راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت
خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی شارەكانی باشوری عێراق تەنیا حكومەتی بەغدادی بەخۆیەوە سەرقاڵنەكردووە، حكومەت و پەرلەمانی كوەیتیشی دوودڵ كردووە.
سبەینێ لە بینای پەرلەمانی كوەیت كۆبونەوەیەكی گرنگ لەنێوان پەرلەمانتاران و بەرپرسانی حكومەتی كوەیت بەڕێوەدەچێت بۆ تاوتوێكردنی دۆخی عێراق.
مەرزوق غانم سەرۆكی ئەنجومەنی ئوممەی كوەیت (پەرلەمان) رایگەیاند، لە كۆبونەوەكەدا پەرلەمانتاران پرسیار لە بەرپرسانی حكومەت دەكەن سەبارەت بە ئاستی ئامادەكارییەكان بۆ ئەگەری رودانی هەر روداویك لە عێراق.
چەند رۆژێكە دەسەڵاتدارانی كوەیت هێزە ئەمنییەكانی وڵاتیان خستوەتە حاڵەتی ئامادەباشییەوە بەهۆی خۆپیشاندان لە شارەكانی باشوری عێراق.
دوێنێ شێخ سوباح ئەحمەد سوباح میری كوەیت بە تەلەفۆن لەگەڵ حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەبارەی دۆخی عێراق و پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو وڵات قسەی كرد.
بۆچی كوەیت نیگەرانە لە خۆپیشاندانەكانی عێراق و ترسی هەیە لە تێكچونی بارودۆخی عێراق ؟

كورتەیەكی مێژوویی لەبارەی كوەیتەوە
كوەیت وڵاتێكە دەكەوێتە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، بەدیاریكراوی لە گۆشەی باكوری خۆرئاوای ناوچەی كەنداوی عەرەبیدا هەڵكەوتووە، لە باكور و خۆرئاوای كوەیتدا، عێراق  هەیە، لە باشوریشەوە سعودیە هاوسێیەتی.
روبەری كوەیت دەگاتە (17.818) كیلۆمەتر چوارگۆشە، بەگوێرەی ئاماری ساڵی 2014 ژمارەی دانیشتوانی كوەیت نزیكەی (4 ملیۆن) كەسە.
وشەی كوەیت سەرچاوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ زاراوەی "كوت" كە بەزمانی عەرەبی بە واتای "الحصن- القلعە" دێت واتا " پەناگە یاخود قەڵا".
شاری كوەیتی پایتەخت لە ساڵی (1613) دروستكراوە، بنەماڵەی (ئال سوباح) كە لقێكن لە هۆزەكانی "العتوب" لەم وڵاتەدا دەسەڵاتیان گرتوەتەدەست.
لە سەرەتای دروستبونی ئەم وڵاتەوە، سەرچاوەی بژێوی زۆربەی خەڵكی كوەیت گەڕان بووە بەدوای "مرواری"دا لەناو دەریا، هەروەها ناوچەكەش سەرەرێگای بازرگانی دەریایی نێوان هیند و نیمچە دورگەی عەرەب بووە، ئەمەش وایكردووە كوەیت ببێت بە ناوچەیەكی بازرگانی گرنگ.
تاوەكو ساڵی 1946 گەڕان بەدوای مرواریدا سەرچاوەی سەرەكی ئابوری كوەیت بووە، بەڵام لەو ساڵەوە ئیتر سەردەمی نەوت دەستیپێكردو و كوەیت یەكەم باری نەوتی هەناردەی دەرەوە كرد.

