەیە.
ساڵانی نەوەد، ساڵانی دوای کۆتاییهتانی جەنگی سارد و هاتنەکایەی نەزمێکی جیهانی جیاوازە، ساڵانی دروستبوونی چەند گۆڕانکارییەکی گرنگە لەناو ستراتیژیەتی کارکردنی پەکەکەدا. دەکرێت قسە لە هاتنەکایەی چوار ستراتیژی نوێ بکەین:
یەکەم: دروستکردنی پارتی سیاسیی کوردیی فەرمی لەناو تورکیا خۆیدا و بەشداریکردنی ئەم پارتانە لە هەڵبژاردنی پەرلەمانیدا. واتە کرانەوەیەکی رێژەیی کایەی سیاسیی لە تورکیادا، تا ئەو شوێنەی بکرێت پارتی کوردیی یان زۆر نزیک لە کوردەوە دروستبکرێت.  
دووھەم: خۆ ڕێکخستن لەناو کوردانی ئەوروپادا و کارکردنی بەردەوام بۆ چالاککردنی کۆچبەرانی کورد لە شارە گەورەکانی ئەوروپادا.
سێھەم: پەنابردنی زیاتر و شێلگیرانەتر بۆ بەکارهێنانی میدیای جەماوەریی، ماس میدیا، کە لە دروستکردنی مێد تی ڤی لە ساڵی ١٩٩٥دا یەکەمین دەرکەوتنی جدیی دەردەکەوێت. دواتر ئەم دۆخە گەشەی زیاتر و زیاتر دەکات.
چوارھەم: پەنابردن بۆ دانوسان لەگەڵ حکومەت.

ئەم دۆخە تازایە و هاتنەکایەی ئەم ئەگەرە تازانەی خەباتکردن وا لە پەکەکە دەکات لە ساڵانی نەوەدەوە چەندەهاجار یەک لایەنە بڕیار ئاگربەست بدات. بەشێوەیەکی یەکلایەنە پەکەکە لەم ساڵانەدا شەڕ رادەگرێت: ١٩٩٣، ١٩٩٥، ١٩٩٨، ١٩٩٩، ٢٠٠٤، ٢٠٠٩.

گۆڕانێکی تری ساڵانی نەوەد لەوەدایە کە پەکەکە واز لە تێزی داگیرکردنی کوردستان و دروستکردنی دەولەتێکی سەربەخۆ لە هەر ٤ پارچەکەدا دەهێنێت و لەباتی ئەوە داوای چارەسەرکردنی مەسەلەی کورد لەناو تورکیا خۆیدا دەکات.

ساڵانی نەوەدا هاوکات ساڵانی گۆرانی گەورەیە لە شوێنی خەباتکردندا. لەپاڵ خەباتی چەکداریی لە شاخەکانی کوردستاندا، هاوکات گرنگیدان بە خەبات لەناو شارە کوردەیەکان و شارە تورکییەکاندا دێتەکایەوە. بەھۆی ڕاگواستنەوەی ژمارەیەکی گەورە لە خەلکی کوردستان بۆ شارە تورکییەکان، لەوانەش بۆ نموونە بۆ ئەستەنبوڵ، ئەم ئەگەرە دێتەکایەوە. ئەمە جگە لە شارەکانی ئەوروپاش، بە ھۆی ئامادەگیی ژمارەیەکی گەورەی کۆچبەرانی کورد لە ئەوروپادا.

هەموو ئەمانە وادەکەن «مەسەلەی کورد» لە هەموو ئاستەکانیدا لە هەرکاتێک زیندووتر و ئامادەتربێت، بەڵام سەرجەمی ئەو کێشانەش ئامادەبن کە ژێرخانی دروستبوونی «مەسەلەی کوردن» لە سەدەی بیستەمدا. بۆ نموونە، تا ئەم ساتەش  ناوچە جیاوازەکانی باکور لەڕووی ئابورییەوە دواکوتو و  پشتگوێخراون. ناوجە کوردییەکان زۆنێکی گەورەی شەڕ و پێکدادانی خوێناوین و بەشێکی گەورەی ئەو ناوچانە تەواو میلیتاریزە کراون و لەهەندێک رووەوە سەربازگەیەکی گەورەن. ئەوەی لە ئێستادا هەیە و ڕووئەدات درێژکراوەی هەمان ئەو ستراتیژییە سەربازییانەی مامەڵەکردنی مەسەلەی کوردە کە  لە ناوەڕاستی ساڵانی ھەشتاوە لەئارادایە، بەڵام بە تونایەکی گەورەتری تەکنۆلۆژیای کوشتن و وێرانکردنەوە. هاوکات لە ساڵانی نەوەدەوە تا ئەمڕۆ ھەزاران گوندی ناوچە کوردییەکان ڕوخێنراون و زیاد لە ٢ ملیۆن کەسیش ناچار بە ڕاگواستنی بەزۆر، کراون. هاوکات لە دوای ساڵی ٢٠١١ەشەوە ژمارەیەکی زۆری پەناھەندەی سوریا، کە زۆربەی هەرەزۆریان عەرەبی سونەن، براونەتە ناوچە کوردییەکانەوە و لەوێدا نیشتەجێکراون.

