مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)

كۆمەڵناسی فەرەنسیی، پیار بۆدریۆ، تێزێكی سەبارەت بە دەوڵەت لە دونیای مۆدێرندا تێزێكی بەناوبانگی ھەیە، كە تەواو جیاوازە لە تێزەكانی بەر لە خۆی، بە تایبەتی لەو تێزە ماركسییەی باس لە چییەتی دەوڵەت دەكات. لە تێزەكەیدا ئەم كۆمەڵناسە باس لە چییەتی دەوڵەتی مۆدێرن و دیموكرات دەكات، نەك لە دەوڵەتی نامۆدێرن و نادیموكرات، ھەروەھا باس لە دەوڵەتی دەسەڵاتگەر و نادیموكراسیش ناكات، كە دەشێت لە چەندان فۆرمی جیاوازدا لەزۆر شوێنی جیھاندا ھەبن و ئامادەبن. 
ئەم كۆمەڵناسە كە باس لە دەوڵەتی دیموكرات و مۆدێرن دەكات، باس لە بوونەوەرێكی سیاسیی دەكات كە خاوەنی دوو دەستە و ھەریەكێكیش لەو دوو دەستە بە شێوازی جیاواز كاردەكات و لۆژیكێكی جیاوازیش بەڕێوەیدەبات. دەستێكیان ناودەنێت ”دەستی چەپ“ و دەستەكەی تریشیان “دەستی ڕاست“ی دەوڵەت. بە مانایەكی دیكە لای ئەم كۆمەڵناسە دەوڵەتی مۆدێرن و دیموكرات دەوڵەتێكی دوودەستە لەباتی یەك دەست، دوو بەرەی كۆمەڵایەتی جیاوازیش ھەڵگری ھەریەكێك لەو دەستانەی دەوڵەتن و بەو شێوەیەش بەكاریدەھێنن كە بەڕاستیی دەزانن و لەگەڵ خواست و داواكارییەكانی ئەواندا دەگونجێت. دەستی چەپی دەوڵەت دەستی ئەو بەرە و ھێزە كۆمەڵایەتییانەیە، كە زۆرجار ھێزی چەپڕەون و بەرگریی لە فۆرمێكی تایبەتی ئیشكردنی دەزگاكانی دەوڵەت دەكەن. دەستی چەپی دەوڵەت زیاتر لە بواری مسۆگەركردن و پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییە گشتییەكان و لەبواری خۆشگوزەرانی گشتیدا كاردەكات، لەوانەش لە بواری تەندروستیی و خوێندن و بیمەی كۆمەڵایەتیی و مەسەلە گشتییەكانی كۆمەڵگادا. ھەرچی دەستی دووھەمیانە، دەستی ڕاستیی دەوڵەت، دەستێكە لە بواری پارە و پول و سەرمایە و كۆمپانیاكاندا كاردەكات. ئەم دەستەیان دەستی ھێزە ڕاستڕەوەكانە و دەوڵەت بە ئاراستەی پاراستن و مسۆگەركردنی قازانجی كۆمپانیا و سەرمایەدارە گەورەكاندا دەبات. 

  ئەم وێناكردنە بۆ دەوڵەت، بەر لە ھەمووشتێك، پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت كە دەوڵەتی دیموكرات و مۆدێرن دەوڵەتێكی كۆگیر و ئامێزان و ھاوشێوە نییە، ھەموو دەزگا و بەشەكانی بە یەكجۆر و بەیەكشێوە و بەپێی یەك لۆژیك كارناكەن، بەڵكو یەكەیەكی ناكۆگیری پڕ لە جیاوازیی و ناكۆكییە، كە وادەكات بەشە جیاوازەكانی بە لۆژیكی جیاواز و لەدیدگای ناھاوبەشەوە كاربكەن.   ھەریەكێكیش لەو بەشانە پەیوەندیی بە ھێز و چین و گروپی كۆمەڵایەتیی جیاوازەوە ھەیە كە داواكاریی و خواستیی جیاوازیان ھەیە. ”دەستی چەپی دەوڵەت“ دەستی چینەكانی خوارەوە و چینی ناوەندیی ناو كۆمەڵگایە، لە كاتێكدا ”دەستی ڕاستی دەوڵەت“ دەستی ئەرستۆكرات و نوخبە سەرمایەدارە گەورەكانە. ئاشكرایە ئەم تێزە لەزۆر ڕووەوە ناكۆكە بەو تێزە  ماركسییەی پێیوایە دەوڵەت یەك شتی كۆگیری بێجیاوازییە و ئامرازی دەستی چینە باڵادەستەكانە بۆ چەوساندنەوە و سەركوتكردنی چینەكانی خوارەوە. ”دەوڵەتی دوودەست“ وێنەیەكی بۆ دەوڵەت ھەیە ئاڵۆزتر لەو وێنە سادەیەی ماركسیزمیی سەدەی نۆزدەھەم بۆ دەوڵەتی ھەیە. ئەم تێزە تازەیە قسە لە دەوڵەت وەك دیاردەیەكی ئاڵۆز و فرەجەمسەر و فرەلۆژیك دەكات، كە ناكرێت كورتبكرێتەوە بۆ یەك ڕھەند و ئاكار و لۆژیك و شێوازی كاركردن. یەكێك لە جیاكەرەوە سەرەكییەكانی سۆسیۆلۆژیای سیاسیی تازە لە سۆسیۆلۆژیای سیاسیی سەدەی نۆزدەھەم، بوونی ئەم وێنە ئاڵۆزەیە بۆ دەوڵەتی مۆدێرن.
