(درەو): 
نەوت رێژەی زیاتر لە 90%ی كۆی داهاتەكانی عێراق پێكدەهێنێت، هەروەك گرنگترین سەرچاوەی دابینكردنی پارەیە بۆ بودجەی گشتی‌و پرۆژەكانی پەرەپێدان لەناوخۆی وڵاتدا. بۆ نمونە مانگی كانونی دووەمی رابردوو تێكڕای داهاتی نەوت گەیشتە زیاتر لە (7 ملیارو 600 ملیۆن) دۆلار.
بەهۆی ناكۆكی لەبارەی مافی هەناردەكردنی نەوت لەنێوان بەغدادو هەرێمی كوردستان، ئازاری رابردوو قسەوباس لەبارەی نەوتی عێراقەوە زیادی كرد. چیرۆكی نەوتی عێراق چییە ؟ گەورەترین كێڵگەی نەوت لە عێراق كامەیە؟ چۆن ئاڵتونی رەش رۆڵی گرنگی لەو جەنگانەدا گێڕاوە كە دەیەكانی رابردوودا عێراق كردویەتی؟ 

لە بابە گوڕگوڕەوە بۆ تەئمیم
لەراستیدا عێراقییەكان بەر لە هەزاران ساڵ بوونی نەوتیان لە وڵاتەكەیان دۆزیوەتەوە. 
لەكاتی هەڵكەندنی هەڕەمەكیدا كە لە سەدەكانی پێشوودا ئەنجام دەدرا، كانزای رەش لە هەندێك ناوچە دەركەوت. هەندێكجار ئەو ناوچانەی كە نەوتیان تێدا دەردەكەوت، بازنەیەكی پیرۆزی‌و شكۆیان بەدەوردا دروستدەكرا. بۆ نمونە، زەردەشتییەكان ناوچەی بابە گوڕگوڕیان لەنزیك كەركوك پیرۆز كردووە، كە بەزمانی كوردی ناوەكەی بەواتای ئاگرێكی ئەبەدی دێت- ئەمەش بەهۆی ئەو ئاگرەی كە چەندین سەدەیە دەسوتێت. لە چاخە نوێیەكاندا زانست بەوە گەیشتووە ئەو ناوچەیە كێڵگەی گەورەی نەوتی تێدایە‌و ئەو ئاگرەشی كە دەسوتێت بەهۆی نەوتی ناو بەردەكانەوەیە. 
دەرتهێنانی نەوت لە عێراق لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەمەوە دەستیپێكرد، لە ئۆكتۆبەری 1927دا دۆزینەوەی كێڵگەی نەوتی كەركوك لە باكوری عێراق راگەیەندرا، ئەمە یەكەم كێڵگەی گەورەی نەوت بوو كە لە عێراق بدۆزرێتەوە. لەو ماوەیەدا كۆمپانیای سنورداری نەوتی عێراق كە بە " IPC" ناسرابوو، بەرپرس بوو لە هەڵكەندن‌و گەڕان‌و دەرهێنانی نەوت، ئەم كۆمپانیایە لەلایەن ژمارەیەك وەبەرهێنی ئەوروپییەوە خاوەندارێتی دەكرا. 

لێدانی یه‌كه‌م بیری نه‌وت له‌ كێڵگه‌ی كه‌ركوك- 1927
لە ساڵی 1934دا بەشێوەیەكی كردەیی بەرهەمهێنانی نەوتی خاو لە كەركوك دەستیپێكرد. لەرێگای (4) هێڵەوە كە كەركوكیان بە بەندەرەكانی دەریای ناوەڕاستەوە دەبەستەوە، نەوت هەناردەی دەرەوە كرا. 
لەسەردەمی پادشایەتیدا، حكومەتی عێراق گەیشتە رێككەوتن لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكانی بواری نەوت كە لە عێراقدا كاریان دەكرد، بەگوێرەی ئەم رێككەوتنە حكومەتی عێراق داهاتەكانی نەوتی لەگەڵ ئەو كۆمپانیایانەدا دابەشكرد، هەروەها ئەو داهاتانە بەكارهێنرا بۆ پرۆژەكانی پەرەپێدان لەوڵاتدا. ئەمە رابونێكی گەورەی لە بوار كشتوكاڵی‌و پیشەسازیدا دروستكرد. لە سێپتێمبەری 1960دا، عێراق بەشێوەیەكی كارا بەشداری لە پەرەپێدانی ئابوری نەوتی لە جیهاندا كرد، ئەمەش كاتێك بوو كە بەغداد بەشداری لە دامەزراندنی وڵاتانی هەناردەكاری نەوت (ئۆپێك)دا كرد. 
