د. چیا عەباس

دوای وەفاتی مام جلال و دەرکەوتنی باڤڵی کورە گەورەی لەسەر شانۆی حزبی و سیاسی هەرێم  گەلێک روداو و گۆرانکاری هەستیار لە ناو یەکێتی و لە دۆخی حوکمرانی و سیاسی هەرێمدا رویانداون. زۆربەی چاودێران ئەمانە بۆ کەسایەتی باڤڵ دەگەرێننەوە، گەرچی ئەم هەڵسەنگاندنە بەشێک راستیان لەخۆ گرتوە، بەڵام هاوکاتیش گەلێک ئینتباع و تێرامان و چاوەروانی دەربارەی باڤڵ دروستکردوە کە لە سایەیاندا وا چاوەروان دەکرێت کە نیەت و خەسڵەت و کارەکانی ئەم کەسایەتیە پرسەکانی سیاسەت و حوکمرانی چڕ و خەستتر بیانخاتە سەر چەقی دوریانێکی نادیار. هەرچۆنێک بێت ئەم دۆخە کاتیە، چونکە لە دۆخی ئێستای ناوچەکە و عێراق نە بەغدا و نە هەرێمیش لە پرسە هەستیارەکاندا خاوەنی ئیرادەی سەربەخۆ نین، عەرەب وتەنی ئەوەی ئێستا دەگوزرێت لە " زوبعة في الفنجان" زیاتر نابێت. 
باڤڵ کورە گەورەی هێرۆ خان و مام جلال زۆربەی ساڵە سەرەتاییەکانی ژیانی لە گەڵ نەنک و باپیری تەرەفی دایکی لە لەندەن بەسەربردوە، لە قۆناغیکی دیاریکراوی ژیانیدا رێرەوێکی تایبەتی ژیانی خۆی گرتۆتەبەر، بەپێچەوانەی قوبادی برا بچوکی. دور لە سیاسەت و بەرپرسیاریەتی حزبی و دەسەڵات، بەو جۆرەی ویستویەتی سەرقاڵی ژیانی خۆی بوە. ئەمە یەکێکە لە ئەزمونە گرنگەکانی کە کەسایەتی ئەو و ئاراستەکانی ژیانی لە زۆر بواردا دیاریکردوە. بۆ خۆم لە ماوەی زیاتر لە دە ساڵ چەندین جار بۆکاروباری یەکێتی سەردانی لەندەنم کردوە، بۆ یەکجاریش باڤڵم پیچەوانەوەی قوبادی برای لە کۆر و کۆبونەوەکاندا نەبینیوە. باڤڵ کۆرسی تایبەتی بە سیاسەت و راگەیاندن و دیبلۆماسی و ئابوری و دانوستاندن و..... تاد وەرنەگرتوە، رێرەوی ژیانی تایبەتی خۆی کەرەستە سەرەتاییەکانی ئەم چەمکانەیان پێ بەخشیوە، هەرچۆن ناودارترین فوتبۆڵچیەکانی دنیا لە کۆڵان و گۆرەپانە وشک و رەقەکاندا بەهرەی خۆیان گەشەپێکردوە، وەک پێلێ، مارادۆنا، بۆبی شارلتۆن، کراوف، بێکەنپاوەر، و .... تاد، هەرواش لە دنیای سیاسەتدا ئەوە رویداوە... !.
هیچ مەرج نیە سەرکردەی لێهاتو و کاریگەر لە تاریکی ئەشکەوت و شەونخۆنی و لولەی تفەنگدا چاوانی بکرێنەوە، ئەوەی مەرجە بزانێت بۆچی دەیکات، بۆ کێ و چۆن دەیکات.  
بافڵ پاش ئەوەی راھێنانی فەرمیی بۆ سەربازی کردووە و دوای ڕوخانی رژێمی سەدام دەگەرێتەوە بۆ کوردستان و یەکەم ڕۆڵی فەرمی بەرپرسیاریەتی دەزگای زانیاری و دژە تێرۆری یەکێتی دەبێت. لەو سەردەمانەدا خەسڵەتە تایبەتیەکانی ژیانی خۆی چەند هەڵەیەکی گەورەی پێدەکەن کە مام جلال ناچار دەبێت لە کوردستان دوری بخاتەوە و تا پێش وەفاتیشی رەزامەند نەبوە بگەرێتەوە. 