یەكەم پەیوەندی نێوان عێراق و كوەیت
لەسەردەمی دەسەڵاتی عوسمانیدا ئەمارەتی كوەیت بەسەربەخۆیی مایەوە تاوەكو ساڵی 1870، لەو ساڵەدا مەدحەت پاشا والی عوسمانییەكان لە بەغداد نازناوی "قایمقامی" بە حاكمی كوەیت بەخشی و لەڕووی ئیدارییەوە كوەیتی بەستەوە بە ئەمارەتی بەغدادەوە، ئەوكاتە بەسرە بەشێك نەبوو لە ئەمارەتی بەغداد، دەوڵەتێكیش بە ناوی "عێراق" بوونی نەبوو.
لە پاڵ ئەم بڕیارەدا بەردەوام دەسەڵاتدارانی عوسمانی بەڵێنیان بە حاكمەكانی كوەیت دەدا سەربەخۆییان بۆ فەراهەم بكەن، لەو سەردەمەدا عوسمانییەكان جگە لە ئاڵا، هیچ ئیدارەیەكی مەدەنی و بنكەی سەربازییان لە كوەیت نەبوو، تەنانەت هیچ كوەیتییەكیش لە سوپای عوسمانیدا سەربازی نەكرد، ئەم دۆخە وەكو خۆی مایەوە تاوەكو سەردەمی دەسەڵاتی شێخ موبارەك سوباح (1896-1915).
لەسەردەمی دەسەڵاتی شێخ موبارەك سوباح، كوەیت كەوتە ژێر چاودێری بەریتانیاوە، رۆژی 19ی یۆنیۆ/ حوزەیران 1961 كوەیت سەربەخۆیی تەواوەتی وەرگرت.

عەبدولكەریم قاسم و سەربەخۆیی كوەیت
دوای كەمتر لە هەفتەیەك لە راگەیاندنی سەربەخۆیی، عەبدولكەریم قاسم سەرۆك وەزیرانی عێراق لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا لە بەغداد داوایكرد كوەیت بخرێتەسەر عێراق.
دوو رۆژ بەر لە كۆنگرە رۆژنامەوانییەكەی عەبدولكەریم قاسم، كوەیت داواكارییەكی پێشكەشی كۆمكاری وڵاتانی عەرەب كردبوو بەمەبەستی وەرگرتنی وەكو ئەندام لە كۆمكارەكە، رۆژی 4ی تەموز كۆمكاری عەرەبی كۆبوەوە بۆ بڕیاردان لەسەر داواكەی كوەیت، بەڵام لە یەكەم كۆبونەوەدا كۆمكار نەیتوانی بڕیار بدات و پرسەكەی دواخست تا ئەوكاتەی ئەمینداری گشتی رێكخراوەكە لەبارەی پرسی سەربەخۆیی كوەیتەوە لەگەڵ وڵاتە پەیوەندیدارەكاندا قسە دەكات.
رۆژی 20ی تەموز كۆمكاری عەرەبی بڕیارێكی دەركرد بۆ وەرگرتنی كوەیت لە رێكخراوەكە، كوەیت داوای لە بەریتانیا كرد هێزەكانی لە وڵاتەكەی بكێشێتەوە و لەبری هێزی بەریتانی هێزێكى وڵاتانی كۆماری عەرەبی یەكگرتوو (میسرو سوریا) و ئوردن و سودان لە كوەیت جێگیركران.
دوای ئەو بڕیارەی كۆمكاری عەرەبی، عێراق پەیوەندییە دیپلۆماسییەكانی لەگەڵ لوبنان و تونس و ئوردن و ئێران و ئەمریكا و ژاپۆن راگرت، ئەوەش بەهۆی ئەوەی دانیان بەسەربەخۆیی كوەیتدا نا.
كێشەكە بەردەوام بوو تاوەكو كوژرانی عەبدولكەریم قاسم لە كودەتای ساڵی 1963، ئیتر دوای ئەو رووداوە هێزە عەرەبییەكانیش لە كوەیت كشانەوە.
رۆژی 4ی ئۆكتۆبەری (1963) عێراق بەشێوەیەكی فەرمی دانی بە سەربەخۆیی كوەیت و ئەو سنورەشدا نا كە لەنێوان هەردوو وڵات هەیە.

داگیركردنی كوەیت
ساڵی 1991 دوای پەلاماری سوپای پێشووی عێراق بۆسەر كوەیت و داگیركردنی، دواتر كردنە دەرەوەی لەلایەن سوپای هاوپەیمانی نێودەوڵەتییەوە، ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی لیژنەیەكی پێكهێنا بۆ دیاریكردنی سنوری نێوان كوەیت و عێراق، عێراق پابەندبونی خۆی بە بڕیارەكانی لیژنەكەوە راگەیاند، ساڵی 1993 لیژنەكە بڕیاری ژمارە (833)ی كۆتایی لەبارەی سنورەوە راگەیاند، كوەیت دانی نا بە بڕیارەكەدا، عێراقیش ساڵی 1994 پابەندبونی خۆی بە بڕیارەكەوە نیشاندا.

