مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)

ساڵی ٢٠٠٣ کە ئەمریکییەکان رژێمەکەی سەدام حوسەینیان روخاندو دەسەڵاتی سیاسیی وڵاتەکەیان بەسەر شیعەو کوردو سونە نابەعسییەکاندا دابەشکرد، دوو وێنەی سەرەکیی باڵادەستبوون. یەکەمیان وێنەی عێراق بوو وەک وڵاتێکی داگیرکراو لەلایەن دەوڵەتێکی دەرەکییەوە، ئەمریکا. دووهەمیان، وێنەی هاتنەسەر حوکمی قوربانییەکانی رژێمەکەی سەدام حوسەین بوو، بەتایبەتی هاتنەسەر حوکمی شیعەو کورد. 
بەشێکی زۆری عێراقییەکان خۆیان، بە کوردەوە، و بەشێکی زۆری ناوچەکە و جیهانیش چاویان لەسەر ئەوەبوو ئەو قوربانیانە چی لەو وڵاتە دەکەن و بە چ شێوەیەک شوێنی یەکێک لە سیستمە هەرە توندوتیژو ترسناکەکانی مێژووی سەد ساڵی رابوردووی عێراق، پڕدەکەنەوە. چ جۆرە حوکمڕانییەک دادەمەزرێنن و چۆن ئەو وڵاتە ماندو و پارچە پارچەیە دادەمەزرێننەوە. چ جۆرە سیستمێکی سیاسیی و کام جۆر لە کۆمەڵگاو چ جۆرە دەوڵەتێک و کام مۆدێلی ئابوریی و کام فەرهەنگ لە وڵاتەکەدا سەروەر دەکەن. 
لە بیست ساڵی رابردوودا قوربانییەکانی سەدام یەکێک لە سیستمە هەرە گەندەڵ و هەرە بەشبەش و هەرە خراپەکانی ناوچەکەیان دروستکرد. خاڵی هاوبەش و گرێدەر لە وڵاتەکەدا، کە هێزە جیاوازەکانی ئەم سەری وڵاتەکە بەوانی ئەو سەری وڵاتەکەوە بەیەکەوە دەبەستێتەوە دوو شتە: گەندەڵیی، گەندەڵییەکی گەورەو رێکخراو،  کە بە پلەی یەکەم بە پارەی نەوت و غازەوە پەیوەستە. دووهەم، چەسپاندنی دەسەڵاتی ناوچەیی و درێژەدان بە لۆژیکی دابەش و پارچەپارجەکردنی وڵاتەکە. 
ئەو دوو وێنەیەی کە لەسەرەتاوە دروستبوو، واتە عێراق وەک وڵاتێکی داگیرکراو و حوکمڕانە تازەکانی وەک قوربانییەکانی رژێمەکەی سەدام حوسەین، لە ئێستاشدا هەر ماون، بەڵام گۆڕانی گەورەو جەوهەرییان بەسەرداهاتووە. عێراق لە ئێستادا گەرچی بەفەرمی وڵاتێکی داگیرکراو نییە، بەڵام بەهیچ مانایەک وڵاتێکی سەروەر نییە. نەک تەنها ئەمریکییەکان بە فۆرمی جیاوازو بە نفوزێکی بەرچاوەوە تا ئەم ساتەش لە وڵاتەکەدا ئامادەن، بەڵکو ئامادەگیی وڵاتانی دراوسێشی هاتۆتەسەر، بەتایبەتی ئامادەگیی ئێران و تورکیا. ئەم دوو وڵاتە هەم هێزی چەکدارو هێزی میلیشیایی و نیمچە میلیشیایی خۆیان لە عێراقدا هەیە، هەم خاوەنی نفوزی سیاسیی گەورەن لە وڵاتەکەدا. ئێران، بەتایبەتیی، لەناو هێزە شیعەکانداو تورکیاش لەناو هێزە کوردییەکاندا، بەتایبەتی لەناو پارتی دیموکراتی کوردستاندا. ئەم دۆخە لەزۆر ئاستدا درێژەی بەو پارچەپارچەیی و لەتلەتبوونە سیاسییە دا کە هاتەکایەوە. هەر هێزێک لە هەر شوێنێکدا دەسەڵاتی هەبووبێ، لەوێدا وەک «هێزی قائید» کاریکردوەو کاردەکات و هەموو ئەوانەشی لەخۆی بچوک و لاوازترن بە لۆژیکی هێز مامەڵە دەکات. هیچ شتێک لە وڵاتەکەدا هێندەی ئەزموونی دوو ئیدارەیی و لۆژیکیی دوو زۆنی هەرێمی کوردستان بەرجەستەی ئەم دۆخە ناکات. ململانێی ناوەکیی هێزە شیعەکان لەناوخۆیاندا هیچی ئەوتۆی لە ململانێی هێزە کوردییەکان لەگەڵ یەکدا کەمتر نییە، هەمان لۆژیکیش حوکمی ئەم ململانێیە دەکات، کە ململانێیە لەسەر هێزو دەسکەوت و درێژەدان بە حوکم و دەسه‌ڵاتی چەند خێزان و بنەماڵەو گروپێکی داخراو. 