ئێستا ئەگەر بێینە سەر سەیركردنی ئاكارەكانی دەوڵەت لەو ناوچەیەی ئێمەدا، لانیكەم لەو شوێنانەدا كە دەوڵەت ئامادەیە و كاردەكات، نەك لەو شوێنانەدا كە دەوڵەت بوونی نییە و نەماوە، یاخود لە فۆرمی دەوڵەتێكی فاشیلدا ئامادەیە و زۆرجاریش شوێنەكەی بە چەندان بكەری نادەوڵەتی پڕكراوەتەوە. دەڵێم لەو بەشەی دونیای ئێمەدا كە دەوڵەت بوونی ھەیە ئەوەی دەیبینین  ئامادەگیی دەوڵەتێكە بە دوو دەستی ڕاستەوە، یان بە كۆمەڵێك دەستەوە كە ھەموویان یان زۆربەیان دەستی ڕاستن. لەو ناوچەیەدا بە دەگمەن دەوڵەتێك دەبینین لەپاڵ دەستی ڕاستدا دەستی چەپیشی ھەبێت. لە پەنجا ساڵی ڕابردوودا، واتە لە سەرەتای ساڵانی ھەفتاوە، دەوڵەتەكانی ئەم ناوچەیە دەستە چەپەكانیان بڕدراوە و لە شوێنی ئەواندا دەستێكی ڕاستی تازە چێنراوە. لەم ساتەدا دەوڵەتێك نادۆزینەوە خاوەنی دەستێكی ڕاست و دەستێكی چەپ بێت، ھەموویان دەستە چەپەكەیان لەدەستداوە و دوودەستی ڕاستیی قەڵەو و فوتێكراویان بۆدروستكراوە.
لە ساڵانی ھەفتاوە ئەوەی لەم ناوچەیەدا ڕووئەدات پرۆسەیەكی بەرفراوان و توندڕە و توندوتیژیی خەسخەسەكردنی دەوڵەتە، بە تایبەتیكردن و بە موڵكایەتیكردنی دەوڵەتە لەلایەن ئەو ھێزانەوە كە حوكمڕانن. لەم پرۆسەیەدا خراپبەكارھێنانی دەسەڵات و فشار و گەندەڵییەكی گەورە و ھەمەلایەن ئاراستەی ئەو پرۆسە بەتایبەتیكردنە دەكات و ھێز و توندوتیژیی پرۆسە سەرەكییەكانی بەڕێوەدەبات. ئەوەی ڕوویداوە و ڕووئەدات بەتایبەتیكردنی موڵك و ماڵی دەوڵەت و بەتایبەتیكردنی كەرتە ئابووریی و خزمەتگوزارییە جۆربەجۆرەكانی دەوڵەتە. ئەوەشی دەبێتە كڕیاریی ئەم موڵكە گشتییانە ئەو نوخبە سیاسیی و ئابورییە حوكمڕانەیە، كە دەسەڵاتی سیاسیی و ئەمنیی و سەربازیان لەدەستدایە. ئەمانە لە پرۆسەیەكی مێژوویی كورتخایەن و ھەمەلایەندا زۆرینەی سەرمایە و دەزگاكانی دەوڵەت بەتایبەتی دەكەن و خۆیان و بازنەكەی دەوروبەریان دەبن بە خاوەنی ئەو سەرمایە و دەزگا دەوڵەتییانە. بەمەش نوخبەیەك لەدایكدەبێت لە یەككاتدا ھەم خاوەنی دەسەڵاتی سیاسیی و سەربازیی و ئەمنییە، ھەم خاوەنی دەسەڵاتی ئابورییشە لە وڵاتەكەدا. خەسخەسەی ئابوریی لەباتی ئەوەی ئابوریی و دەسەڵاتێكی لیبرال دروستبكات، ئابوریی و دەسەڵاتێكی خێزانیی و بنەماڵەیی و خێڵەكیی داخراو دروستدەكات. لە دوادەرنجامدا دۆخێكیش دەخولقێنێت تیایدا زۆرینەی ئەو خزمەتگوزاریانەی دەوڵەت بە دەستی چەپی پێشكەشی كۆمەڵگای دەكات، بكەوێتە ناو دەستی ڕاستی ئەم نوخبە تازەیەوە. بەم كارەش ئەو مۆدێلە لە دەوڵەت لەناوچەكەدا سەروەربێت كە دەستی چەپی نەبێت و لەدەستیدابێت. 