دواهەمین رووداوی گرنگ لە ساڵانی نەوەدا ڕووبدات فڕاندن و گرتنی ئۆچ ئالانە لە ساڵی ١٩٩دا. سەرەتا بڕیاری لە سێدارەدانی بۆ دەردەکرێت بەڵام لەژێر فشاری ئەوروپادا ئەو سزایە بۆ سزانی زیندانی هەتاهەتایی، دەگۆڕێت. گیرانی ئۆچ ئالان سەرەتای دروستبوونی قۆناغێکی تازەیە کە بە گۆاڕنی ئایدیۆلۆژیی دەستپێدەکات و لە ساڵی ٢٠٢٥دا بە بڕیاری کۆتاییهێنان بە خەباتی چەکداریی و خۆهەڵوەشاندنەوەی پەکەکە دەگات.

لەدوای دەستگیرکردنییەوە لە ساڵی ١٩٩دا ئۆچ ئالان لە زینداندا دیدگایەکی دژە دەوڵەت و دژە مۆدێرنیەتەی کاپیتالیستی و دژە دیموکراسیەتی نوێنەرایەتیی گەشە پێئەدات و لە شوێنی ئەوانەدا داوای رزگارکردنی جیهان لە کاپیتالیزم و لە سیستمی دەوڵەت نەتەوە و لە لیبرالیزمی سیاسیی دەکات و دروستکردنی شارستانیەتێکی تەواو تازەو جۆرێکی تەواو جیاواز لە مۆدێرنبوون، بەجارەسەر دەزانێت. لەمەشدا ئەو تەنها بە دروستکردنی کۆمارێکی دیموکراتیی رازینابێت، بەڵکو داوای کۆنفیدرالیەتی دیموکراسیی دەکات.
سادەترین ڕەخنەیەک بکرێت لەم دیدگا تازانەی ئۆچ ئالان بگیرێت ئەوەیە کە پەیوەندییان بە «مەسەلەی کورد» و «توانا ناوەکیی و دەرەکییەکانی» خەڵکی کوردستانەوە نییە. دامەزرادندنی «مۆدێرنەیەکی تازەی بێ کاپیتالیزم»، ئەرکێک نییە میلەتێکی بچووک و لاواز ئەنجامی بدات یەک سەدەیە نکوڵی لە بوونی دەکرێت. شەری کاپیتالیزم نە بە کورد دەکرێت و نە لە گوند و شارە تەریک و دواکەوتوەکانی کوردستانەوە ئەنجامئەدرێت. «مۆدێرنەی ناکاپیتالیسیتی» پرۆژەیەک نییە لە توانای میلەتی ئێمەدا بێت و ئەرکێکیش نییە بە خەڵکی کوردستان بسپێردرێت. کۆتاییهێنانیش بە «دەوڵەتی نەتەوە» و دۆزینەی ئەلتەرناتیڤ بۆ دەوڵەت نەتەوە، دیسانەوە کاری میلەتێک نییە سادەترن مافی نەتەوەیی و نیشتیمانی لێ زەوتکراوە، لەناویاندا بۆ نموونە مافی ناوانانی منداڵەکەت بەو ناوەی کە خۆت دەتەوێت، هتد...
 
لەسەردەمی هاتنەسەرحوکمی ئەردۆغان و ئاکاپەوە، بە تایبەتی لەنەوان سالانی ٢٠٠٢ بۆ ٢٠١٥دا، کۆمەڵێک گۆرانکاریی لە پەیوەندیدا بە مەسەلەی کوردەوە، هاتوونەتە کایەوە، کە قابیلی لەسەر راوەستاندن و باسکردنن. لە بەشی داهاتووی ئەم باسەدا لەسەر ئەم بابەتە دەوەستم.  
بۆ ئێستا دەکرێت جارێکی دیکە ئەو خاڵە وەبیربهێنینەوە کە مەسەلەی کورد لە تورکیادا لە ساڵانی نەوەدەوە لەناو دوو کەلەپوردا کاردەکات. یەکەمیان، کەلەپوری خەباتی چەکدارییە. دووهەمیان، کەلەپوری خەباتی پەرلەمانی و مەدەنییە. پەکەکە لەچەند هەفتەی رابردوودا یەکەمیانی وەستاندوە و رووی لە دووهەمیانە. ئەمەش ئەگەری گۆرینی باکوری لە زۆنی شەڕەوە بۆ زۆنی ئاشتی تێدایە. لەبەشی داهاتوو و کۆتاییدا، لەسەر ئەم مەسەلەیەش دەوەستم.