كێشەی سنور
بۆ یەكەمجار لە ساڵی (1913) لەسەردەمی عوسمانییەكاندا سنوری نێوان كوەیت و عێراقی ئێستا دیاریكراوە، ئەوەش لە چوارچێوەی پەیماننامەی (ئەنگلۆ- عوسمانیدا) كە رێككەوتنی نێوان بەریتانیا و دەوڵەتی عوسمانی بوو.
عوسمانییەكان بەگوێرەی ئەو پەیماننامەیە دانیان بەسەربەخۆیی كوەیت و دیاریكردنی سنوردا نا، ماددەی حەوتی پەیماننامەكە، سنوری نێوان هەردوو وڵاتی بە هێڵێك دیاریكرد كە لە " دەروازەی خور زوبێرەوە دەستپێدەكات و بەشێوەیەكی راستەوخۆ دەڕوات بۆ باشوری ئوم قەسر و سەفوان و جەبەل سنام تا دەگاتە وادی باتن".
دوای جەنگی یەكەمی جیهان و شكستهێنانی دەوڵەتی عوسمانی، بەریتانیا دەستی بەسەر زەوییەكانی عوسمانیدا گرت لە عێراق، ئەوكات شێخ ئەحمەد جابر سوباح میری كوەیت لە مانگی ئەپرێلی (1923) داوای لە سێر برسی كوكس نوێنەری بەریتانیا لە عێراق كرد دان بەو سنورەدا بنێت كە بەپێی پەیماننامەی "ئەنگلۆ- عوسمانی" لەنێوان عێراق و كوەیت دیاریكراوە، نوێنەری بەریتانیا دانی بە سنورەكەدا نا.
لە 21ی یۆلیۆی (1932) نوری سەعید سەرۆك وەزیرانی عێراق بە هەمانشێوە دانی نا بە سنوری نێوان هەردوو وڵاتدا.

كێشەی نەوت
دوای دۆزینەوەی نەوت كێشەیەكی نوێ بۆ ناكۆكییەكانی نێوان عێراق و كوەیت زیادی كرد، ئەوەش كێشەی ئەو بیرە نەوتانە بوو كە دەكەونە سنوری نێوان هەردوو وڵاتەوە.
لە سنوری نێوان هەردوو وڵات ژمارەیەك گێلگەی نەوت هەیە، گرنگترین ئەو بیرە نەوتانەی كە دەكەونە ناو خاكی كوەیتەوە لەسەر سنوری عێراق بریتین لە:
•    كێلگەی رەوزەتەین
•    كێلگەی بحرە
•    كێلگەی سابریە
بەهەمان شێوە لە باشوری عێراق لە سنوری كوەیت لەناو خاكی عێراقدا ژمارەیەك كێلگەی نەوت هەن كە بریتین لە:
•    زوبێر
•    قورنە
•    جەزیرە مەجنون
كێلگەیەكی نەوتیش هەیە كە لەسەر سنورە و لەنێوان هەردوو وڵاتدا هاوبەشە، كوەیت بەشەكەی ئەو كێڵگەیەی لای خۆی ناوناوە "رەتقە"، عێراقیش بەشەكەی خۆی لە كێلگە نەوتەكە ناوناوە "رومێلە".
جگە لە رومێڵە بەمدواییانە ژمارەیەك كێڵگەی نەوتی نوێ لەسەر سنوری هەردوو وڵات دۆزراونەتەوە، ئەم كێلگە گەورەترین یەدەگی نەوتیان تێدایە لەسەر ئاستی جیهان، بەڵام ئەگەر چارەنوسیان یەكلا نەكرێتەوە دور نییە لە هەر ساتێكدا جەنگ لەنێوان هەردوو وڵاتدا بتەقێننەوە.
ساڵی 1990 كاتێك سەددام حسێن سەرۆكی پێشووی عێراق بڕیاریدا هێرش بكاتەسەر كوەیت، یەكێك لە بەهانەكانی بۆ ئەو جەنگە ئەوە بوو گوایە "كوەیت لەڕێگەی لێدانی بیرێكی ئاسۆییەوە نەوتی عێراق دەدزێت".