بێگومان ”دەستی چەپی دەوڵەت“ لەم ناوچەیەدا، لە ساڵانی پەنجا و شەست و ھەفتادا، دەستی دەوڵەتێكی دیموكراس نەبوو، بەڵكو بەپێچەوانەوە، دەستی چەپی دەوڵەتێكی دەسەڵاتگەری تاكحیزبیی و ستمەگەر بوو، دەوڵەتەكەی ناسر و بۆرقێبە و بەعس بەنموونە. بەڵام ئەم دەوڵەتە دەسەڵاتگەرە تەنھا دەسەڵاتەگەر نەبوو، بەڵكو لە ڕێگای پەیمانێكی كۆمەڵایەتیی تایبەتەوە حوكمیدەكرد، كە لە ئەدەبیاتی سیاسیدا ناوی ”سەوداگەریی دەسەڵاتگەرانە“ی لێنراوە. لەم سەوداگەریی و ڕێكەوتنە دەسەڵاتگەرانەدا دەوڵەت دەستێكی چەپ بۆ خۆی دروستدەكات كە بەھۆیەوە خزمەتگوزارییە سەرەكییەكان بۆ كۆمەڵگا دەستەبەردەكات، لەوانەش خزمەتگوزاریی لە بواری خوێندن و تەندروستیی و كار و خانوبەرەدا، ھتد... بەڵام لە بەرامبەریدا كۆمەڵگا والێدەكات واز لە مافە سیاسییەكانی بھێنێت و ئەو سیستمە دەسەڵاتگەرە تاكحیزبیی و تاكسەركردەیە، قبووڵبكات، كە بە دەستە ڕاستەكەی دەوڵەت كار بۆ بەھێزكردن و قەڵەوكردنی پێگەی نوخبە حوكمڕانەكە دەكات. كە زۆرجار كورتدەبێتەوە بۆ دەسەڵاتی خێزانێك و دەورەبەرە نزیكەكەی ئەو خێزانە.  
ئەوەی لە ساڵانی ھەفتا بەدواوە ڕووئەدات، ھاتنەكایەی ئەو پرۆسەیەیە كە تیایدا دەوڵەت ھێدی ھێدی ئەو دەستە چەپەی لاواز و بچوك و بیماردەبێت، تا لە ساڵانی نەوەددا بەتەواوەتی دەپوكێتەوە و دەستەكانی دەوڵەت، ھەردوو دەستەكەی، دەبن بە دوو دەستی ڕاست. ئەوەی ئێستا لە ناوچەكەدا ھەیە و ئامادەیە، بە دەوڵەتەكەی حوكومەتی ھەرێمەوە، دەوڵەتێكە بەبێ دەستی چەپ، دەوڵەتی دەستە ڕاستەكانە بەتەنھا. بەشێكی گەورەی ناڕەزاییەتییەكانی ئەم ناوچەیە پەیوەندیی بە نەمان و بڕینەوەی ئەو دەستە چەپەوە ھەیە، ئەگەرچی ناكرێت ھەموو ناڕەزایەتییەكان بۆ نەمانی ئەو دەستەچەپە كورتبكەینەوە. ناڕەزاییەكانی ئەمڕۆكە كورتانبێتەوە بە تەنھا بۆ داواكاردنی گەڕاندنەوەی ئەو دەستە چەپە بۆ دەوڵەت. كۆمەڵگاكانی ناوچەكە، لەپاڵ داواكردنی گەڕاندنەوەی ئەم دەستە چەپەدا بۆ دەوڵەت، داوای ئازادیی تاكەكەسیی و دەستەجەمعیی زیاتر و زیاتریش دەكەن. دابینكردنی ئەم ئازادییانەش شتێكە بەبێ بەرقەراركردنی دیموكراسیەت و بەبێ ڕێزگرتنی جیاوازیی و پاراستنی پلورالیزم دروستنابێت. بۆیە ئەوەی ئەمڕۆكە پێویستە گەڕاندنەوەی دەستی چەپی دەوڵەتە بۆ دەوڵەت و دابینكردنی ئازادییەكانە بەیەكەوە.