پرسیارە بنەرەتیەکە ئەوەیە ئایا رێرەوی تایبەتی رابوردوی ژیانی باڤڵ و ئەزمونەکانی لە کوردستان ئەو خەسڵەتانەی پێبەخشیون تا ببێت بە سەرکردەیەکی کاریگەر بە شێوازێکی نوێی جیاواز لە ئەزمونەکانی کورد لە باشور؟ زیاتر لە نیو سەدەیە زۆربەی سەرکردەکانی کورد وانەکانی یەکریزی و یەکگرتویی و تەبایی و هاوپەیمانی و .... تاد بەگوێی کوردا دەچرنەوە کەچی زیاتر لە نیوەی ئەو نیو سەدەیە خەریکی کوشتن و لەناوبردنی یەکتر بون. 
بێگومان کەسانێک بە رەچاوکردنی هەڵوێست و رەفتارەکانی باڤڵ ئەم پرسیارەی من بە سەیر و سەمەرە دەزانن و لێکدانەوەی جیاوازی بۆ دەکەن، بۆ خۆم لەو باوەرەدام مرۆڤ بەرد نیە لە یەک قەبارە و سەنگدا بمێنێتەوە، مەخابن زۆرینەی سەرکردەکانی کورد لە باشور لە گەڵ یەکەم ئاشنابونیان لە گەڵ دەسەڵاتدا یەک میللیمەتر لە نیەت و خواستیاندا نەگۆڕاون. گەر باڤڵ وەک ئەوان دەرچێت هیچ پێشێلکاریەکی یاسا و رێساکانی تەقالید و عرفی زاڵبو ناکات، دەبێت بە کۆپیەکی تامەزرۆی ئەوان بە گەلێک چاوەزار و نیەت و خواستەوە.  
مام جلالی باوکی زیاتر لە نیو سەدە لە گۆرەپانی بزافی کوردایەتیدا کاری کرد و چەندین قۆناغەکانی خەبات و کاری سیاسی ئەزمون کردبو، لەو مێژوەدا پێرەوی یەک پرەنسیپی زۆر گرنگی کردوە: مانەوە درێژە بە سیاسەتکردن و پێگە دەدات، ناشێت دەوروبەری ئەم پرۆسەیە رێگری لەو مەبەستە بکەن، گەرانەوەی پەلەی یەكیتی بۆ گۆرەپانەکە دوای کارەساتی ٣١ی ئۆگۆست ئەو راستیە دەسەلمێنێت، ئەمە دیوێکی واقعەکە بو، دیوەکەی تر ئەوەبو مام جلال بۆی نەلوا رێگری بکات لەوەی نەخوازیار بو روبدات. ئایا باڤڵ سود لەم ئەزمونە وەردەگرێت؟
هەرچەندە ئەزمونەکانی رێکخراوەیی و حزبی و سیاسی باڤڵ کەم و لەرزۆکن،  بەڵام هەمان ئیرسی باوکی پاراستوە بە جیاوازیەکی بەرچاو ئەویش بێئەوەی سەبر و تەحەمولی هەبێت گرنگە بەلایەوە چۆن لە لوتکەدا بمێنێتەوە! بۆ ئەو پرسەش ئامادەیە ئەوپەری ئەڵتەرنەتیڤەکانی بەردەستی بخاتە گەر و بەکاریان بهێنێت. لاشی گرنگ نیە لە چەند پرسێکدا بیگەیەنێتە ئاستی دابران، وەک لە گەڵ بەشێکی سەرکردە دێرینەکانی یەکێتی، لە گەڵ چەند ئامۆزایەکی و تەنانەت چەند کەسێکی خانەوادەی تاڵەبانی و چەندین کادر وتێکۆشەری حزبەکەشی کردویەتی، تا ئاستێک پەنجەت تۆمەتی لە ناوبردنی نەیارەکانی ناو حزبەکەشی  بۆ درێژدەکرێت.
لە رێرەوی ژیانی تایبەتی رابوردوی خۆی و ئەزمونەکانی ئەو قۆناغە فێربوە لەسەر پێی خۆی بوەستێت، هونەرەکانی شەر بۆ مانەوە بکات، بە گومانەوە سەیری دەوروبەر بکات، یەکلایی گومان و نادلنیابیی بکات، ئەم پێوەر و کۆدانە پارێزەری مەنزل و کەعبە تایبەتیەکەی بون.
ئەم جیهانەی بە هیمەت و بازوی خۆی بنیات نابو و لە سەرەتاشدا نە خێزان و نە خانەوادە و نە یەکێتی و نە هیچ هێزێک و دەوروبەری تریش هیچ رۆڵێکی ئەوتۆیان تێدا نەبوە. بۆیە جار هەیە دور لە یەکێتی و سیاسەت و دۆستایەتی و خزمایەتی وەک مرۆڤێکی سادە وهەڵچو و  بێئۆقرە و بزێو خۆرسکانە بیر دەکاتەوە و بریار لە رەفتار و هەڵوێستەکانی دەدات. 