پەنجاكانی سەدەی بیستەم، لەگەڵ بەرزبوونەوەی هەستی ناسیۆنالیستی لە ناوچەی عەرەبی‌و ئێران، حكومەتی عێراق هەوڵەكانی بۆ خۆماڵیكردنی پیشەسازی نەوت دەستپێكرد. لە ساڵی 1961دا یەكەم هەنگاوی لە پرۆسەی خۆماڵیكردن دەستپێكرد، ئەمەش كاتێك بوو كە كاری كۆمپانیا بیانییەكانی لە عێراق كۆتوبەند كرد. یاسایەك دەركرا كە تێدا هاتووە ئەو كۆمپانیایانە مافی گەڕانیان نییە بەدوای كێڵگەی نەوتی نوێدا، تەنیا كاریان كورت دەبێتەوە لە دەرهێنانی نەوت لە كێڵگە كۆنەكان. 
ساڵی 1964 هەنگاوی دووەم هەڵگیرا، ئەوەش كاتێك  بوو كە سەرۆك عەبدولسەلام عارف (كۆمپانیای نیشتمانی نەوت)ی دامەزراند‌و ئامانج لێی گەڕان بوو بە دوای كێڵگەی نوێ‌و بەرهەمهێنانی بەوشێوەی كە خزمەت بە بەرژەوەندی عێراق دەكات. 
بەڵام هەنگاوی یەكلاكەرەوە خۆی لە دەركردنی بڕیاری خۆماڵیكردنی نەوتی عێراقدا دەبینییەوە لە رۆژی 1ی حوزەیرانی 1972دا، بەبڕیاری ئەحمەد حەسەن بەكری سەرۆكی عێراقدا. لەو یاسایەدا كە پرۆسەی خۆماڵیكردنەكە رێكدەخات، هاتووە:" كارەكانی كۆمپانیای سنورداری نەوتی عێراق لەو ناوچانەی بەگوێرەی یاسای ژمارە 80ی ساڵی 1961 بۆی دیاریكراوە، بەنیشتمانی دەكرێت‌و خاوەندارێتی سەرجەم دامەزراوەو ئەو مافانەی كە پەیوەندییان بە پرۆسە ناوبراوەكانەوە هەیە دەبێت بگوازرێنەوە بۆسەر دەوڵەت، ئەمەش بەشێوەیەكی دیاریكراو دامەزراوەكانی گەڕان‌و هەڵكەندن‌و بەرهەمهێنانی نەوتی خاو و غاز‌و پرۆسێسكردن، كۆكردنەوە، پەمپكردن، گواستنەوە، پاڵاوتن، هەڵگرتن، بۆری سەرەكی‌و بۆری كێڵگەكان‌و هەموو ئەو شتانەی تر لەخۆدەگرێت لەناویاندا نوسینگەی كۆمپانیای ناوبراو لە بەغداد بە هەموو دامەزراوە‌و پێداویستییەكانییەوە". 

چاڵه‌ نه‌وتێك له‌ ناوچه‌ی په‌لكانه‌ی نزیكی كه‌ركوك

مەجنون‌و رومێلە.. گرنگترین كێڵگەكانی نەوت
یەدەگی نەوتی عێراق بە پێنجەم گەورە یەدەگی نەوت لەسەر ئاستی جیهان دادەنرێت‌و دەگاتە (140 ملیار) بەرمیل. گەورەترین كێڵگەی نەوتی عێراق دەكەوێتە هەردوو پارێزگای بەسرەو كەركوك. لەدوای ئەوانیش، كێڵگەكانی پارێزگای میسان‌و بەغدادو سەلاحەدین‌و دیالەو نەینەوا دێت. 