قەرەبوكردنەوەی زیانەكان
پەیوەندی نێوان عێراق و كوەیت كە خۆی لە بنەڕەتەوە جۆرێك لە ناجێگری تێدابوو، پەلاماردانی كوەیت لەلایەن سەددام حسێنەوە هێندەی تر دۆخەكەی ئاڵۆزكرد.
 پەلاماردانی كوەیت وایكرد نەتەوە یەكگرتووەكان عێراق بخاتە ژێر سزاكانی بەندی حەوتی پەیماننامەی رێكخراوەكەوە.
بەپێی ئەو بەندە بڕیاردرا عێراق لە پارەی فرۆشی نەوت زیاتر لە (52 ملیار) دۆلار قەرەبووی زیانەكانی جەنگی كوەیت بدات بە سندوقێكی تایبەت بە نەتەوە یەكگرتووەكان، لەم بڕە پارەیەش (39 ملیار) دۆلاری بە كوەیت دەدرێت. 

دوای روخانی رژێمەكەی سەددام
دوای روخانی رژێمەكەی سەددام لە ساڵی 2003، دەسەڵاتدارانی عێراق كەوتنە ژێر قەرزێكی زۆری داگیركردنی كوەیت، بەپێی بڕیاری نەتەوە یەكگرتووەكان دەبوو قەرەبوی ئەو زیانانە بكەنەوە كە بەهۆی پەلاماری سوپای سەددامەوە بەر كوەیت كەوتووە.
دەسەڵاتدارانی كوەیت سەرباری ئەوەی یەكەمین كەس بوون پیرۆزبایی روخانی رژێمی سەدامیان كرد، بەڵام هەر زوو هەستیان بە مەترسی دۆخی نوێی عێراق كرد، عێراقێك كە لەدوای سەددامەوە پڕبوو بوو لە گروپ و میلیشیای چەكدار.
دەسەڵاتدارانی كوەیت لەدوای روخانی سەددامەوە هەوڵیاندا بە هەر نرخێك بێت پەیوەندییەكان لەگەڵ عێراق ئاسایی بكەنەوە.
دوای گفتوگۆ و دانوستانێكی بەردەوام لەگەڵ كوەیت و نەتەوە یەكگرتووەكان، دواجار رۆژی 9/12/2017 ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بەندی حەوتی لەسەر عێراق هەڵگرت.
هەڵگرتنی بەندی حەوت لەسەر عێراق دوای ئەوەهات عێراق پابەندبونی خۆی بە بڕیارەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان نیشاندا بۆ پێدانەوەی پارەی قەرەبووی داگیركردنی كوەیت.
ساڵی 2014 عێراق تەنیا بڕی (4 ملیار و 600 ملیۆن) دۆلار پارەی قەرەبوی لەسەر مابوو كە بیداتەوە بەكوەیت، بەڵام بەهۆی قەیرانی دارایی و دابەزینی نرخی نەوتەوە، پێدانی پارەكە بە رێككەوتنی هەردولا راگیرا.
لایەنی عێراقی پێشنیازی كرد لەبری پێدانەوەی پارەی قەرەبوو، لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا غازی سروشتی بە كوەیت بفرۆشێت، بەڵام ئەم هەوڵە سەرنەكەوت.

قەرزەكان كوەیت لەسەر عێراق
سەرباری پارەی قەرەبوو، عێراق بڕی (13 ملیار و 200 ملیۆن) دۆلار قەرزی سەردەمی سەددام حسێنی لەسەرە و دەبێت ئەم پارەیەش بە كوەیت بداتەوە، بەپێی زانیارییەكان ئەم قەرزە پارەی ئەو نەوتەیە كە لەسەردەمی جەنگی عێراق- ئێراندا كوەیت بۆ عێراقی فرۆشتووە.