رەنگبێ بەشێک لەم چەمک و شێوازانەی باڤڵ تا ئێستا پێرەوی کردون لە شەرە گەرەکێکدا گرنگ بن، بەڵام لە دۆخی سیاسی کورد ئەم جۆرە کارکردنە بێ تێگەیشتن لێی پەرچەکرداری توندی لێ چاوەروان دەکرێت. شەری کۆڵان و گەرەک بە بوێرەکانی دەوروبەر دەکرێت و بە قۆچەقانی و دارلاستیک و جاریش هەیە بەشەری دەستەویەخە و شەرەبەرد یەکلا دەکڕینەوە. سەرەرای ئەوەی  فێرکراوین شەری سیاسی ئەم سەردەمە بە مەعریفە و ئەزمون و زانیاری و دیدگا و سەبر و تیمی لێهاتو بەرێدەکرێت، بەڵام سەرجەم ئەزمونەکان پێمان دەڵێن فاکتەری هێز دوا بریاردەرە و سەرجەم ئەو چەمکانەی تر کەرەستەکانی رێگەخۆشکەرن بۆ دوا ئەنجام.
ئەزمونەکانی چەند ساڵی رابوردو دەیسەلمێنن خودی باڤڵ تاڵەبانی نازانێت لەم گێژاوە و وێرانە سیاسیەدا سیستەماتیک چی دەوێت و چی بکات، بۆیە زۆرجار دوای روداوەکان کەوتوە، وەک لە پرسەکانی شێخ لاهور و سەرۆک کۆماردا. ئەمە مانای ئەوە نیە باڤڵ خەمخۆری پرسەکان نیە، بەڵکو شێوازی خەمخواردنەکەی لەم ساتانەدا نامۆیە بە کڵتوری سیاسی و کۆمەڵایەتی کۆمەڵگای کوردەواری. 
باڤڵ تاڵەبانی گیرۆدەی ئیرسی سیاسی و حزبی و کۆمەڵایەتی دو جیهانی جیاوازە، چی بکات؟ 
گوێرایەڵی کۆد و پێوەرەکانی کوردستان بێت، یاخود وەک یاخیبویەک رێگەی خۆی بگرێتەبەر؟ زۆربەی سەرکردەکانی حزبەکەی و هێزەکانی تریش یەکەمیان دەوێت، دەیانەوێت ئەم بەرپرسە " خەوارجە - دەرچوە" دەستەمۆ بکەن و بیهێننە ریزی خۆیان، چونکە لە سایەیدا دەتوانن بەردەوام بن لەوەی تا ئێستا بۆیان لواوە بیکەن، شەری ئەمانیش هەر بۆ مانەوەیانە و سیاسەتکردن لە سایەی کوردایەتیدا ئامرازیکە بۆ ئەو مانەوەیە، کەمینەیەکی ئینتهیازی لە دەوروبەری باڤڵ مەبەستیانە لە سایەی کردار و هەڵوێستەکانیدا بە داوێکی تۆکمەوە توند گیری بکەن و بتوانن ئیبتزازی بکەن، دواتریش فرمێسکی تمساح ئاسای بۆ برێژن.
لەم کەش و هەوا  ئاڵۆز و تەنراو بە ساختە و فروفێڵ و پاشقولگرتن ئایا کورە گەورەی مام جلال سەرکەوتو دەبێت بەم شێوازەی ئێستای هاوکێشەی سیاسی و حوکمرانی بە ئاراستەیەکدا ببات جیاواز لەوەی ئولفەت لەگەڵیدا گیراوە؟      
ئەو ساتەی باڤڵ لە گەڵ شێخ لاهوری ئامۆزای بەخەستی تێکیدا ئەمریکا و بەریتانیا دواتریش فەرەنسا هاتنە سەرخەت و بە توندی هەر دو لایان ئاگادار کردەوە سنور نەبەزێنن، چونکە روبەروی عاقیبەی خراپ دەبنەوە. لێرەدا باڤڵ تا ئاستێک دەرکی کرد لەم دورگە ئاڵۆزەی ناوچەکە دەسەڵات و خواستەکانی ئەو زۆر سنوردارن، هاوکاتیش کە دەرکی کرد ئەگەرەکانی بەردەمی بەرامبەر دەسەڵاتی رەهای پارتی لە ژمارەی پەنجەکانی یەک دەست کەمترن، بەخەستی پەنای بۆ بەغدا برد، زو تێشگەیشت گەمەکردن لە گەڵ بەغدا  یەکسانە بە رۆڵێتی روسی. زەمینەی کلاسیکی حزبەکەشی زیاتر لە داوێک دەچیت دانراوە تا پێوەی ببێت، ئیتر ئەو روبەروی دیلیمایەکی قورس بو، خۆی بگونجێنێت لەگەڵ ئەم جیهانە نوێیە یاخود پێرەوی بنەماکانی کەعبە دێرینەکەی بکات! 