كێڵگەی نەوتی (مەجنون) بە یەكێك لە گەورەترین كێڵگەكانی نەوت لە جیهاندا ئەژمار دەكرێت‌و گەورەترین كێڵگەی بەرهەمهێنەری عێراقە، نزیكەی یەك لەسەر سێی نەوتی وڵات بەرهەمدەهێنێت. كێڵگەكە دەكەوێتە باشوری عێراق لە دوری 60 كیلۆمەتری ناوەندی پارێزگای بەسرە، كێڵگەكە لە ساڵی 1975دا لەلایەن كۆمپانیای (براسپیترۆ)ی بەرازیلییەوە دۆزرایەوە. لەماوەی ساڵانی جەنگی عێراق- ئێراندا دەرهێنانی نەوت لە كێڵگەكە بۆ ماوەیەكی دورودرێژ راوەستا. لە 2007دا كۆمپانیای (تۆتاڵ)ی فەڕەنسی‌و (شیفرۆن)ی ئەمریكی رێككەوتنێكیان لەگەڵ حكومەتی عێراقیدا ئیمزا كرد بۆ دۆزینەوەی نوێ لە كێڵگەكەدا. لە ئایاری 2018دا كۆمپانیای (KBR)ی ئەمریكی رایگەیاند گرێبەستێكی لەلایەن كۆمپانیای نەوتی بەسرە (BOC) بەدەستهێناوە بۆ پەرەپێدانی كێڵگەكە.
هەروەها كێڵگەی (رومێلە)ش هەیە كە یەكێك لە گەورەترین كێڵگەكانی نەوتە لەسەر ئاستی جیهان. دەكەوێتە باشوری عێراق لە دووری 50 كیلۆمەتری خۆرئاوای شاری بەسرە. ئەم كێڵگەیەش رێژەی نزیكەی یەك لەسەر سێی نەوتی عێراق بەرهەمدەهێنێت. هەروەها كێڵگەكە رێژەی 12%ی یەدەگی نەوتی عێراق پێكدەهێنێت. كۆمپانیای نەوتی عێراق لە ساڵی 1953دا كێڵگەی رومێلەی دۆزیوەتەوە. 
چەند كۆمپانیایەك كار لەم كێڵگەیەدا دەكەن. كۆمپانیای نەوتی بەریتانی رێژەی پشكەكانی دەگاتە 47,6%، ئەمە لەكاتێكدایە پترۆشاینای چینی خاوەنی 46,4%ەو لەبەرامبەردا كۆمپانیای سۆمۆی عێراقی 6%ی پشكەكانی هەیە.
كێڵگەكە لای حكومەتی عێراقی جێگای بایەخە. لە دێسەمبەری 2022دا وەزیری نەوتی عێراق سەردانی رومێلەی كرد‌و جەختی لەسەر هەوڵەكان كردەوە بۆ بەرزكردنەوەی توانای وەبەرهێنانی كێڵگەكە بە بڕی (300 هەزار) بەرمیلی رۆژانە، بۆ ئەوەی توانای كێڵگەكە بگەیەندرێت بە (ملیۆنێك‌و 700 هەزار) بەرمیل.

بیری ژماره‌ی 1ی كه‌ركوك- 1927

نەوت‌و جەنگ
لە هەموو ئەو جەنگانەی كە عێراق لە چەند دەیەی دوایدا كردویەتی، نەوت ئامادە بووە. هەندێك كات پیشەسازی نەوت زەرەرمەندترین لایەنی جەنگ بووە. لە هەندێك كاتی تریشدا نەوت ئامانجی هەڵگیرساندنی جەنگ بووە. 
لەكاتی جەنگی یەكەمی كەنداودا، كە لەنێوان عێراق‌و ئێراندا لەماوەی نێوان 1980 بۆ 1988 هەڵگیرسا، پیشەسازی نەوتی عێراق بوو بە قوربانی ئەو جەنگە درێژخایەنە. ئەمە لە شوێنێكدا روویدا كە كاتی خۆی بە "جەنگی تانكەرەكان" ناسرابوو. هێزەكانی عێراق لەكاتی جەنگدا بەندەرو كێڵگە نەوتییەكانی ئێرانیان لەسەر ناوچەی كەنداو بۆردومان كرد. هێزە ئاسمانی‌و دەریاییەكانی ئێران بەهەمان شێوە وەڵامیان دانەوە‌و ئەو تانكەرانەیان بۆردومان كرد كە نەوتی عێراقیان بەناو كەنداودا دەگواستەوە. ئەم جەنگانە كاریگەری نەرێنییان لەسەر پیشەسازی نەوتی عێراق بەجێهێشت، هەروەك كاریگەریشی هەبوو لەسەر بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لەسەر ئاستی جیهان. دۆخی كەنداو سەقامگیر نەبوو تا ئەوكاتەی كە هەریەكە لە یەكێتی سۆڤیەت‌و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەستوەردانیان كرد. 
لەلایەكی ترەوە، نەوت یەكێك لە پاڵنەرە گرنگەكان بوو بۆ هەڵگیرسانی جەنگی دووەمی كەنداو یاخود جەنگی كوەیت لە ساڵی 1990دا. 