بەندەری موبارەك
یەكێكی تر لە بابەتە جێناكۆكەكان لە نێوان عێراق و كوەیت بریتییە لە پرۆژەیەك كە كوەیت دەستیكردووە بە بنیادنانی، ئەوەش پرۆژەی دروستكردنی "بەندەری موبارەك"ە لە سنوری ئاویی عێراقدا.
بڕیاری دەسەڵاتدارانی كوەیت بۆ دروستكردنی ئەم بەندەرە، ساڵی 2011 لە عێراق كاردانەوەی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا، بەگوێرەی قسەی لێپرسراوانی عێراقی، دروستكردنی ئەو بەندەرە دەبێتەهۆی كوشتنی بەندەرەكانی عیراق لە فاو، لەڕووی ئابورییەوە ئەو بەندەرە دۆخی بژێوی خەڵكی بەسرە وێران دەكات و سەرباری ئەوەش بەندەرەكە دەكەوێتە ئەو سنوریە ئاوییەی كە بەپێی بڕیاری (833)ی نەتەوە یەكگرتووەكان لەنێوان هەردوو وڵات دیاریكراوە.
مانگی نیسانی 2011 كوەیت بەردی بناغەی بەندەرە نوێیەكەی دانا و بڕیارە ساڵی 2019 بەندەرەكە بكرێتەوە، دەسەڵاتدارانی كوەیت ئامادەیی خۆیان نیشانداوە لەبارەی مەترسییەكانی ئەو بەندەرەوە گوێ بۆ لیژنە هونەرییەكانی عێراق بگرن، بەڵام ئامادەنین پرۆژەكە رابگرن و دەڵێن بەندەرەكە لەسەر خاكی خۆیان جێبەجێ دەكەن و كەس مافی نییە سەروەری ولاتەكەیان پێشێل بكات.
ئەمە دۆسیەیەكی گەرمی ترە لەنێوان عێراق و كوەیت كە دەكرێت لە هەر ساتێكدا بتەقێتەوە، بەسرە كە ئێستا سەرچاوەی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییە، ساڵی 2011 بەهەمان شێوەی خۆپیشاندانی تێدا كرا، بەڵام خۆپیشاندانی ئەوكات دژ بە دەسەڵاتدارانی كوەیت و دروستكردنی بەندەری موبارەك بوو.

چەند دۆسیەیەكی تر
كوەیتییە بێسەروشوێنەكانی جەنگی دووەمی كەنداو و ئەرشیفی نیشتیمانی كوەیت دوو دۆسیەی ترن كە بەپێی بڕیاری نێودەوڵەتی دەبێت دەسەڵاتدارانی عێراق چارەنوسیان یەكلابكەنەوە.
عێراق بابەندبونی خۆی بە دیاریكردنی چارەنوسی هەردوو دۆسیەكە نیشانداوە، بەڵام هێشتا هیچ پێشكەوتنێكی ئەوتۆ لەوبارەیەوە روینەداوە.
هەر لەسەردەمی جەنگی كەنداو و پەلاماری سوپای عێراق بۆسەر كوەیت، رژێمی پێشووی عێراق دەستی بەسەر (17) فڕۆكەی هێڵی ئاسمانی كوەیتیدا گرت، هێڵی ئاسمانی كوەیت لە بەریتانیا سكاڵای لەدژی عێراق تۆماركرد و داوای بڕی (ملیارێك و 200 ملیۆن) دۆلار قەرەبووی ئەو فڕۆكانەی لە عێراق كرد.
ئەم دواسیەیە مایەوە و دوای روخانی رژێمی پێشووی عێراق بوو بە مەترسی لەسەر هێڵی ئاسمانی عێراق.
سەرەتای ساڵی 2013 عێراق و كوەیت رێككەوتن لەسەر چارەسەری كێشەكە و عێراق بڕی (500 ملیۆن) دۆلار قەرەبوی بە كوەیت دا.
مانگی دووی 2013 دوای 20 ساڵ دابڕان یەكەم فڕۆكەی نەفەری هەڵگری عێراقی بەرەو كوەیت گەشتی كرد.

كوەیت بۆچی نیگەرانە ؟
دەسەڵاتدارانی كوەیت لەدوای روخانی رژێمی سەددام حسێنەوە سەرباری بەڕێوەچونی پرۆسەكە بەشێوەیەكی هێواش، توانیان زۆربەی دۆسیە جێناكۆكەكان لەگەڵ عێراقی دراوسێدا چارەسەر بكەن، هەر تێكچونێكی بارودۆخی سیاسی عێراق رەنگە جارێكی تر ئاڵۆزی لە پەیوەندییەكانی هەردوو وڵات دروستبكاتەوە.
كوەیتییەكان یادوەری ناخۆشیان هەیە لە پەلاماری سوپای عێراق بۆسەر وڵاتەكەیان، بۆیە بە هەستیارییەوە لە دۆخی سیاسی ئێستای عێراق و خۆپیشاندانەكان دەڕوانن.