کاتێک کەوتە موجامەلەی بێتامی پارتی هەر خودی پارتی ناراستەوخۆ پێی گوت کە پێویستیان بەوە نیە چونکە بەرەی یەکێتی زۆر گەورەتر و بەهێزترە لە باڤڵ تاڵەبانی، کاتێک لە پرسی سەرۆک کۆماردا پەنای بۆ شەقام و کۆڵانەکانی بەغدا برد و نەشیتوانی مەبەستی بپێکێت ئیتر تێگەیشت سیاسەت لەم وڵاتە هەزاران جار بێ بەهادارترە لە شەری کۆڵانەکان، چونکە لەمەیاندا دۆستایەتی و وەفا و پیاوەتی چەمکی گرنگن و لە وێرانەی عێراق و کوردستان ئەو چەمکانە وەک ئەستێرەی سیوەیلیان لێهاتوە.
باڤڵ تاڵەبانی هەرچی بوێت لە خواست و خەونە تایبەتیەکانی خۆی نابێت کوێرانە پشتئەستور بێت بەم زەمینەیەی لە کوردستان وعیراق بەحازری هاتۆتە سەری، چونکە بەتێگەیشتنی کۆمەڵایەتی و سیاسی کلاسیکی لە گەڵیاندا ماندو نەبوە و مافی موڵکداریەتیشی پشكێکە وەک کورە گەورەی مام جلال پێی بەخشراوە.
ئەوەی زۆر گرنگە پێرەویان بکات قەڵاکەی بە روخساری رەنگین و کەرەستەی باوەرپێکراو و بەهێز و توندوتۆڵ و بە شێوازێکی هێمن و نەرم مۆتۆربە بکات، ئەو تاقم و دەستانەی زەمینەیەکی پوچەڵ و گوماناویان لە کۆمەڵگای کوردەورای هەیە دوربخاتەوە، ئەوانەی بکوژی ویژدان و دڵسۆزی و پاکین سزابدرێن و .... ئەوسات دەتوانێت ببێتە مایەی متمانەی خەڵک، ئەویش بەپۆشاکی سادەی کوردەواری دور لە فەنتازیای میلیتانت و نمایشکردنی هێز و چەک. کورد تاقەتی ئەمجۆرە نمایشکردنە سامناکانەی نەماوە.
کاتی ئەوە هاتوە نەوە نوێکانی سیاسەت وەک کوری میللەت کاربکەن نەک وەک وارسێکی سیاسی لە ڤێڵا داخراو و برجە بەرزەکانەوە. کاتێک باڤڵ نەتوانێت ئەمانە بکات زۆر باشترە بگەرێتەوە بۆ کەعبەکەی جارانی، بەلایەنی کەمەوە لەوێ ئارام و ئاسودە دەبێت.

وانەیەک
دەگێرنەوە پیاوێکی دەوڵەمەند و پێگەدار دو کوری دەبێت و لە دوا ساتەکانی ژیانیدا وەسیەت دەکات دوای مردنی پێی ئەسپی کام کوری درەنگتر گەیشتە شارێکی نزیک لە مەملەتەکەی ئەوان ئەوا ئەو کورەی دەبێتە خاوەنی دەسەڵات و پێگە و موڵکی ئەو، کە پیاوە دەمرێت هەر دو کور بۆ جێبەجێکردنی وەسیەتی باوکیان سواری ئەسپەکانیان دەبن، کامیان یەک هەنگاو بچێتە پێش ئەوی تر دە هانگاو بەرەو دواوە دەروات تا درەنگتر بگاتە شارەکەی تر.
پیاوێکی پیری حەکیمی دۆستی باوکیان کە ئەمە دەبینێت پێیان دەڵێت: باوکتان وەسیەتی کردوە پێی ئەسپی کامتان دواتر بگات نەک خۆتان، بۆیە باشترین شتە ئەسپەکانتان ئاڵوگۆر بکەن، دوای ئەم نەسیحەتە هەر دو کور پەلاماری ئەسپی ئەوی تر دەدەن و بە غاردان بەرەو شارەکەی تر دەرۆن. حیکمەت لە بیرکردنەوە و جێبەجێکردندایە نەک لە گوێرایەڵی کوێرانە.
 
 
رۆتەردام:  ١٨دیسەمبەر ٢٠٢٢