عێراق بە قەرزاری لە جەنگی ئێران دەرچوو. حكومەتی عێراق دەیویست لەڕێگەی دابەزاندنی ئاستی وەبەرهێنانی نەوتی وڵاتانی ئەندامی رێكخراوی ئۆپێكەوە، نرخی نەوت بەرزبكاتەوە. ئامانجی حكومەتی عێراق لەمەدا ئەوەبوو قەرزە دەرەكییەكانی بداتەوە‌و هەنگاو لە بواری پلانەكەی بۆ گەشەپێدان هەڵگرێت. ئەم پلانە بەر هەنگاوی كوەیت‌و هەندێك لە وڵاتانی كەنداو كەوت بۆ بەرزكردنی رێژەی وەبەرهێنانی نەوت. ئەمە بوو بەهۆی دابەزینی نرخی نەوتی خاو لەسەر ئاستی جیهان. بەمە عێراق زیانی بەركەوت‌و پلانەكەی بۆ گەشەپێدان پەكیكەوت. لەلایەكی ترەوە حكومەتی عێراق، كوەیتی تۆمەتبار دەكرد بەوەی هەستاوە بە دەرهێنانی نەوتی عێراق لە كێڵگەی رومێلە كە 32 كیلۆمەتر لە باكوری سنوری كوەیتەوە دوورە، لە 15ی تەموزی 1990دا، تاریق عەزیز وەزیری دەرەوەی ئەوكاتەی عێراق، یاداشتێكی ناڕەزایەتی بۆ كۆمكاری عەرەبی بەرزكردەوە، لەو یاداشتەدا هاتووە:" دەستدرێژی حكومەتی كوەیت بۆسەر عێراق، دەستدرێژییەكەی دوو سەرەیە. لەلایەكەوە دەستدرێژی دەكاتە سەر خاك‌و كێڵگە نەوتییەكانمان‌و سامانی نیشتمانیمان دەدزێت كە ئەمەش دەستدرێژی سەربازییە، لەلایەكی ترەوە، لەم قۆناغەدا كە عێراق روبەرووی هەڕەشەی توندی ئیمپریالیزمی زایۆنی دەبێتەوە، حكومەتی كوەیت دەیەوێت ئابوری عێراق توشی داڕمان بكات، ئەمەش كاریگەرییەكانی كەمتر نییە لە دەستدرێژی سەربازیی". دوای كەمتر لە مانگێك، رژێمی سەددام حسێن خاكی كوەیتی داگیركرد. 
هەروەك نەوت رۆڵێكی گرنگی گێڕا لە واقعی سەختی عێراقی دوای شكان لە جەنگی كوەیتدا. لەبەرامبەر ئەو گەمارۆیانەی بەسەر عێراقدا سەپێندرا، نەتەوە یەكگرتووەكان رێگەی دا بە بەرنامەی "نەوت بەرامبەر بە خۆراك"، ئەمەش بەگوێرەی بڕیاری ژمارە (986)ی ساڵی 1995ی ئەنجومەنی ئاسایش، بەهۆی ئەم بەرنامەوە رێگە بە عێراق درا بەشێك لە نەوتەكەی هەناردە بكات بۆ كڕینی پێداویستییە خۆراكی‌و تەندروستییە گرنگەكانی. 
هەندێك لە بۆچوونەكانی بۆ ئەوە دەچن، نەوت یەكێك لە هۆكارەكانی هاتنە ناوەوەی ئەمریكا بووە بۆ عێراق لە ساڵی 2003دا. بەجۆرێك هەردوو حكومەتی ئەمریكا‌و بەریتانیا رێگەیاندا ژمارەیەكی زۆر لە كۆمپانیا نەوتییە بیانییەكان بێنە ناو بازاڕی عێراقەوە، ئەمەش تاڕادەیەكی زۆر پیشەسازی نیشتمانی نەوتی تێكدا. 
لەم ساڵانەی دوایشدا، بایەخی نەوت لەو جەنگەدا دەركەوت كە دەوڵەتی عێراق دژی رێكخراوی داعش ئەنجامیدا. داعش دەستی بەسەر هەندێك لە بیرە نەوتییەكانی باكوری عێراقدا گرت. نەوتی بە نرخی كەمتر لە نرخی جیهانی فرۆشت. لەرێگەی داهاتەكانیشەوە رێكخراوەكە توانی چەك‌و كەلوپەلی سەربازی‌و ئۆتۆمبیل بكڕێت. 
سەرچاوە: الحرة