وێنەی دووهەمیشیان لەزۆر رووەوە هەمان وێنەکەی دوای کەوتنی رژێمەکەی سەدام حوسەینە. زۆرینەی ئەو سیاسەتمەدارو هێزو گروپانەی کە لەگەڵ کەوتنی بەعسدا دەسەڵاتیان گرتەدەست، مەگەر مردبن یان کوژرابن، دەنا یان خۆیان، یان کوڕو کەسە نزیکەکانی خۆیان، تا ئەمڕۆ بەردەوامن. بەدەگمەن نەبێت سیاسییەک نەگۆڕاوە کە خاوەنی هێزو دەسەڵات و میلیشیاو پارەو نفوز بووبێت. 
لەم وێنە نێگەتیڤەدا هەرێمی کوردستان لەپێش بەشەکانی تری عێراقەوەیە. دابەشبوونی سیاسیی لەو شوێنەدا کە بۆ دیکۆر ناوی «هەرێمی کوردستان»ی لێنراوەو لەواقیعدا دوو زۆنی سیاسیی لەیەکدابڕاو و بەیەکتری ناکۆکن، لە چڵەپۆپەدایە. لە هه‌ر یەکێک لەو زۆنانەدا دەسەڵاتی سیاسیی بەشێوەیەکی ترسناک کورتبۆتەوە بۆ دەسەڵاتی دوو خێزان و بنەماڵەی حوکمڕان. حکومەتەکەش بەفەرمی، لەوێشەوە خودی «هەرێم»ەکەش، بە کردەوە لەلایەن سێ بارزانییەوە بەڕێوەدەبرێت کە باوکێک و کوڕێک و برازایەکن. 
سەرجەمی دەسەڵاتەکان و کۆی تواناکانی بڕیاردانیش لەلایەن ئەو خێزان و بنەماڵانەوە قۆرخکراوە. بە کردەوە ئەوەی ناوی «هەرێم» لێنراوە لەواقیعدا ئەزموونی دوو ئیمارەت، دوو شێخنشین، دوو سەڵتەنەتی وەرگرتوە کە لەڕێگای حیزب و حکومەت و هێزی چەکداری تایبەت و کۆمپانیای گەورەو پەیوەندیی ئیقلیمیی ناکۆکەوە کاردەکەن و دریژە بە ژیانی سیاسیی و دەسەڵاتی سوڵتانیانەی خۆیانئەدەن. 
ڕۆژێک ئابوری سەربەخۆ رادەگەیەنن، رۆژی دواتر بە راکردن دەچن بۆ بەغداو تۆبە لە سەربەخۆبوونی ئابوریی دەکەن، هەم راگەیاندنەکەیان و هەم تۆبەکردنەکەشیان وەک دەسکەوت و سەرکەوتنی گەورەو مێژوویی بە کۆمەڵگاکەیان دەفرۆشن. 
رۆژێک ریفراندۆم دەکەن و بەیانیی دوای ریفراندۆمەکەش بە دەم و دەست لە بەغدا دەپاڕێنەوە قسەیان لەگەڵدا بکات و هاریکاریان بێت بۆ گەزینی پەنجەی پەشیمانیان. 
رۆژێک باس لە یەکگرتن و دروستکردنی دەوڵەت دەکەن و رۆژی دواتر کام زمان پیسترین و ناشیرینترینە، لە وەسفکردن و شکاندنی یەکتردا، بەکاردەهێنن. رۆژێک باس لە ڕێکكەوتنی ستراتیژیی دەکەن و رۆژی دواتر هەمووان لە خوانی شەڕی ناوخۆو بەخائین ناونانی یەکتر نزیکدەکەنەوە. 
ئەمە وایکردوە ئەوەی لەم هەرێمەدا دروستکراوە، هیچ کەسێک لەم جیهانەدا لێی ڕازی نییە، مەگەر خودی ئەو نوخبە حوکمڕانە سوڵتانییەو ئەو حاشیەیە ناوەکیی و دەرەکییە نەبێت کە لەم مەهزەلە سیاسیە گەورەیە سودمەندن. 

لە پازدە ساڵی رابردوودا کۆمەڵگای کوردیی بە چەندان شێوازی جیاواز ناڕازییبوونی خۆی لەم ئەزموونەو لە قەیرانە گەورەو یەک  لەدوای یەکەکانی، نیشانداوە، دواهەمین شێوەیان دەنگدان بوو بە هەڵوەشاندنەوەی هەرێمەکە وەک هەرێم، وەک رێگایەک بۆ رزگاربوون لەو دەسەڵاتە خێزانیی و بنەماڵەییە. ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی بواری چاودێرکردنی مافەکانی مرۆڤ و دروستکردنی حوکمڕانیی باش و بەرپرسیاریش، دەیان راپۆرتیان لەسەر نوقسانییە کوشندەکانی ئەم ئەزموونەو خراپبەکارهێنانی دەسەڵات لەناویدا، نوسیوە. ئێستا ئیتر حکومەت و دەوڵەتەکانیش بەهەمان شێوە رەخنەی ئەزموونەکە دەکەن و وەک مەترسیی ناویدەبەن. 
پێدەچێت لەبەردەمی هەندێک گۆڕانکاریدا بین کە وێرانەی زیاترو زیاتری بەدوادادێت.